Gwelet an tarzh evit Enez Pask

{|class="infobox" style="font-size:90%;"
|-
{{Infobox/Titl|''Rapa Nui''<br><small>''Isla de Pascua''</small>|f00|talbenn map|fff}}
|-
|colspan="2"|
{|
|-align="center"
|width="50%"|[[File:Flag of Rapa Nui, Chile.svg|border|125px]]
|width="50%"|[[File:Emblem of Easter Island.svg|80px]]
|-align="center"
|width="50%"|[[Banniel]]
|width="50%"|[[Ardamezouriezh|Ardamezioù]]
|}<hr>
|-align="center"
|colspan="2"|'''[[Kan broadel]]''' : ''[[Te Pito Te Henua]]''<hr>
|-align="center"
|colspan="2"|[[File:Amanecer en Tongariki, Isla de Pascua - Flickr - Alanbritom.jpg|250px]]<br>Gouloù-deiz en ''ahu'' Tongariki
|-bgcolor="#f00"
!colspan="2" style="color:#fff;"|Melestradurezh
|-
|'''[[Riez]]'''||{{Chile}}
|-
|'''Rannvro'''||{{Rannvro Valparaíso}}
|-
|'''Tiriad'''||{{Rapa Nui}}
|-
|'''Proviñs'''||{{Rapa Nui}}
|-
|'''Kumuniezh'''||{{Rapa Nui}}
|-
|'''Kêr-benn'''||[[Hanga Roa]]
|-
|'''Gouarnerez'''||Laura Alarcón Rapu 
|-
|'''Maer'''||Pedro Edmunds Paoa
|-
|'''Kod pellgomz'''|| +56 32
|-
|'''Moneiz'''||Peso chilean (CLP)
|-
|'''Yezhoù'''||[[Spagnoleg]]<br>[[Rapanuieg]]
|-bgcolor="#f00"
!colspan="2" style="color:#fff;"|Douaroniezh
|-align="center"
|colspan="2"|[https://www.google.com/maps/place/Île+de+Pâques/@-27.1259624,-109.4090267,4z/data=!4m5!3m4!1s0x9947f017a8d4ae2b:0xbbe5b3edc02a2db6!8m2!3d-27.112723!4d-109.3496865 27°07′10″ S – 109° 21′ 17″ K]<hr>
|-
|'''Gorread'''||163,1km²
|-
|'''Uhelder'''||• Uhelañ : 511 m<br>(Maʻunga Terevaka)<br>• Izelañ : 0 m
|-
|'''Poblañs'''||7&nbsp;750 <small>(2017)</small><ref>3 819 paotr ha 3 931 plac'h – Gwelit {{es}} {{cite web|url=http://www.censo2017.cl/wp-content/uploads/2017/12/Cantidad-de-Personas-por-Sexo-y-Edad.xlsx|title=Renabl 2017|accessdate=31/05/2019}} (restr <code>.xlsx</code>).</ref>
|-
|'''Stankder'''||47,5 ann./km²
|-
|'''Gwerzhid-eur'''||[[UTC]]–6 (Hañv)<br>[[UTC]]–5 (Goañv)
|-
|colspan="2"|<hr>
|-
|[[Internet]]||[https://web.archive.org/web/20160320173347/http://www.municipalidaddeisladepascua.cl/ Lec'hienn ofisiel]
|}
[[Restr:Orthographic projection centred over Easter Island.png|thumb|Lec'hiadur war ar voul-Zouar (kreiz)]]
'''Enez Pask''', '''''Rapa Nui''''' "Enez Vras" e [[rapanuieg]] hag ''Isla de Pascua'' e [[spagnoleg]], zo un enez e-kreiz su ar [[Meurvor Habask]], anezhi an dachenn douar pellañ eus pep douar all er bed, 3 700 km a-vaez da [[Chile]] ha 4 000 km a-vaez da Enez [[Tahiti]]. Ken pell all emañ an douaroù tostañ en norzh hag er su, gant 3 800 km alese d'an [[Inizi Galápagos]] ha 5 000 km da [[Antarktika]]. Stumm un [[tric'horn]] bihan zo d'an enez, ha hi un tammig brasoc'h he zachennad eget hini [[Pariz]]. 

Istrovanel eo an hin, gant ur [[gwrezverk]] keitat par da 21°C, ar gwrezverk izelañ o vout 18°C e miz Gouere/Eost hag an uhelañ 28°C e miz C'hwevrer. Alies e vez glav (1 138 mm ar bloaz), met a-gementadoù bihan bewech.

Trevadennet eo bet an enez-se gant [[Polinezia]]ned etre ar {{Vvet kantved}} hag an {{XIIvet kantved}}. Lakaet e vez Enez Pask da harz Polinezia e tu ar reter pellañ. Stummañ a ra, gant enezeg [[Hawaii]] en norzh ha [[Zeland-Nevez]] er su, unan eus bevennoù Polinezia, enni kantadoù a inizi.

==Douaroniezh==
===Orin===
[[Restr:Osterinsel Krater-Rano Kao.jpg|thumb|Toull-diskarg ar menez-tan Rano Kau]]
Daou vilion a vloavezhioù zo e kreskas ar [[menez-tan]] [[Poike]] betek toullañ gorre an dour. Ur milion vloaz war-lerc'h e voe ar menez-tan [[Rano Kau]], hag er fin e voe, 760 000 bloaz goude, ar menez-tan [[Maunga Terevaka]]. Savet eo Enez Pask diwar 74 menez-tan dioberiant.<br>
Dre mikrohinad paludenn Menez Rano Kau ez eus bet ur bern plant en he c'hreiz, dreist-holl [[broen]] hag [[totora]]. Gouest eo ar plant-se da zougen un den, ken solut ha tev int. Betek [[1973]] ez ae alies ar Rapanuied davit dour e paludenn ar menez-tan Rano Kau.<br>
Dek mil bloaz zo e voe dislonkadenn-danveneziek diwezhañ ar menez-tan Rano Kau. E doull-diskarg, lec'hiet 250 m a-us live ar mor, zo tremen 1 km e dreuzkiz, hag ur baludenn 280 m he donder zo ennañ.
===Gweledva===
N'eo ket Enez Pask ur [[baradoz]] : melen/gwenn eo, krin e seblant bezañ, n'eus tamm [[stêr]] ebet enni. Alies-tre e vez skubet an douar gant an avel-mor, ha nebeut-tre a blant zo. Evel-se emañ an enez, dre fazi ar [[Saozon]], peogwir e veze desavet kalz a [[dañvad|zeñved]] gante eno e penn-kentañ an {{XXvet kantved}} ha ne c'helle ar plant kreskiñ da nebeutoc'h eget 50 cm donder en douar, neuze ez eo diaes-tre d'ur wezenn bevañ eno. N'eus nemet div draezhenn, lec'hiet 15 km diouzh ar gêriadenn ; roz int dre m'int graet diwar tammoù [[koural]].

Dre ma 'z eo graet an aod gant [[lava]] ez eus bet toullet ur bern groc'hoù hag a riboulioù danzouar (muioc'h eget 100) gant nerzh ar mor. Alies-tre int bet implijet gant ar Rapanuied d'en em skoachañ ha da lojañ.

N'eus loen ebet o vevañ war an enez-se ha n'eo ket bet degaset gant mab-den. Ar [[razh]]ed hag ar [[yar|yer], a zo bet degaset gant ar Bolinezianed, zo bet e-pad pell ar c'hig nemetañ war an enez. [[Europa|Europiz]] o deus degaset [[marc'h|kezeg]], [[Buoc'h|saout]] ha deñved.

''[[Sophora toromiro]]''<ref>[[Carl Skottsberg|Skottsb.]], [[1922]]</ref> zo ur [[spesad]] [[gwez]] bihan eus [[kerentiad]] ar [[Fabaceae]] ha ne gresk nemet en inizi ar meurvor Habask. N'eus bet kavet hini all ebet war ar blanedenn, neuze e teu sur a-walc'h ar blantenn-se eus Enez Pask ; ken kozh ha 30&nbsp;000 bloaz eo ar roudoù koshañ a zo bet kavet. Implijet e veze ar gwez-se evit kizellañ ''[[moai]]où'' e koad, met distrujet e voent dre fazi an deñved degaset gant Europiz. Ar wezenn ''Sophora toromiro'' diwezhañ a voe kavet e [[1955]] gant an henoniour [[Norvegia|norvegat]] [[Thor Heyerdahl]] er menez-tan Rano Kao. Miret eo he hadoù e mirdioù e [[Chile]] hag e [[Göteborg]] ([[Sveden]]). Ur bern taolioù-esae zo bet graet evit adplantañ ''Sophora toromiro'' en enez, met c'hwitet e voent holl betek [[1995]].

Ar gwez ''[[Paschalococos disperta]]'' (Arecaceae)<ref>[[John Dransfield|J.Dransf.]], [[1991]]</ref> zo aet da get da vat. Roudoù bras anezho zo bet kavet dre zielfennadur ar [[pollen]] gant [[John Flenley]] hag [[S.M. King]]. Tost-tre e oant d'ar gwez-palm ramzel o tont eus Chile, ''[[Jubaea chilensis]]''<ref>[[Juan Ignacio Molina|Milina]] & [[Henri Ernest Baillon|Baill.]]</ref>, brasañ gwez-palmez ar blanedenn. Marteze o deus servijet da dreuzdougen ar moaioù. Ar ''Jubaea chilensis'' eo palmez brasañ ar blanedenn.
[[File:Easter Island map-es.svg|600px|center]]
<gallery mode="packed-hover" heights="200px" style="margin-top:15px;">
Pano Anakena beach.jpg|An draezhenn Anakena
</gallery>
== Istor ==
===Ur sevenadur ha n'eo ket ken kozh-se===
Eus 1500 a-raok J-K betek [[800]] goude J-K ez ergerzhas ar Bolinezianed un dachenn-vor ec'hon-spontus, ec'honoc'h eget hini ar [[Vikinged]]), e-kreiz ar Meurvor Habask. E [[500]] goude J-K e tizhjont Enez Pask, e deroù ar [[Krennamzer|Grennamzer]] europat.<br>
Betek ar [[5 a viz Ebrel]] [[1722]], an deiz ma 'z erruas an [[Izelvroad]] [[Jakob Roggeveen]], ar re hag a zeuas da vezañ ar Rapanuied o devoa savet ur [[sevenadur]] meur. Lavaret e vez hiziv an deiz ez eo unan eus ar sevenadurioù dibarañ a zo bet biskoazh er bed.

Hervez ar bennvojenn rapanui, seiz diaraoger a vije bet kaset er reter gant ar Bolinezianed, ha kavet o devije an enez. Goude-se e teuas ar roue [[Hotu Matua]] evit en em staliañ enni gant e wreg [[Avareipua]]. Ur bern tud a voe degaset ganto, paotred, merc'hed, bugale, plant ha loened evit gallout bevañ eno. Ganto e voe kizellet delwennoù war an enez : seizh moai, unan evit pep unan eus ar seizh diaraoger. O gwelout a reer c'hoazh hiziv an deiz, emaint war ar [[Ahu Akivi]], an ''ahu'' nemetañ lakaet e kreiz an enez hag n'eo ket war an aod evel ar re all. Reteret war-zu ar mor, emaint o sellout war-du Polinezia.

Hervez ar vojenn bepred e voe lodennaouet poblañs an enez. Ar pennlodennoù a oa ar verrskouarneien, sur-a-walc'h diskennidi ar Rapanuied kentañ (diskennidi [[Hotu Matua]]), hag an hirskouarneien, degouezhet kalz goude war an enez.<br>
Meur a vrezel a vije bet etre an div bobl-se, ur bern tud a vije bet lazhet. Sur-a-walc'h ez eus bet ar brezelioù-se dre fazi an diouer a voued, ha dre fazi anadennoù direizh an hin. En ur prantad diskar edo ar Rapanuied, ar pezh a voe grevusaet gant donedigezh Europiz.
===Donedigezh Europiz===
[[Restr:Choris, Osterinseln.jpg|thumb|Donedigezh Europiz]]
An amiral izelvroat Jakob Roggeveen a voe an Europad kentañ o lakaat troad war douar Rapa Nui, d'ar 5 a viz Ebrel 1722, p'edo o klask ur c'hevandir e Meurvor Habask ar Su. Ne chomas nemet pemp devezh war an enez. Ha dre ma 'z eo bet kavet an enez-se da zevezh [[Pask]] ez eo bet anvet ''Paasch-Eyland'' "Enez Pask" gantañ.<br>
Goude an Izelvroad e voe ar [[Spagn]]oled e miz Kerzu [[1770]], renet gant [[Felipe Gonzales y Haedo]], a oa ivez o klask un enez er Su. C'hwec'h devezh e chomjont war an enez. Dont a reas an enez da vezañ ul lodenn eus tiriad Spagn anvet ''[[Isla de San Carlos]]'' en enor d'ar roue [[Carlos III]].

E [[1774]], ar Saoz [[James Cook]] a chomas e-pad tri devezh war an enez p'edo o tistreiñ eus [[Antarktika]]. Komz a reas anezhi e-pad pell en e istorioù, met evitañ ne dalveze ket ar boan he ferc'hennañ, n'he doa perzh strategek ebet, nag evit Bro-Saoz nag evit ar broioù all.

P'edo ar [[Bro-C'hall|Gall]] [[Jean-François de La Pérouse]] oc'h ergerzhout e Meurvor Habask ar Su e kavas an enez d'an [[9 a viz Ebrel]] [[1786]]. Deuet e oa-eñ gant skiantourien hag ofiserien evit ensellout ar monumantoù hag an tier rapanui. Un toullad plantennoù a voe treset ganto, evit ar wech kentañ.

Goude bezañ bet gweladennet gant ar bed a-bezh e voe preizhet an enez forzh pegement.
===Preizhadegoù===
Un toullad bagadoù estrenien a voe o klask argadenniñ an enez e penn-kentañ an {{XIXvet kantved]]. Ar re hag a oa deuet a-benn a voulc'has preizhadegoù spontus. Goude lazhadegoù, skrapadennoù hag gwallerezhioù, e krogas ar Rapanuied da vezañ tagus enep an dud hag a errue war o enez. En em zifenn a rejont dre stlepel mein en ur youc'hal.<br>
D'an [[12 a viz Kerzu]] [[1862]] e voe paket ur miliad a Rapanuied gant marc'hadourien [[sklaved]] deuet eus [[Perou]]. E-touez ar brizonidi e oa ar familh-real hag an holl skiantourien gouest da zigejañ ar skritur [[rongorongo]]. Lakaet e voent da labourat e [[mengleuz]]ioù [[guano]] Perou, ul labour diaes ha taer. Dindan gwask Bro C'hall ha Bro-Saoz e voe dieubet ar pezh a chome eus ar boblad rapanui – 80% anezho a oa marvet er mengleuzioù. Pemzek hepken a zistroas da Enez Pask. Hep gouzout dezho e oant bet kontammet gant ar [[Brec'h (kleñved)|vrec'h]] e Perou. Muioc'h eget an hanter eus ar Rapanuied a chome a voe lazhet gant ar c'hleñved-se. Da get ez eo aet ar boblad rapanui hiziv an deiz, Polinezianed penn-kil-ha-troad eo an holl dud hag a zo o chom war Enez Pask.

Dont a reas ar breur [[Eugène Eyraud]] war an enez e miz Mae [[1863]] : nav mizvezh e chomas, hag e miz Meurzh [[1866]] e tistroas hag en em stalias da vat eno gant tri [[misioner]] evit [[aviel]]añ an annezidi, ha diskar a reas c'hoazh muioc'h ar sevenadur rapanui dre dagañ o [[relijion]]. E [[1868]], da varv ar breur Eyraud, ul lestr-brezel [[amerika]]n a sammas delwenn muiañ kehelet an enez, anvet ''Hoa Hakananai'a'', ar Freuzer Gwagenn.<br>
E miz Ebrel ar memes bloaz ez erruas [[Jean-Baptiste Dutrou-Bornier]], ur c'hantread gall, war an enez. C'hoant en devoa da brenañ ar muiañ a dachennoù-strujus ma c'helle, evit ar magañ loened. Prim a-walc'h en em lakaas da roue an enez ha da vac'homañ ar Rapanuid, en drouklazhas e [[1877]].
=== Bezañs ar Chileaned===
[[Restr:Policarpo Toro.jpg|150px|thumb|left|Policarpo Toro]]
D'an [[9 a viz Gwengolo]] [[1888]] e kemeras ar c'homandant chilean [[Policarpo Toro]] an enez evit Chile. Nebeud goude e lezas ar [[gouarnamant]] chilean al labour-douar gant ur gompagnunezh saoz, [[Williamson-Balfour]], da vagañ deñved, ar pezh a zrastas glazadur Enez Pask.<br>
Tamm-ha-tamm e voe parket annezidi an enez er gêriadenn [[Hanga Roa]] hag a zo kêr-benn an enez hag ivez ar gêr nemeti, kelc'hiet gant orjal-dreinek. Arabat e voe mont er-maez eus an dachenn-se hep aotre ur pennsoudard chilean.<br>
E [[1952]] ez echuas kevrat-feurmiñ an enez gant ar Saozon. Kreñvaat a reas ar Chileaned o dalc'h war an tiriad evit abegoù strategek ofisiel. Kontrolliñ a rejont neuze 90% eus an enez, en ur barkañ ar boblañs er gêriadenn.<br>
E [[1966]] e voe staget annezidi Enez Pask da broviñs [[Valparaíso]]. Roet e vez dezho ar gwir da votiñ ha paperioù identelezh. Anvet int ''Pascuenses'', diwar ''Pascua'', a zo "Pask" e spagnoleg.

Hiziv an deiz ez eo liammet an enez gant [[Santiago de Chile|Santiago]], kêr-benn Chile, ha gant [[Papeete]] dre zaou garr-nij hag a zeu bep sizhun, eus ar gompagnunezh-aer LAN Chile, ganto ur monopol.<br>
Kelennet e vez ar yezh rapanui evit he saveteiñ, ha fellout a ra da annezidi Enez Pask bout emrenoc'h dre skañvaat pouez ar veli chilean. E Santiago e soñj ar pennadurezhioù n'eo ket gouest ar ''Pascuenses'' da verañ o c'hudennoù o-unan.
==Henoniezh==
=== Delwennoù ramzel ===
[[Restr:Moai.ahu.br.jpg|thumb|15 moai war an ahu Tongariki]]
Bez' ez eus 838 moai en enez, da aroueziañ an doueoù hag an hendadoù.<br>
Unan a oa da bep meuriad, lakaet war ur savenn-sakr anvet ''ahu'' ; implijet e vezent ivez evel bezioù ha bepred e vezent staliet a-hed an aodoù, o treiñ kein d'ar mor hag o sellout ouzh an tier a warezent. Hervez an hengoun ez eo kiriek pep moai eus al lodenn eus ar bed emañ o selloù paret warni.

Diwar roc'h ar menez-tan Rano Raraku, a zo aes da gizellañ, ez eo bet molumet an darn vuiañ eus ar meurvein. Kemmesket eo ar roc'h gant ludu fetisaet ar menez-tan ha gant tammoù maen-bazalt, ar pezh a ro un danvez mat-tre evit kizellañ. Ar moaioù a veze kizellet penn-da-benn er vengleuz a-raok bezañ degaset d'al lec'h ma voent staliet.

Hervez ar vojenn e veze douget ar moaioù gant un dreistnerzh anvet ar ''mana', kerzhout a raent o-unan betek o savenn. E gwirionez, kalz tud a veze rekis evit o zreuzdougen, gant ur pezh mell nerzh hag ivez kalz amzer.<br>
Ne oa ket trawalc'h a goad gant ar Rapanuied evit lakaat an idoloù da ruilhal war hanochennoù ; dilec'hiet e vijent bet war o sav, en ur sachañ war kordennoù-plant dre an tu dehoù ha goude dre an tu kleiz.
[[Restr:Moai paro.br.jpg|120px|left|Ar moai Te Paro e-keñver un den]]

[[Moai Te Paro]] eo ar brasañ moai war an enez : 12 metr uhelder (gant ar ''pukao'', an tog) ha 80 tonenn a bouez ; gourvezet emañ hiziv. E savenn, anvet ''Ahu Te Pito Kura'', zo lec'iet 6 km diouzh ar vengleuz. Da lavar lod skiantourien ez eus bet ezhomm ur bloavezh ha 30 den evit e gizellañ, 2 vizvezh ha 90 den evit e zilec'hiañ, 5 mizvezh hag 90 den a-benn e lakaat sonn war e savenn. Unan all brasoc'h c'hoazh, diechu avat, zo bet kavet er vengleuz : 21,65 m e uhelder ; ''Te Tokanga'' eo e anv. Ur wech distaget e vefe bet pounner-tre, 200 tonenn.

Moaioù brasoc'h-brasañ a veze kizellet gant ar Rapanuied evit sioulaat an doueoù hag an hendadoù e-pad ma c'hoarveze kemmoù gwashoc'h-gwashañ en hin, ha ma veze nebeutoc'h-nebeutañ a draoù da zebriñ. Brezelioù a voe etre ar meuriadoù e fin an {{XVIIIvet kantved}} ; distrujet e voe delwennoù ar c'hlannoù all e-giz rebourserezh. Gant Kornôgiz an XIXvet kantved e voe preizhet ha diskaret an nebeud moaioù hag a chome. En XXvet kantved ez eo bet adlakaet lod moaioù en o sav gant ar skiantourien hag a-drugarez da vadoberourien estren.<br>
E 1955, Thor Heyerdahl a adlakaas war e sav moai digenvez an Ahu Ature Huki e pleg-mor Anakena a-drugarez da Bedro Atan, maer ar gêriadenn; 18 devezh labour a voe ret. Sonn emañ c'hoazh hiziv an deiz.
===Delwennoù koad===
[[Restr:Moai Kavakava 4.JPG|thumb|Moaioù Kavakava]]
Ar ger rapanuiek ''moai'' a dalvez evit n'eus forzh peseurt kizelladur denheñvel pe loenheñvel, e koad pe e mein.<br>
Ar c'hizelladur war goad zo unan eus koshañ ha sakrañ hengoun ar pobladoù polinezian. Evito ez eo ar c'hoad an danvez hag a arouez ar muiañ an darempredoù etre an den hag an nerzhoù dreistordinal : liammañ a reont an douar gant an oabl ha gwareziñ a reont an evned, a zo kannaded an doueoù.

Ar moaioù e koad n'int ket ken stereotipet hag ar re e maen, met savet int hervez dezverkoù a gened resis-tre.<br>
Tri rummad delwennoù denheñvel zo.
*Ar moaioù ''tangata'', a vez alies-tre tud en noazh, hendadoù sur a-walc'h ; ral-tre int, n'eus ket muioc'h eget pemp en EnezPask.
*Ar moaiù ''kavakava'', a arouez an ''akuaku'', ar speredoù ; daoust d'o c'hostezennoù balirek, da wareg o abrantoù, d'o aval-gouzoug ha d'o groñj merket ez eo kizellet o c'horf dre gaer. Echu a ra al livenn-gein gant ur walenn e live an dargreiz, evel ar moai e maen. Ne chom nemet hanter-kant anezho. 
*Ar moaioù ''papa'', a zo plat a-walc'h pa seller outo a-gostez hag uhel pa seller outo a-dal ; n'eus nemet un dek bennak hag a zo anavezet.
Ar moaioù loenheñvel a ziskouez tud hanter loen, kizellet en un tamm koad kamm. Bras eo gwareg o abrantoù, echuiñ a ra o fri en un tric'horn, ront eo krec'h o c'hlopenn, kuzhet eo o brec'h dindan o c'horf, hir e vez bizied o dorn a-wechoù, staget eo an divhar, e penn al livenn-gein ez eus un aveler e stumm lost ul labous. An hevelep arouez a weler war ar moai ''tangata manu'' (an den-labous).

''Rei miro'' a dalvez "tro-gouzoug e koad", douget e veze gant roue an enez ha tud e lez, deuet eo da vezañ arouez ar banniel rapanui.
===Orongo hag an den-labous===
E mervent Enez Pask emañ ar gêriadenn [[Orongo]], e tu kleiz ar menez-tan Rano Kau. Bez' ez eus un 50 ti bennak eno, savet gant ar Rapanuied diwar darennoù mein moan berniet. Izel-tre eo an digoroù, ret e oa mont tre en ur skrampañ. Adal Orongo e c'helle ar Rapanuied gwelout inizi [[Motu Kau Kau]], [[Motu Iti]] hag [[Motu Nui]]. Bep bloaz e nije gwennili-mor a-hed tremen 100 km evit dont da zozviñ war an inizi-se. Kement-se a c'hanas pouezusañ lid relijiel an enez : an den-labous a veze lidet adalek miz Gouere betek miz Eost, e-pad nevezamzer ar Su, ar c'houlz ma tozv ar gwennili. Ur genstrivadeg e oa, ar pal a oa degas kentañ vi ar c'houlz-amzer, ret e oa neuial a-hed 2 km betek Enez Motu Nui en dour dañjerus darempredet gant [[rinkin]]ed ; goude bezañ erruet war an enez e veze ret gortoz sizhunvezhioù evit kaout vi kentañ an nevezamzer. Neb a c'houneze en devoe titl an den-labous, dont a rae da vezañ un hanter-doue, lavaret e veze e oa bet degaset gant an doue Make Make, doue meur ar Rapanuied. E-pad bloaz e oa ret d'an den-labous chom en ur groc'h ma veze degaset boued dezhañ, pa oa lakaet da gendivizer etre an doueoù hag an dud. Kalz skeudennoù a gaver war dachenn henoniel Orongo.
=== Petroglif ===
Kalz [[piktogramm]]où a voe livet gant ar Rapanuied e meur a lec'h en enez. Aroueziadurioù grafek int, skeudennus pe arouezel ; ne chom nemet un nebeud anezho hiziv an deiz. An hini arouezusañ, gant laboused, a voe kavet e su an enez, e-barzh ar groc'h Ana Kai Tangata. Evit livañ o zresadennoù ez implije ar Rapanuied ur meskad eoulek a anvent ''ki'ea''hag a zeue eus an douar gwenn ha ruz, eus an tornaodoù hag eus sev ar plant. Ar moaioù a oa ivez induet gant ar meskaj-se.<br>
Ar petroglifoù zo engravadurioù war vein, a gaver ivez e meur a lec'h en enez. En Orongo ha dirak an ''ahu'' Tongari emañ ar re vravañ ha brasañ : petroglifoù Papa Tataku Poki, kizellet war an douar roc'hellek, hag a arouez glifoù rapanui, baoted, pesked hag an den-labous ivez.

Ar [[Park broadel rapanui]], 40% eus an enez, a voe disklêriet evel glad bedel mab-den e miz Kerzu [[1995]].
== Sevenadur ==
[[Restr:Rano-Raraku-meingleuz.br.jpg|thumb|Mengleuz ar menez-tan Rano Raraku, ma veze kizellet ar moaioù]]
[[Restr:Moailtp-meingleuz.br.JPG|thumb|Unan eus ar moaioù kizellet e mengleuz Rano Raraku]]
=== Yezh ===
Ar [[rapanuieg]] eo yezh annezidi Enez Pask ; ur yezh kar d'an [[tahitieg]] eo. Treuskaset e vez a remziad da remziad abaoe muioc'h eget 15 kantved. Ul lusk merket ha konsonennoù dous zo er yezh, alies e vez adlavaret ar silabennoù, evel er ger ''rongorongo'', "skritur".<br>
Hiziv an deiz, un darn vrase us 7&nbsp;750 annezad Enez Pask zo Chileaned ha ne ouzont nemet spagnoleg. Met stourm a ra ar Rapanuied evit buhez o yezh, he nevesaat a reont dre dreiñ gerioù arnevez e rapanuieg evit lakaat ar yezh da vont war-raok.<br>
E-pad ar [[bloavezhioù 1960]], Enez Pask a gemeras perzh en [[armerzh]] Chile dre savadur an aerborzh ha melestradurezh keodedel ar Stad. En em staliañ war an enez a reas kargidi deuet eus ar c'hevandir, kalz dimezioù kemmesket a vez etre tud Rapa Nui ha re deuet eus Chile pe eus broioù all. Kalz muioc'h a veajoù da Chile a voe ivez, ha kalz muioc'h a douristed o tont d'an enez ; kollet gant ar Rapanuied o mestroniezh war o ziriad neuze. Goude-se ez eo kalz aesoc'h implijout ar spagnoleg er c'hornioù kumuniezhel, ha bez' ez eus muioc'h-muiañ a dud hag a oar spagnoleg, yezh-vamm lod bugaligoù eo, evit n'o devije ket ar memes kudennoù hag o deus bet o zadoù.<br>Daoust ma 'z eo bet un tammig lezet a-gostez ar rapanuieg e dibenn an XIXvet kantved e chom ar yezh muiañ komzet gant kalz annezidi. Divyezhek bremañ eo an darn vrasañ eus an oadourien ha na ouient nemet rapanuieg ; spagnoleg a gomzont el lec'hioù foran met e rapanuieg ez eont etrezo er gêr ; da skouer, spagnolek eo an [[oferenn]] [[Iliz kaolik roman|gatolik]] dre vras, met rapanuieg a glever enni ivez. Hervez an arbennigourien war ar yezh e chomo bev e-pad pell c'hoazh.

E [[1975]] e voe lakaet da ofisiel deskadurezh ar yezh gant maodierniezh an Deskadurezh-Stad. E [[1986]] e veze desket rapanuieg er skolioù kentañ-derez. Hervez skol-veur gatolik Valparaíso, 58% eus ar boblañs a gomze rapanuieg e [[1998]], pa ne oa nemet 39% e [[1979]]. E 1998 e krogas deskadurezh ar rapanuieg er mod "soubidigezh" el [[lise]] Lorenzo Baez Vega en Enez Pask. An holl gentelioù zo kelennet e rapanuieg, war-bouez ar spagnoleg. Kant skoliad zo kelennet er mod-se ; ar re all e vez kelennet dezho ar mojennoù, an hengounioù, ar c'hoarioù hag ar sonerezh rapanui. E [[2004]] e voe krouet Akademiezh ar rapanuieg.
;Al lizherenneg rapanui
Dek [[kensonenn]] ha pemp [[vogalenn]] zo e rapanueg, aroueziet gant ugent lizherenn [[latin]] : '''A • Â • E • Ê • G • H • I • Î • K • M • N • O • Ô • P • R • T • U • Û • V • ʻ '''.
{|align="center"
|-valign="top"
|
{|class="wikitable" style=text-align:center
|+Kensonennoù
!
! [[Kensonenn gweuz|Gweuz]]
! [[Kensonenn kevig|Kevig]]
! [[Kensonenn drekstaon|Drekstaon]]
! [[Kensonenn troc’h-avel|Troc’h-avel]]
|-
! [[Kensonenn dre fri|Friet]]
|/[[Kensonenn diweuz dre fri mouezhiet|m]]/ (m)
|/[[Kensonenn kevig dre fri mouezhiet|n]]/ (n)
|/[[Kensonenn drekstaon dre fri mouezhiet|ŋ]]/ (g)
|
|-
! [[Kensonenn dre serriñ|Serret]]
|/[[Kensonenn diweuz dre serriñ divouezh|p]]/ (p)
|/[[Kensonenn kevig dre serriñ divouezh|t]]/ (t)
|/[[Kensonenn drekstaon dre serriñ divouezh|k]]/ (k)
|/[[Kensonenn troc'h-avel dre serriñ|ʔ]]/ (ʻ⟩
|-
! [[Kensonenn dre daravat|Daravet]]
|/[[Kensonenn gweuz-dent dre daravat mouezhiet|v]]/ (v)
|
| ha 
|/[[Kensonenn troc'h-avel dre daravat divouezh|h]]/ (h)
|-
! [[Kensonenn dre stlakat|Stlaket]]
|
|/[[Kensonenn kevig dre stlakat|ɾ]]/ (r)
|}
|
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+Vogalennoù
!
! [[Vogalenn a-raok|A-raok]]
! [[Vogalenn greiz|Kreiz]]
! [[Vogalenn a-dreñv|A-dreñv]]
|-
! [[Vogalenn serr|Serr]]
| [[Vogalenn serr a-raok plaen|i]]
|
| [[Vogalenn serr a-dreñv ront|u]]
|-
! [[Vogalenn etre|Etre]]
| [[Vogalenn damserr a-raok plaen|e]]
|
| [[Vogalenn damserr a-dreñv ront|o]]
|-
! [[Vogalenn digor|Digor]]
|
| [[Vogalenn digor a-raok plaen|a]]
|
|}
|}
;Skritur
[[Restr:Rongo-rongo script.jpg|thumb|Ar skritur ''rongorongo'']]
Ar Rapanuied eo ar boblad polinezian nemeti bet ijinet ganti ur skritur, met goude ar skrapoù bet graet en Enez Pask e XIXvet kantved hag ar gouennlazh hag a zo bet goude, ster ar skritur-se zo aet da get ; unan eus kevrinoù meur Enez Pask eo hiziv an deiz.<br>
''Rongorongo'' eo anv ar skritur rapanui. N'eus bet kavet nemet 21 tablezenn, 1 vazhig-skritur ha 595 glif anezhañ. Stummoù denheñvel, loenheñvel pe ventoniel zo bet engravet en ur mod linennel gant dent rikined pe gant tammoù maen-gwer war skorioù e koad-levn.<br>
Evel ar [[boustrofedon]] e lenner ar rongorongo : al linenn gentañ a gleiz da zehoù, an eil linenn a zehoù da gleiz, hag evel-se a bep eil betek diwezh ar skrid. Nebeud a dud a ouie lenn an testennoù-sakr, an ''tangata manu''.
;Geriaoueg|
[[File:Reimiro with faces.jpg|thumb|upright=1.8|Ur ''rei miro'', dremm un den war bep penn]]
[[File:Ahu-Tongariki-2013.jpg|thumb|upright=1.8|Ahu Tongariki]]
Setu amañ un nebeud gerioù rapanuiek.
*AHU : sichenn-led ar moaioù. Alies e vezont war vord ar mor, kenstur gant an aod ; lod zo staliet diouzh dezverkoù [[steredoniezh|steredoniel]], kenstur gant an heol pe el lec'h ma sav an heol er goursavioù pe gedezioù. Da vezioù e servijent ivez. ''Mmrae'' eo an anv e rannvroioù polinezian all.
*AKUAKU : boud dreistnaturel ; spered ar familh.
*ANAKENA : traezhenn Anakena e biz an enez, a zo gant hini Ovahe unan eus div draezhenn Enez Pask. Eno en dije dilestret Hotu Matua, kentañ roue Rapa Nui. Staliet eo war an draezhenn-se an ''ahu'' Nau Nau hag e bemp moai, gant o fukao.
*HOPU MANU : bep nevezamzer, ar servijer hag a neuñv da gentañ betek Motu Nui, e-kerzh lid an den-labous, davit kentañ vi ur gwennili.
*MAKEMAKE : doue-krouer hag a zo doue pouezusañ ar Rapanuied kozh.
*MANA : ur galloud dreistnaturel ha hud bec'hiet e lod tud, a oa gouest da zougen an delwennoù ramzel. Evito e teue ar galloud-se eus ar blev, neuze pa varvas roue diwezhañ an enez en abeg d'ar vrec'h e voe troc'het e vlev hag e kollas e nerzh. Dre-se e voe kollet ar ''mana'' da viken.
*OTEKA hag OUA : anvioù an div vag implijet gant an enbroerien bolinezian dindan urzhioù Hotu Matua evit erruout war an enez.
*PARO : anv an delwenn, un dek metr bennak he uhelder, hag a zo staliet war ar savenn Te Pito Kura.
*PIPI HOREKA : un tamm maen hag a servije da vevenn douaroniel.
*PUKAO : un tog bras-tre e koc'hien tanveneziek, ur metr pe zaou e uhelder ha daou pe dri metr e dreuzkiz, etre nav ha daouzek tonenn a bouez ennañ, hag a weler war penn lod moaioù. Nepell diouzh Hanga Roa emañ Puna Pau, ar vengleuz ma veze kizellet pukaoioù.
*RAPA NUI : "Enez Vras" ; anv hengounel Enez Pask hag he henvroidi.
*REI MIRO : ur c'hinkladur kerc'henn e stumm ur greskantenn, alies douget gant an ''ariki'' (ar pennoù). Unan zo war banniel Rapa Nui.
*TONGARIKI : an ''ahu'' Tongariki eo steudad-moai brasañ an enez, e gevred an enez, e traoñ ar menez-tan Rano Raraku, mengleuz ar moaioù. Diskaret e voe ar 15 moai - an hini ponnerañ eus an enez en o zouez, 86 tonenn ennañ – gant un ''[[tsunami]]'' e [[1960]] ; gant gouarnamant Chile hag un embregerezh [[Japan]]at e voent adlakaet en o sav e [[1990].
===Kontadennoù hag mojennoù===
[[Restr:Moai-ahu-akivi.br.jpg|thumb|left|Moaioù ar seizh ergerzher]][[Restr:MoTo-Nui.br.jpg|thumb|Enezig Motu Nui]]
;Hotu Matua hag ar seizh ergerzher
Edo ar roue Hotu Matua o chom e [[Hiva]] p'en devoe e guzulier kozh [[Hau-Maka]] ur welidigezh : un dachenn douar pellvor, anvet <q>Te pito o te kainga</q> pe <q>Matakiterani</q> ("Lagad o sellout ouzh ar stered"), e-kreiz ar meurvor, war-du an heol. Kas a reas Hotu Matua seizh ergerzher da glask an enez-se ; anvet e oant Ira, Raparena, Ku'uku'u A'Huatava, Rinirini A'Huatava, Nonoma A'Huatava, Uure A'Huatava ha Makoi Rinirini A'Huatava. Erruet war Rapa Nui e klaskjont ul lec'h evit en em staliañ ha plantañ [[ignam]]. Degaset e oa bet gant daou anezho ur moai hag un dro-gouzoug e perlez, hag a voe kuzhet war an enez. Unan eus an ergerzherien a chomas war an enez, ar re all a yeas kuit evit lavarout d'o roue ar pezh o doa kavet.<br>
D'un deiz e kollas Hotu Matua e ditl a roue, mont a reas neuze gant e familh hag e heuliad war daou ''vahi'' (ur [[kanoe|c'hanoe]] doubl eo ur ''bahi'') war-du Te pido o te kainga. Goude un toullad devezhioù war ar mor e tilestrjont war draezhenn Anakena, ma voe savet an ti-real nevez. Adal neuze e voe anvet an enez <q>Te pito o te henua</q> ("[[Begel]] ar bed").<br>
Hiziv an deiz c'hoazh e laka an ahu Akivi ("Savenn-sakr") da soñjal e donedigezh ar seizh ergerzher : seizh moai zo eno, o selloù paret war an dremmwel war-du Hiva, al lec'h ma teuont.
;Ar verrskouarneien hag an hirskouarneien
En amzer ma oa [[Tu'u Ko Iho]] ar roue ez erruas an dud anvet''Hanau eep'' ("an hirskouarneien") war an enez. Souezhet-bras e voe ar bobl ''Hanau momoko'' ("ar verrskouarneien") ha diskennidi Hotu Matua pa weljont ar boblad gwazed hirskouarnek-se o erruout, diwragez ha diroue. War ledenez Poike, e kornôg an enez, en em stalias an hirskouarneien. Kizellerien moai e oant, gouzout a raen o staliañ war ar savennoù-sakr ''(ahu)''. P'o devoa kemeret an tu-kreñv war ar verrskouarneien e c'houlennjont diganto teurel mein o tont eus douar Poike er mor, evit kompezañ an douar. Pa nac'has ar verrskouarneien e toullas an hirskouarneien ur pezh mell touflez eus Te Hakarava betek Mahatua war ledenez Poike, evit en em zispartiañ diouzh ar verrskouarneien. Neuze e voe leuniet an douflez gant dafar helosk evit lazhañ o c'henoazerien.<br>
Skrapet a voe Moko Pinge'i, ur vaouez Hanau momoko, gant un Hanau eepe. Bevañ a reas ar vaouez verrskouarnek gant ar gwaz hirskouarnek e Poike, ha gouelañ evit he fobl. D'un noz ez eas-hi da welet an Hanau momoko evit lavarout dezho an dañjer. Antronoz hag en he arhent e voe taget an Hanau eepe dre souezh, e-keit ha m'edont o kousket, dre c'hoari an dro da Te hakavara dre an aod. Taolet e voe an Hanau eepe en touflez a oa entanet. Tri anezho hepken a chomas bev : daou a voe [[peuliañ|peuliet]] goude hag an hini diwezhañ a voe lezet e vuhez dezhañ ; dimeziñ a reas gant unan eus an Hanau momokoed, hag ur bugel o devo, a yeas da Dahai er c'hornôg. Met ne voe mui kizellet moai ebet, ne voe mui staliet hini ebet war an enez, aet da get e oa aet ar ouiziegezh-se, dre fazi an Hanau eepe.
;Evned Rapa Nui
Pell 'zo, ne oa labous ebet o tozviñ war Rapa Nui, na war an enez nag war an enezig Motu Nui. D'un deiz e teuas ur [[beleg|velegez]] anvet [[Hiu]] d'en em azezañ war bord pleg-mor Hanga Nui, klopenn un den en he c'hichen war ur roc'hell ; dont a reas ur skeud da gemer ar c'hlopenn diganti, neuñvial a reas Hiu evit e adtapout. Neuial a reas ar velegez har ar c'hlopenn neuze e-pad nozvezhioù ha devezhioù betek erruout war enez Motu Motiro Hiva ([[Enez Sala y Gómez]] hiziv, er biz da Rapa Nui). Ur bern [[guano]] gwenn laboused-mor a oa war an enez-se. Pan erruas Hiu war an draezhenn en em droas ar c'hlopenn en doue Makemake, a zo doue pennañ ar Rapanuied. Bez' edo war Motu Motiro Hiva an doue [[Haua]], ur mignon da Vakemake, hag a zegemeras ar velegez ha Makemake en ur reiñ boued dezho. D'un deiz e c'houlennas Makemake ur c'houblad evned digant e vignon Haua. Ur wech distroet war Rapa Nui e lakaas Hiu ar c'houblad en e frankiz war ledenez Poike, e reter an enez.<br>
Bloaz goude e tistroas Makemake war an enez da welout hag-eñ e oa kresket an niver a laboused, met debret e oa bet ar vioù gant an annezidi. Goude-se e voe degaset ar c'houblad gant Makemake e Viahu, e su an enez, met debret e voe c'hoazh ar vioù gant an annezidi. Bloaz goude c'hoazh e voe kaset ar c'houblad gant Makemake da grec'h ar menez-tan Rano Kau, e Vai a Tare e kornôg an enez. Ur vi hepken a voe lezet gant an annezidi, genel a reas dioutañ kentañ labous ''manu-tara'' (gwennili-mor) an enez. Ha bloaz goude e tistroas Makemake war an enez, met ar wech-se e lezas al laboused war an enezig Motu Nui, el lec'h ma teujont a-benn da c'houennañ en diwezh.<br>
Neuze, goude-se, e krogas lid relijiel bloaziek an Tangata Manu (an den-labous). Bep bloaz, en nevezamzer hag evit an doue Makemake, un den hag a gavfe vi kentañ ar bloaz a vefe hanter-doue hag en defe titl-sakr an den-labous.
==Fiesta Tapati==
[[Restr:Fiesta-tapati.br.JPG|thumb|Daou zen o redek tro-dro d'al lenn en ur zougen bananez]][[Restr:Haka pei.br.jpg|thumb|An Haka Pei]]
Abaoe 40 vloaz, e-penn kentañ ar bloaz, e vez ur gouel meur anvet ar ''Fiesta Tapati'' war Rapa Nui ; darvoud sevenadurel pennañ ar bloaz eo. Kurunennet e vez Tapati Rapa Nui, bravañ plac'h an enez. Se zo er c'hentañ koulz, ur mod da genderc'hel gant an hengoun rapanui en ur ebatal. E-pad div sizhunvezh e vez dispartiet ar gêriadenn e daou du ; pep hini anezho a zilenn ur plac'h, ha ret e vez degas poentoù dezhi dre c'hounez kenstrivadegoù hag a adsav ar sevenadur, ar sportoù hag an hengoun rapanui. Pep tra a vez notennaouet gant ur juri ; an titl a Rouanez Rapa Nui a vez deroet d'ar plac'h hag he deus dastumet ar muiañ a boentoù, hag e-pad ur bloavezh e vez hi arouez an hengoun sevenadurel.<br>
An [[Haka Pei]] zo kenstrivadeg dañjerusañ ar gouel. Lakaet e vez tud en o gourvez ha staget e vezont ouzh garoù [[bananez]]enned a-raok bezañ lakaet da riklañ war diribin tor ar menez-tan [[Maungo pu'i]] ; ret eo diskenn ar buanañ ar gwellañ, betek 80 [[tizh|km/eur]] a-wechoù. 

Un doare [[triatlon]] eo ''Ta'ua Rapa Nui'', a vez redet e-kerzh ar Fiesta Tapati ivez. Teir amprouenn zo e toull-diskarg ar menez-tan [[Rano Raraku]] :
#treuziñ paludenn ar menez-tan war ur skafig korz ;
#redek tro-dro d'al lenn en ur zougen bananez dindan kazell, ha goude war lez an toull-diskarg ;
#adtreuziñal lenn war ur [[surf]] korz.

Kenstrivadegoù all zo : dansoù ha dilhad polinezian, kanaouennoù hengounel o kontañ mojennoù, c'hoarioù gant gwienn kanab (anvet ''kai kai''), kizelladurioù war dodenn ar moai, tresañ ha fardañ troioù-gouzoug, [[keginerezh]], ha kenstrivadeg labour-douar (bravañ frouezh ha legumaj an enez).
== Liammoù diavaez ==
{{Commons|Easter Island}}
*{{es}} {{en}} [http://www.museorapanui.cl/Inicio/ ''Museo de Rapanui'']
*{{es}} {{en}} [https://web.archive.org/web/20100310025846/http://www.portalrapanui.cl/ ''Portal Rapa Nui'']
*{{en}} [http://www.youtube.com/watch?v=Z2395gyWjw8 ''Haka Pei'']
*{{en}} [http://www.sacredsites.com/americas/chile/easter_island.html ''Sacred Sites - Easter Island''] 
*{{en}} [http://www.mysteriousplaces.com/Easter_Island/ ''Mysterious places - Easter Island'']
*{{en}} {{wikivoyage|Easter_Island|Easter Island}}
*{{en}} [http://islandheritage.org/wordpress/?page_id=3 ''Easter Island Foundation'']
==Notennoù==
{{Daveoù}}
[[Rummad:Inizi ar Meurvor Habask|Pask]]
[[Rummad:Inizi Chile|Pask]]
[[Rummad:Glad bedel]]