Рэспубліка Саха

Рэспубліка Саха
якуцк.: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Герб Сцяг
Краіна	Расія
Гімн	National Anthem of the Sakha Republic[d]
Уваходзіць у	Расія (1991—?)
Адміністрацыйны цэнтр	Якуцк
Дата ўтварэння	27 верасня 1990
Кіраўнік	Aysen Nikolayev[d]
Насельніцтва	▲1 001 664 чал. (2024)
Плошча	3 083 523 км²
Часавы пояс	YAKT, VLAT і Магаданскі час
Код ISO 3166-2	RU-SA
Код аўтам. нумароў	14
Афіцыйны сайт (руск.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Рэспубліка Саха (Якуція) (якуцк.: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ), няма асобнай афіцыйнай назвы Якуція, на якуцкай мове толькі Саха. Колішнія назвы Якуцкая АССР (1922—1990), Якуцкая-Саха ССР (1990—1991) — суб’ект Расійскай Федэрацыі, размешчаны на поўначы Усходняй Сібіры.

Уключае Новасібірскія астравы. Плошча — 3102,2 тыс.км². Найбуйнейшы суб’ект Расіі і найбуйнейшая адзінка адміністрацыйнага падзелу ў свеце. Жывуць якуты, рускія, украінцы, народнасці Поўначы (эвенкі, эвены, юкагіры). Сталіца — Якуцк. Найбольшыя гарады: Нерунгры, Мірны, Ленск, Алдан, Удачны.

Геаграфія

Звыш 40 % тэрыторыі Якуціі знаходзіцца за Паўночным палярным кругам. Берагі даволі парэзаныя. На паўночным захадзе знаходзіцца бухта Нордвік, на поўнач ад яе — востраў Вялікі Бегічаў, на ўсход ад якога размешчаны Анабарскі і Алянёкскі залівы. На ўсход ад дэльты ракі Лена глыбока ў сушу ўразаецца губа Буор-Хая з бухтай Тыксі, на ўсход ад якой размешчаны Янскі і Калымскі залівы. Большую частку Якуціі займаюць шырокія горныя сістэмы і пласкагор’і. Тэрыторыя Якуціі па рэльефе падзяляецца на тры часткі: Заходнюю, Паўднёвую і Усходнюю. Заходняя Якуція займае Сярэднесібірскае пласкагор’е (сярэдняя вышыня 500—700 м), якое на поўначы абмежавана Паўночна-Сібірскай нізінай, а на ўсходзе — Цэнтральнаякуцкай раўнінай, якая характарызуецца багаццем неглыбокіх замкнёных паніжэнняў (аласаў). Паміж нізоўях рэк Алянёк і Лена працягваецца краж Чаканоўскага. У Паўднёвай Якуціі размешчана Алданскае нагор’е (сярэдняя вышыня 650—1000 м), на поўдзень ад яго — Станавы хрыбет, на поўнач — Прыленскае плато. Ва ўсходняй Якуціі пераважаюць буйныя горныя сістэмы. Уздоўж правага берага рэк Лены і Алдана працягваецца Верхаянскі хрыбет, на ўсход ад яго — хрыбет Чэрскага (вышэйшы пункт Якуціі — гара Перамога, 3147 м). Астравы: Астравы Дунай, Зямля Бунгэ, Фадзееўскі.

• Рака Юдама

Гісторыя

Якуты. 19 стагоддзе

Чалавек насяляе тэрыторыю Саха (Якуціі) з часоў палеаліту. У 6-10 ст.н.э. з Прыбайкалля на Сярэднюю Лену прыйшлі цюркамоўныя плямёны, якія асіміляваліся з мясцовым насельніцтвам і ўтварылі ядро якуцкага (саха) народа. У першабытнаабшчынным ладзе якутаў, якія займаліся жывёлагадоўляй, паляваннем і рыбалоўствам, у 17 стагоддзі зараджаюцца элементы феадальных адносін. Якуцкія плямёны на чале з таёнамі (князямі) насялялі сярэдняе цячэнне Лены, нізоўі Вілюя і вярхоўе Яны; у 2-й палове 17 стагоддзя рассяліліся па нізоўях Лены, Яны, на Алянёку, Індыгірцы, Алазеі і Калыме. З прыходам у 1620-30-я гады рускіх казакоў якуты ў 1632 годзе прызналі ўладу рускага цара. Рускія казакі заснавалі ў 1632 годзе Якуцк. У 1638 годзе ўтворана Якуцкае ваяводства. У 17-18 стагоддзях якуты плацілі натуральны падатак — ясак. Частка іх перайшла да земляробства. З 1708 года якуцкія землі ў складзе Сібірскай, з 1764 года — Іркуцкай губерні. У 1760-я годы забаронены купля і продаж зямлі, за валасцямі замацаваны зямельныя ўчасткі, склалася т.зв. класная абшчынная сістэма землекарыстання (існавала да 1920 года). У 1805 годзе ўтворана Якуцкая вобласць, якой кіраваў начальнік, падпарадкаваны іркуцкаму губернатару. Паводле «Статута аб кіраванні іншародцаў» 1822 года якуты прылічаны да «качавых іншародцаў». У сярэдзіне 19 стагоддзя ў басейне рэк Алёкма і Віцім знойдзена золата. Будаўніцтва Сібірскай чыгункі, узнікненне золатаздабыўной прамысловасці і суднаходства па Лене спрыялі развіццю ў Саха (Якуціі) капіталістычных адносін, фарміраванню нацыянальнай буржуазіі. З 19 стагоддзя расійскі царызм выкарыстоўваў тэрыторыі Саха (Якуціі) як месца ссылкі. Сярод сасланых па палітычных матывах былі беларусы Р. А. Васільеў, А. А. Касцюшка-Валюжаніч. Тут праводзіў свае даследаванні і памёр у час падарожжа па рацэ Калыма І.Дз. Чэрскі. У рэвалюцыю 1905-07 гадоў узніклі дэмакратычныя саюзы і сацыял-дэмакратычныя арганізацыі.

27 красавіка 1922 года ўтворана Якуцкая Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка ў складзе РСФСР.

У 1924 годзе ў Якуціі пачалося паўстанне, якое было выклікана неапраўданымі дзеяннямі мясцовых уладаў: закрыццём партоў для замежнага гандлю, абмежаваннем гандлю, перабоямі з завозам тавараў з мацерыка, канфіскацыяй аленяў у прыватных уласнікаў, адабраннем пашы пад прамысловыя новабудоўлі. У 1925 годзе паўстанцы заключылі перамір’е з савецкай ўладай і склалі зброю.

Аднак у 1927 годзе пачалося новае паўстанне пад кіраўніцтвам Паўла Ксенафонтава. Пасля яго задушэння ў 1928 годзе былі расстраляныя 128 чалавек, 130 атрымалі розныя турэмныя тэрміны, з іх частка не была звязана з паўстаннем. Сярод рэпрэсаваных былі вядомыя прадстаўнікі інтэлігенцыі, якія нічога не ведалі пра паўстанне ці нават асуджалі яго.

У Вялікую Айчынную вайну больш за 50 тысяч ураджэнцаў Саха (Якуціі) змагаліся на франтах, 13 з іх прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. У верасні 1990 года абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт рэспублікі. У кастрычніку 1991 года ўведзена пасада прэзідэнта (у 1991—2002 гадах — М. Я. Нікалаеў). У снежні 1991 года прынята сучасная назва Саха (Якуція). 31 сакавіка 1992 года Саха (Якуція) разам з іншымі суб’ектамі Расійскай Федэрацыі падпісала Федэратыўны дагавор.

Насельніцтва

Насельніцтва Якуціі складае 950,7 тыс. чал. (2005). Удзельная вага гарадскога насельніцтва: 64,2 %, шчыльнасць насельніцтва: 0,3 чал./км². Такім чынам, шчыльнасць насельніцтва ў Якуціі з’яўляецца самай нізкай сярод усіх суб’ектаў Расійскай Федэрацыі. Нацыянальны склад насельніцтва разнастайны. Асноўнымі этнічнымі супольнасцямі з’яўляюцца якуты (45,54 %) і рускія (41,15 %). Таксама ў рэспубліцы пражываюць украінцы (3,65 %), беларусы (0,45 %). Агулам, паводле перапісу насельніцтва ў 2002 г., у Якуціі пражываюць каля 127 розных народнасцяў. 64,26 % ад усяго насельніцтва з’яўляюцца гараджанамі, 35,74 %, адпаведна, сельскім насельніцтвам. Гарадамі з найбольшай колькасцю жыхароў з’яўляюцца Якуцк (235,6 тыс.), Нерунгры (69,1 тыс.), Мірны (34,4 тыс.), Ленск (26,2 тыс.) і Алдан (20,5 тыс.).

Якуція падзяляецца на 11 гарадоў, 35 улусаў і асобную адміністрацыйную адзінку Новасібірскія астравы.

Дзяржаўныя і афіцыйныя мовы

Згодна з 46 артыкулам Канстытуцыі Рэспублікі Саха (Якуція), дзяржаўнымі мовамі Рэспублікі Саха (Якуція) з’яўляюцца мова Саха і Руская мова. Мовы карэнных малалікіх народаў Поўначы з’яўляюцца афіцыйнымі ў месцах кампактнага пражывання гэтых народаў.

Эканоміка

Прамысловасць

Назіральная пляцоўка кар’ера Мір і від на горад Мірны

У 1950-я і наступныя гады ў сувязі з адкрыццём алмазаносных радовішчаў на захадзе рэспублікі была створана, існуе і сёння вельмі магутная алмазаздабываючая прамысловая інфраструктура Рэспублікі Саха і Расійскай Федэрацыі.

Прамысловасць Якуціі арыентавана на здабычу і ўзбагачэнне сыравіны, рэспубліка багатая на прыродныя рэсурсы. На тэрыторыі Якуціі знаходзіцца найбуйнейшае ў краіне Эльконскае уранавае радовішча з разведаныя запасамі каля 344 тысяч тон.

У 2011 годзе распачата адгрузка вугалю з найбуйнейшага ў Расіі Эльгінскага вугальнага радовішчы.

Асноўныя сектары прамысловасці

• Здабываючая (алмаза-, золата, нафта-, газа-, вугле- і іншыя карысныя выкапні)
• Перапрацоўчая (гранильная, ювелірная, нафта-газаперапрацоўчага, дрэваапрацоўчая, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў і інш.)
• Паліўна-энергетычны комплекс (вытворчасць энерганосьбітаў)
• Лясная
• Суднабудаванне
• Лёгкая прамысловасць (гарбарна-абутковая, пушна-футравая і інш.)
• Харчовая прамысловасць

Сельская гаспадарка

• Мяса-малочная жывёлагадоўля
• Конегадоўля
• Аленегадоўля
• Агародніцтва
• Бульбаводства
• Рыбны промысел
• Збор ягад і дароў прыроды

Транспарт

• Якуція, авіякампанія

Сфера паслуг

У Якуціі развіваецца турызм і сфера адпачынку. Развіты малы і сярэдні бізнес. Ажыццяўляюць дзейнасць шматлікія бізнес інкубатары. Інвестыцыйны патэнцыял рэгіёну вельмі прывабны.

Культура

У верасні 2020 года ў Гагарынскай акрузе Якуцка адкрыўся Цэнтр культуры і сучаснага мастацтва імя Гагарына.

Палітыка

Рэспубліка Саха (Якуція) з’яўляецца дэмакратычнай прававой дзяржавай у складзе Расійскай Федэрацыі. Многія палажэнні Асноўнага Закона Якуціі паўтараюць палажэнні агульнарасійскай Канстытуцыі.

Крыніцай улады ў Рэспубліцы Саха (Якуція) з’яўляецца народ, які складаецца з грамадзян усіх нацыянальнасцей. Ніякая частка народа, ніякая асобная асобу не можа прысвоіць сабе права ажыццяўлення дзяржаўнай улады.

Народ ажыццяўляе сваю ўладу непасрэдна, а таксама праз органы дзяржаўнай улады і органы мясцовага самакіравання. Вышэйшым выразам ўлады народа з’яўляюцца рэферэндум і свабодныя выбары.

Канстытуцыя Рэспублікі Саха (Якуція)

Дзеючая Канстытуцыя Рэспублікі Саха (Якуція) была зацверджана 2 красавіка 1992 года і ўступіла ў сілу 27 красавіка 1992 года — у дзень утварэння ў 1922 годзе Якуцкай АССР. Гэты дзень абвешчаны адным з дзяржаўных святаў у рэспубліцы — Днём Рэспублікі.

Дзяржаўны Сход (Іл Тумэн)

Асноўны артыкул: Дзяржаўны Сход Рэспублікі Саха

Вышэйшым прадстаўнічым, заканадаўчым і кантрольным органам Рэспублікі Саха (Якуція) з’яўляецца Дзяржаўны Сход (Іл Тумэн) — парламент рэспублікі.

Святы Якуціі

Акрамя агульнарасійскіх дзяржаўных і афіцыйных святаў, у Якуціі адзначаюцца рэспубліканскія дзяржаўныя святы:

• 27 красавіка — Дзень Рэспублікі Саха (Якуція)
• 21-26 чэрвеня — Нацыянальне свята Ысыах
• 27 верасня — Дзень дзяржаўнасці Рэспублікі Саха (Якуція)

Гл. таксама

• Алампа
• Платон Аляксеевіч Аюнскі
• Міхаіл Яфімавіч Нікалаеў
• Сцепаніда Міхайлаўна Артахінава

Літаратура

• Саха (Якуція) // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 202—204. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэспубліка Саха
• Афіцыйны сайт Архівавана 22 лютага 2011.