Afghanistan : diforc'h etre ar stummoù

|anv ofisiel = جمهوری اسلامی<big>د افغانستان اسلامي امارت </big><br /><small>(Jamhūrī-yeDə Afġānistān Islāmī-ye AfġānistānImārat </small><br><big> دافغانستانامارت اسلامياسلامی جمهوریتافغانستان </big><br /><small>De AfġānistānImārat-i Islāmī-yi JamhuriyatAfghānistān</small></span><br />

|anv klok bzg = RepublikEmirelezh Islamek AfganistanAfghanistan

|skeudenn banniel = Flag of Afghanistanthe Taliban.svg

|skeudenn skoed-ardamez = CoatArms of armsthe Islamic Emirate of Afghanistan.svg

|kan broadel = دا د باتورانو کور ''[[MilliDā də bātorāno Tharana]]kor''

|yezhoù ofisiel = [[DariegDareg]] , [[Pachtouneg]]<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html#People |title= Afghanistan |date= December 13, a viz Kerzu 2007|work= [[The World Factbook]]|publisher= [[Central Intelligence Agency]]}}</ref>

|doare gouarnamant = [[Republik Islamekteokratelezh]] islamek unelour

|titl penn ar vro1 = [[PrezidantPenn Afganistan|Prezidant]]meur

|anv penn ar vro1 = [[HamidHibatullah KarzaiAkhundzada]]

|titl penn ar vro2 = BesprezidantKentañ ministr

|anv penn ar vro2 = [[AhmadHasan Zia MassoudAkhund]]

|gorread = 647.500652 867

|istimadur_poblañs = 32,738,37638 346 720

|istimadur_poblañs_bloaz = 20082022

|stankter_ar_boblañs = 4648,08

|renk_stankter_ar_boblañs = 150174

|PDK_PGP = $20.09921,657 milliard

|PDK_PGP_renk = 96111

|PDK_PGP_bloaz = 20072018

|PDK_PGP_keidenn = $733493

|PDK_PGP_renk_keidenn = 172177

|FDD = 0,478

|FDD_renk = 180

|FDD_rummad = izel

'''RepublikEmirelezh Islamek Afghanistan''' ([[Pachtoueg]]/[[Dareg]] : د افغانستان اسلامي جمهوریتامارت, Da ''Də Afġānistān Islāmī jomhoriyatImārat'' ; [[persegDareg]]: Persian: جمهوریامارت اسلامی افغانستااافغانستان ''JamhorīyēImārat-i EslāmīIslāmī-yeyi AfġānistānAfghānistān'') zo ur vro eus [[Azia ar C'hreiz]] gronnet gant [[Turkmenistan]], [[Ouzbekistan]], [[Tadjikistan]], [[Republik poblel Sina|Sina]], [[Pakistan]] hag [[Iran]]. Abalamour da vrezel [[2001]] emañ Afghanistan bremañ e-touez paourañ broioù ar bed.

Etre drouklamm an [[Talibaned|Dalibaned]] hag al [[Loya Jirga]] e [[2003]], e oa bet lakaet Afghanistan da ''Stad Islamek Tremeniat Afghanistan'' gant broioù ar C’hornôgC'hornôg. Abaoe m’eom'oa bet aozet ar [[Bonreizh Afghanistan|vonreizh]] nevez e reer ent ofisiel Republik Islamek Afghanistan eus ar vro. Goude argadenn an Dalibaned etre miz Mae ha miz Eost 2021 ha diskar ar Republik eo bet embannet Emirelezh Islamek Afghanistan.

Deverañ a ra an anv '''Afghanistan''' eus an anv all a roer d’ard'ar [[Patchouned|Batchouned]] : ''[[Afghan]]''. Int eo diazezerien Afghanistan a-vremañ. Dont a ra al lostger eus ar ger persek ''stān'' (''bro'').

Un istor turmudus he deus bet Afghanistan, a anver alies kroashent [[Kreiz Azia]]. A-hed an amzerioù eo bet aloubet ar vro a reer ''Afghanistan'' anezhi hiziv an deiz gant armeoù a-leizh, en o zouez re an Impalaeriezh Pers, [[Aleksandr Veur]] ha [[Genghis Khan]].

=== 1746 - 1973 ===

Penn kentañ stad-vroad Afghanistan, evel m’eom'eo anavezet hiziv an deiz, a voe e [[1746]], dindan an [[Impalaeriezh Durrani]], met lezet e voe ar c’hontrollc'hontrol anezhi d’ard'ar [[Rouantelezh Unanet]] betek ma voe tronet ar roue [[Amanullah]] e [[1919]].

Dont a rae ar renerien istorel eus meuriad an [[Abdali]], a voe cheñchet e anv da z[[Durrani|z-Durrani]] pa voe tronet ar [[ShahChah Ahmad]], betek ar remziad [[Saddozay]] eus ar c’hlanc'hlann [[Popalzay]] pe ar remziad [[Mohammadzay]] eus ar c’hlanc'hlann [[Barakzay]].

* [[1919]] [[Habibullah ShahChah]] zo drouklazhet d’and'an [[20 a viz C’hwevrerC'hwevrer]] e Kalagosh[[Kalagoch]] e-pad ur chaseadenn. Brezel dizalc’hiezhdizalc'hiezh enep Impalaeriezh Breizh-Veur.,

* [[1929]] [[Amanullah ShahChah]] a ro e zilez a roue hag a ya d’and'an harlu da Indez, ha neuze da Europa. Tec’hTec'h dirak un emsavadeg pobl ;,

* [[1929]] [[Inayatullah ShahChah]] a ren tri devezh hepken a-raok reiñ e zilez a roue (eus ar 14 d’ard'ar [[17 a viz Genver]] 1929) ;,

* [[1929]] Amir Habibullah Ghazi ([[Bacha e Saqao]]), zo sellet outañ evel un alouber gant ar Batchouned. Lazhet eo gant e warlerc’hiadwarlerc'hiad a adsav ar remziad [[Barakzay]] ;,

* [[1933]] [[Mohammad Nadir ShahChah]] zo drouklazhet. Tremen d’and'an demokratelezh ;,

* [[1973]] [[Mohammad Zahir ShahChah]] mab an hini a-raok, zo torret eus e garg. Tec’houtTec'hout a ra da [[Italia]]. Taol-stad, tremen d’urd'ur republik ;,

* [[1978]] [[Mohammed Daoud Khan]] drouklazhet, taol-stad harpet gant an Unaniezh soviedel ;,

* [[1979]] [[Nour Mohammad Taraki]] & [[Babrak Karmal]] kaset d’and'an harlu;,

* [[1979]] [[Hafizullah Amin]] & [[Nour Mohammad Taraki]], an hini kentañ a lazh an eil ;,

* [[1979]] Hafizullah Amin lazhet gant ar [[Spetsnaz]], taol-stad gant an Unaniezh soviedel ;,

* [[1986]] [[Babrak Karmal]] erlec’hieterlec'hiet e fin e respet ;,

* [[1992]] [[Mohammed Nadjibullah]] diskaret gant ar voudjahiddined harpet gant [[Stadoù-Unanet Amerika.]],

Etre [[1933]] ha [[1973]] emañ ar prantad stabilded diwezhañ en Afghanistan, dindan ren ar roue [[Mohammad Zahir ShahChah|Zahir ShahChah]]. Padal, e [[1973]], breur-kaer Zahir, [[Mohammed Daoud Khan|Sardar Mohammed Daoud]] a ra un taol-stad hep feulster d’ard'ar [[17 a viz Gouere]] 1973. Gant skoazell an arme soviedel e tiskar e genderv Zahir. Hemañ a ro an dilez eus e garg e miz Eost hag a ya da annezañ da Italia.

=== 1978 - 1992 : 1añ1{{añ}} brezel Afghanistan ===

[[Restr:Evstafiev-afghan-apc-passes-russian.jpg|thumb|right]]Gant taol-stad [[Strollad Demokratel Poblel Afghanistan|SDPA]] (Strollad Demokratel Poblel Afghanistan), d’ar 27 a viz Ebrel 1978, eo bet diskaret gouarnamant [[Mohammed Daoud Khan|Daoud]] hag ez eus drouklazhet ur niver bras eus izili e familh. Dont a ra [[Muhammad Taraki]] (1917-1979), levier ar ''c’hKhalq'' (ur rann feuls ha patchoun dreist-holl eus SDPA) anezhañ, da vezañ prezidant Republik Demokratel Afghanistan nevez. Sokialour eo ar republik-se, ha mont a ra a-du gant an Unaniezh soviedel.

Un darn eus an Afghaned a stag da herzel ouzh ar galloud kreiz, harpet a-yoc’h gant [URSS]]. Itrikañ a reont un taol-stad nevez d’an 28 a viz Kerzu 1979. Sed aze deroù brezel Afghanistan. Dont a ra [[Babrak Karmal]] da vezañ prezidant. Harpañ a ra an [[Unaniezh soviedel]] ar renad nevez hag adalek miz Genver 1980 e klask a-zevri adtapout kontroll an takadoù emsavet (Gevred ar vro dreist-holl). Skoilhoù a-leizh a gav ar gouarnamant komunour afghan war e hent : ar maezioù a chom stag ouzh an hengoun ha ne savont ket a-du gant ar gomunouriezh a soñjer eo enep ar relijion ; renkad ar vicherourien afghan n’eo ket gwall niverus ha tro-dro da [[Kaboul|Gaboul]] emañ evit an darn vrasañ anezhi. Ha dreist-holl, broioù ar C’hornôg hag ar broioù muzulman (Arabia Saoudat, Iran, Pakistan) a skoazell an harzerezh gant dafar hag arc’hant.

D’an 30 a viz Du 1986 e teu [[Mohammed Nadjibullah]] da vezañ prezidant Afghanistan e-lec’h [[Karmal]]. A vloaz da vloaz e tigresk skoazell URSS da strolladoù ar gouarnamant (abalamour d’ar [[PerestroïkaPerestroika]]) hag e stanka an emgannoù harpet gant [[Pakistan]] hag he [[moudjahiddin]] (« stourmerien an Islam ») ha gant ar Stadoù-Unanet a ro arc’hant hag armoù d’ar strolladoù islamek evit stourm ouzh ar galloud.

=== 1992 - 1996 : ar brezel diabarzh ===

D’an 9 a viz Ebrel 1992 ez a [[Ahmad ShahChah MassoudMasoud]], a vo e penn Kevre an norzh, e-barzh [[Kaboul]] gant meur a vil a dud. E miz Mae e teu da vezañ ministr an difenn. D’an 28 a viz Mezheven eo anvet [[Burhanuddin Rabbani]], anezhañ ur paotr moder eus ar strollad islamek [[Jamiat-e-Islami]], da brezidant etretant, ha dilennet eo da benn ar gouarnamant e miz Kerzu. Eus 1992 da 1995 eo kemeret ar galloud gant ur gournamant a zeu eus an harzerezh afghan, hogen dizemglevioù a vez ennañ. D’ar 7 a viz Mae, daoust d’un emglev peoc’h etre ar c’hostezennoù kenoazus, e kendalc’h an emgannoù er su da Gaboul. [[MassoudMasoud]] a ro e zilez eus ar gouarnamant ha hennezh en em adstumm en-dro da c’h[[Gulbuddin Hekmatyar]], un anterinour eus kenel ar Batchouned zo ar muiañ-niver ganto er vro.

E 1994 e krog argad an [[Talibaned|Dalibaned]] hag aloubiñ a reont tamm-ha-tamm holl broviñsoù ar vro. Eus 1994 da 1996, gant skoazell arme Pakistan, ez aloubont ar braz eus ar vro (nemet ar c’horn-bro tadjik er Biz). Diazezañ a reont un diktatouriezh anterinour. E 1996 e sav a-du an darn vrasañ eus ar c’hostezennoù afghan, nemet an [[Talibaned|Dalibaned]], evit stummañ ur gouarnamant kadoriet gant [[Hekmatyar]]. E-pad an hañv 1996, e tec’h [[OussamaOusama Binbin Ladin]] eus [[Arabia Saoudat]], ha goude bezañ chomet daou vloaz e [[Soudan]], e tistro da Afghanistan. Skignañ a ra un disklêriadur [[djihad]] enep an Amerikaned.

En e levr ''[[Skeud an Dalibaned]]'', e kont [[Ahmed RashidRachid]] frapadoù diwezhañ [[Nadjibullah]] : « Mont a reas an Dalibaned tre e kambr [[Nadjibullah]], skeiñ gantañ ha gant e vreur ha teurel an daou zen semplet e penn a-dreñv ur gamionetez a yeas da balez teñval ar prezidant. Eno e spazhjont [[Nadjibullah]] ha stlejañ e gorf a-dreñv ur jeep, a-raok peurlazhañ anezhañ gant ur boled. Boureviet e voe e vreur er memes mod ha taget e voe. An Dalibaned a grougas an daou gorf-marv ouzh ur peul beton dirak ar palez, nepell diouzh savadurioù ABU. Da c’houloù-deiz e teuas annezidi gurius da welet an daou gorf koeñvet ha muturniet, krouget gant neud-orjal. Bez’ e oa sigaretennoù etre o bizied ha bilhedoù bank afghan leun o godelloù – evit displegañ ar pezh a soñje an Dalibaned diwar-benn o buhez diroll hag o goubrenerezh. Tec’het e oa daou geneil all [[Nadjibullah]]. Adtapet e oant bet pa oant o klask tec’hout diouzh kêr, ha boureviet ha krouget e voent ivez », eme [[Ahmed RashidRachid]].

=== 1997 - 2006 : An Dalibaned hag emellerezh AFNA ===

Brudet e voent er bed a-bezh dreist-holl pa zistrujont e [[2001]] delwennoù [[Bouddha]] ragislamek e Bamiyan. An delwennoù-se (VI{{vetVIvet}} - IV{{ere}} kantved a-raok J.-K.) a oa enskrivet e glad bedel mab-den gant UNESCO. Ar [[Pakistan]], o c’hevredad fealañ koulskoude, a zianzavas o folitikerezh da neuze.

D’ar 26 a viz Mae 2004 ez eus lazhet pemp ezel eus un AEG (aozadur e-maez gouarnamant) en ur stign e Gwalarn Afghanistan. D’ar 16 a viz Gouere 2004 e kouezh ur roked tost d’ur skolaj a oa da vezañ gweladennet gant ar prezidant Hamid Karzai un nebeud munutoù war-lerc’h. An Dalibaned a samm atebegezh ar gwalldaol. D’an 29 a viz Eost 2004, e Kaboul, ez eus lazhet 12 den da nebeutañ hag ez eus gloazet un tregont bennak gant ur gwalldaol war-bouez ur c’harr-trap. An Dalibaned a glaske tizhout an embregerezh surentez amerikan ''Dyncorps'', a bled gant gwarez ar prezidant afghan [[Hamid KarzaïKarzai]].

E [[2004]], daou vloaz goude an emellerezh etrebroadel, e oa deuet Afghanistan da vezañ en-dro kentañ produer roz-moc’h (''papaver somniferum'') ar bed. Diwar o laezh e farder [[opiumopiom]] hahag [[heroin]].

=== PolitikerezhAbaoe 2006 ===

Abaoe m’eo en em dennet an arme soviedel ez eo deuet produerezh an [[opiumopiom]] da vezañ ur vammenn arc’hant pouezus evit an Afghaned. Dre se ez istim ar c’hazetenner ha sokiologour [[Alain Labrousse]] ez eus diazezet un drederenn eus armerzh ar vro war trafikerezh an opiom hag ar produioù deveret dioutañ.

[[Restr:Ethnolinguistic Groups in Afghanistan EN.pngsvg|300px|thumb|right|Ur vozaikenn yezhoù ha kenelioù]]

Rannet eo pobl Afghanistan en un niver bras a genelioù. O vezañ ma n’eo ket bet niveret poblañs ar vro nevez zo, n’eus ket tu da gaout sifroù resis diwar-benn ment hag aozadur ar c’henelioù. Dre-se ar sifroù da-heul n’int nemet un tostaat d’ar wirionez. Gant an dud a gomz [[pashtopachto]] (ar VashtounedVachtouned) e vez stummet ar strollad brasañ, ouzhpenn 50% eus ar boblañs war a soñjer. An eil strollad brasañ a gomz farsi (perseg). Ennañ emañ an [[Tadjiked|Dadjiked]] (23%), an [[Hazaraed]] (14%) hag an [[Ouzbeked]] (12%). Bez’ ez eus ivez meuriadoù evel an [[Aimaked]], an [[Turkmened|Durkmened]], ar [[Baloutched|Valoutched]] hag ar [[PashayiedPachayied|BashayiedBachayied]]. Boutin eo an divyezhegezh en Afghanistan. Un niver bihan a genelioù, ar [[Sikhed]] hag an [[Hindoued]] dreist-holl, a gomz [[panjâbî]].

A-fet relijion eo muzulman an Afghaned dreist-holl (80% Sunnited hag 20% Chiited tost da vat). Bez’ ez eus ivez minorelezhioù hindouat ha sikh, hag ur vinorelezh yuzhevyuzev eus 1%, a oa 2% betek nevez zo. Kalz eus ar re-se zo tec’het e-pad brezel diabarzh ar bloavezhioù 90 war-du ar broioù amezek ha war-du Europa hag Amerika. Gant diskar an Dalibaned ez eus distroet Sikhed da broviñs Ghazni.

Adpiaouañ a ra pobl Afghanistan ar varc’hegerien, ha deuet-mat eo ar sport anvet [[BuzkashiBuzkachi]] d’ar bobl. A orin eus Afghanistan eo ar chase afghan ma lakaer chas da redek.

A-raok kresk galloud an Dalibaned e oa Kêr Gaboul ur greizenn evit kalz sonerien, anezho mistri war zaou zoare ar sonerezh afghan, an hini hengounel hag an hini modern, dreist-holl e-pad liderezh [[Nauroz]]. E-kreiz an {{XXvet kantved}} e oa par Kaboul da Vienna an {{XVIIIvet}} ha {{XIXvet kantved}}.

En nevez-amzernevezamzer [[2003]] ez istimed e oa bet mazaouet 30% eus 7 000 skol Afghanistan e-pad an ugent vloaz bennak m’o doa padet an alouberezh soviedel hag ar brezel diabarzh. An hanter eus ar skolioù hepken o deus lavaret e oa dour mat da evañ ganto, hag un tammig nebeutoc’h eget 40% a soñje dezho e oa mat o stad e-keñver ar yec’hedoniezh. E-pad ren an Dalibaned ne roed ket nemeur a bouez da zeskadurezh ar baotred, ha berzet e veze d’ar merc’hed penn-da-benn.

=== Pennadoù kar ===

=== Liammoù diavaez ===

* [https://web.archive.org/web/20050306022026/http://www.populationdata.net/afghanistan.html Roadennoù poblañsouriezhel]