Перайсці да зместу

Лагішынскі зямельны бунт 1874 года

Дадаць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Лагішынскі зямельны бунт 1874 года — народныя хваляванні ў Лагішыне Пінскага павета Мінскай губерні супраць свавольства ўлад.

Лагішын і яго зямля

[правіць | правіць зыходнік]

У заходніх абласцях Расійскай імперыі многія мястэчковыя землі лічыліся за мяшчанскай суполкай, якая плаціла дзяржаве за іх чынш, паколькі землі не з'яўляліся ўласнасцю мяшчан, а былі некалі перададзеныя ім па прывілеях польскіх каралёў[1][2].

Такім чынам была справа і з землямі мястэчка Лагішын Пінскага павета Мінскай губерні[3].

Лагішын ўпершыню сустракаецца пад 1552 годам у «Пісцовай кнізе Пінскага княства» як «востраў на Логіншчыне» Берасцейскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага[4].

Лагішын вядомы з 1552 года як габрэйскае паселянне, жыхары якога займаліся гандлем, піцейнымі або ювелірнымі справамі, ці з'яўляліся арандатарамі розных угоддзяў. Па рэвізіі 1847 года у Лагішыне лічылася 1240 габрэяў; хрысціян і габрэяў у ім пражывала прыкладна пароўну, гэта відаць і з перапісу 1897 года (з 3336 жыхароў 1587 габрэяў)[5][6].

У 1643 годзе Лагішын ад караля Уладзіслава IV Вазы атрымаў магдэбургскае права. Грамата пазначала зямельныя ўладанні мястэчка. Мяшчане Лагішына атрымлівалі ў вечную арэнду раллю і ўгоддзі, плацячы за іх ў каралеўскую казну нявялікую плату[7][8].

З 1795 года мястэчка ў складзе Расійскай імперыі. У 1808 годзе жыхары Лагішына указам Сената пакінутыя ў мяшчанскім званні, якое аб'ядноўвала ўсё местачковае насельніцтва[9].

Пытанне аб прававым статусе лагішынскія зямель ўздымалася ўжо ў пачатку XIX стагоддзя: Урадавы Сенат Расійскай імперыі, разглядвае ў 1828 годзе спрэчку паміж пінскім абшарнікам князям Ф.-К. Друцкім-Любецкім і жыхарамі Лагішына, і прызнае апошніх у мяшчанскім званні, а таксама іх права на зямлю ― паводле каралеўскага прывілею. Тады ж Лагішыну дадзены статус горада[10].

Па звестках Мінскай палаты дзяржаўных маёмасцяў за 1845 год, мяшчане плацілі ў казну чынш 215 рублёў 16 капеек ў год[11].

Вынікі люстрацыі

[правіць | правіць зыходнік]

Пры люстрацыі Пінскага павета ў траўні 1870 года Мінскай губернскай люстрацыйнай камісіяй, начальнік камісіі Лемергардт затрабаваў у непасрэднага вытворцы люстрацыі Месняева справаздачу ― чаму ў дакументах адсутнічаюць дадзеныя аб люстрацыі лагішынскія земляў? Месняев спаслаўся на рашэнне Сената 1828 года і прывілей Уладзіслава IV, ― паводле гэтым палажэнням, люстрацыі мястэчка не падлягала. Лемергардт звярнуўся з запытам у мінскае губернскае Упраўленне дзяржаўнай маёмасці: перададзены ці ў казённае карыстанне лагішынскія зямлі? Начальнік упраўлення сапраўдны стацкі саветнік М. М. Севасцьянаў адказаў, што лагішынскія ўгоддзі знаходзяцца ў падпарадкаванні казны. Такі ж адказ ён даў па запыце Аддзела па зямельным прыладзе дзяржаўных сялян Мінскай губерні. Пасля, у ходзе «лагішынскай справы», ўбачылася, што ніякіх дакументаў, якія гэта пацвярджаюць, у мінскім Ўпраўленні дзяржаўных маёмасцяў не было[12].

Бунт лагішынскіх жыхароў

[правіць | правіць зыходнік]

Мінскі губернатар У. М. Токароў на свой запыт мінскаму Кіраўніцтву дзяржаўных маёмасцяў атрымлівае адказ, што жыхары Лагішына адмовіліся ад прыпіскі іх да сельскага грамадства, і таму зямля, якая знаходзіцца ў іх карыстанні, можа паступіць у вольны продаж. Гэта значыць, Упраўленне дало ілжывыя звесткі. З гэтымі звесткамі Токараў звярнуўся да віленскага генерал-губернатара]] А. Л. Патапава, і той, у сваю чаргу, падаў прашэнне на імя міністра дзяржаўных маёмасцяў П. А. Валуева ― прадаць мінскаму губернатару Токараву 131 валоку (2133 дзесяцін) за 14 тысяч рублёў з растэрміноўкай ў 20 гадоў. Дазвол быў атрыманы, і неўзабаве Севасцьянавым складзены люстрацыйныя акт, у выніку якога лагішынцы пазбаўляліся зямельных угоддзяў. Ім заставаліся толькі пляцевыя (сядзібныя) землі і выган. Усё гэта тычылася толькі праваслаўнага насельніцтва, ― габрэі раллямі і ўгоддзямі не карысталіся, абыходзячыся пляцевой зямлёй і плацячы за яе чынш.

Лагішынцы падалі больш за 30 скаргаў, але ўсе адказы абапіраліся на заключэння Севасцьянава: зямля даўно прыпісана да казны. Са следчай справы вынікае, «калі люстрацыйны акт увайшоў у канчатковую сілу, Кіраванне дзяржаўнай маёмасці распарадзілася аб прыняцці абмежеванаго ўчастка ў вядзенне казны, але мяшчане мястэчка Лагішына адмовіліся ад подпісу складзенага пры гэтым 23 ліпеня 1873 года чыноўнікам Кіравання і паліцыяй пратаколу, заяўляючы з гвалтам і крыкам, што адабраная ад іх зямля складае іх ўласнасць, якую яны не перададуць нікому, і выказваючы недавер, каб такое распараджэнне магло зыходзіць ад вышэйшага ўрада»[13].

Пасля атрымання купчай, Токараў адправіў у Лагішын свайго даверанага, менскага барона Вітэ, ― пераконваць жыхароў не звазіць з палёў ўсё зерне, а пакінуць траціну азімага хлеба ўладальніку зямлі. Але жыхары аказалі непакор памочніку іспраўніка, увесь хлеб вывезлі. Па загадзе барона палявы вартаўнік Мацяеўскі падаў у міравы суд две пазовы ― аб вызначэнні зямельных правоў Токарава і аб збіранні з жыхароў Лагішына штрафу за самавольны выпас жывёлы на токараўскіх угоддзях. Ў Лагішын прыбыў судовы прыстаў з падводамі і пачаў з рабочымі было рэквізаваць стагі, але вакол іх сабраўся натоўп да 100 чалавек, з сякерамі і каламі[14].

У Лагішын быў адпраўлены батальён Серпухаўскага пяхотнага палка, які кватараваў у Мінску, з загадам ўзяць з сабой 12 патронаў на чалавека. Акрамя батальёна, са Слуцку туды ж была выкліканая сотня казакоў. Кіраваў гэтымі дзеяннямі генерал А. Г. Лашкароў. Непасрэднае кіраўніцтва ажыццяўляў мінскі спраўнік падпалкоўнік Э. Х. Капгер

Афіцэр Серпухаўскага пяхотнага палка А. Раіч так успамінаў гэты дзень:

Нам прадставілася наступная, цьмяна асветляная знарок запаленымі жыхарамі смалянымі лучынамі, карціна: па абодвым бакам дарогі стаялі дзве групы людзей: з аднаго боку ― хрыстіяне, з другога ― габрэі. На чале габрэяў стаяў рабін са сувоем дзесяці запаведзяў у руцэ, а побач з ім іншы габрэй трымаў у адной руцэ запаленую свечку, а ў другой страва з хлебам і соллю. Хрысціяне стаялі на каленях, і адзін з іх таксама трымаў у руках міску з хлебам-соллю, пакрытую тоўстага палатна ўціральнікам.

Хрысціянская група, на якой засяродзілася нашае агульная ўвага, складалася чалавек з 20, нейкіх панурых, загнаных лёсам аборвышай: яны ціснуліся як авечкі адзін да аднаго і глядзелі ў зямлю. Габрэі, наадварот, глядзелі весела і бадзёра, а па касцюмах іх можна было заключыць, што на галечу яны скардзіцца не маюць права …

Дзе ж бунтаўшчыкі? Няўжо гэтыя бедныя людцы, што пакорліва стаяць ў бруду на каленцах, здольныя бунтаваць? Гэтыя пытанні міжволі напрошваліся кожнаму афіцэру. Між тым, генерал, прыняўшы хлеб-соль ад габрэяў, звярнуўся з строгай прамовай да хрысціян, заявіўшы, што хлеба-солі ён ад іх не прыме і патрабуе, каб яны неадкладна заплацілі патрэбныя ўладальніку грошы і выдалі завадатараў непадпарадкавання уладам.

Назаўтра сталі разбірацца з «бунтаўнікамі».

Дзеянні па змяшчэнне парадку паміж «бунтаўнікамі», жыхарамі Лагішына, пачаліся на наступны дзень па прыбытку батальёна. Роля войска абмежавалася пасылкай салдат у лес за лазой … і ў працягу трох дзён станавая кватэра напаўняецца крыкамі каральных розгамі. Выбар субектов для лупцоўкі вырабляўся па ўказанні мясцовага прыстава. У той жа час у мястэчку адбываўся аўкцыённы продаж маёмасці жыхароў на папаўненне падатку уладальніку; ўсё гэта суправаджаецца ровам баб і дзяцей, якія трымаўся за хвасты кароў і авечак, валакомых на продаж. Пакупцамі з'явіліся мясцовыя жыдкі, якія добра набілі кішэні за гэты час…

— [15]

Пецярых завадатараў пасадзілі ў турму, некаторых выслалі. За паспяхова праведзеную аперацыю па ўціхамірвання бунтаўнікоў міністар ўнутраных спраў А. Я. Тімашэў прадставіў падпалкоўніка Капгера да ўзнагароды, і імператар Аляксандр II надаў яму ордэн св. Уладзіміра 4-й ступені з наступным перевадом ў палкоўнікі[16].

Аднак лагішынскія мяшчанскае таварыства звярнулася з пазовам у Мінскую злучаную палату крымінальнага і грамадзянскага суда. 23 красавіка 1876 года палата вынесла заключэнне: прызнаць за мяшчанамі права карыстання лагішынскімі землямі на падставе каралеўскіх прывілеяў і ўказа Сената 1807, 1810 і 1828 гадоў. Гэта заключэнне мінскай палаты ў 1880 годзе зацвердзіў Сенат, а Камітэт міністраў распарадзіўся пачаць следства па гэтай справе. Першы Дэпартамент Сената вызначыў:

«былы мінскі губернатар, тайны радца Токараў, ведаючы пэўна аб вырабляямай ў мястэчку Лагішыне люстрацыі мяшчанскіх зямель і аб прызначэнні яму зроблянага з іх ўчастка, насуперак сваіх службовых абавязкаў, паставіўся зусім абыякава да неаднаразова пададзеных яму мяшчанскім грамадствам скаргах і просьбах аб абароне ад замаху на іх грамадзкую ўласнасць. Незалежна ад гэтага, Токараў, зрабіўшыся уладальнікам маёнтка Лагішын і ухіляючыся ад прыняцця асабіста якіх-небудзь па спыненні беспарадкаў мер, данёс, аднак, пра здарэнне міністру ўнутраных спраў, прадставіўшы справу вельмі небяспечнай для спакою губерні і выставіўшы мяшчан бунтаўнікамі, тады як непакор з'яўляўся следствам таго, што мяшчане мелі поўнае права лічыць патрабаванні паліцэйскай і судовай уладаў незаконнымі; генерал-лейтэнант Лошкароў, насуперак прадпісанню міністра, пры ўціхамірванні мяшчан мястэчка Лагішына, выйшаў з межаў дадзенага яму паўнамоцтва, прысвоіўшы сабе не толькі права вызначыць адвольна суму спагнаньня з лагішынскіх мяшчан на карысць Токарава і рабіць подушавую раскладку плацяжу, але і спаганяць такую прымусовымі мерамі, не разгладвая ні аплатную здольнасць асоб, ні абставін, пры якіх многія прадавалі сваю маёмасць за бесцань; мінскі спраўнік Капгер пры выкананні сваіх службовых абавязкаў дапусціў відавочнае перавышэнне ўлады, якое складалася ў цялесным пакаранні 5 мяшчан мястэчка Лагішына; былы кіраўнік дзяржаўнай маёмасці ў Мінскай губерні, стацкі саветнік Севасцьянаў, паведаміў начальніку люстрацыйнай камісіі і данёс Міністэрству дзяржаўнай маёмасці пра тое, што мястэчка Лагішын даўно прынята ў казну, тады як такі факт ніякімі дакументамі ў давераным яму ўпраўленні не пацвярджаўся»[14].

Сенат прызнаў Токарава, Лошкарова, Капгера і Севасцьянава вінаватымі. Токарава пазбавілі права быць на дзяржаўнай службе, Капгеру прысудзілі паўгода турмы, Севасцьянаў абышоўся спалохам. З Токарава спагналі на карысць Лагішына 5474 рубля[14].

Справа атрымала розгалас, пра яе гаварылася ў газетах. П. А. Крапоткін пісаў: «На аднаго Токарава, асуджанага Сенатам, колькі знойдзецца такіх жа Токарава, мірна маюшчых вынікі свайго крадзежа і ў заходніх і ва ўсходніх губернях, і ў паўночных, і ў паўднёвых губернях, у ўпэўненасці, што іх дзеі ніколі ня стануць перад судом, ці ж, што ўсякую справу, паднятую супраць іх, будуць замаўчваць такім жа чынам, як на працягу пяці гадоў замоўчвалася справу Токарава па загадзе міністра юстыцыі»[17].

Зноскі

  1. ↑ Рембовский А. История и значение чиншевого владения в Западном крае. — СПб.: Тип. Тренке и Фюсно, 1886.
  2. ↑ Macejowski W. A. Historia miast i mieszczan w kraiach dawnego panstwa polskiego od czasow najdawnejszych az do polowy XIX w. (польск.). — Roczniki towarzystwa przyjaciol nauk poznanskiego. 1890. Т. XVII. Z. 2. — 1890.
  3. ↑ Насевіч В. Пінскі павет // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 437. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
  4. ↑ Пісцовая кніга Пінскага і Клецкага княств, складеная Пінскім старастаю Станіславам Хвальчэўскім ў 1552―1555 гады. Прадмова К. Снітко. — Вільня: Віленская археаграфічная камісія, 1884. Архівавана 4 сакавіка 2016.
  5. ↑ ЕЭБЕ// Логишин
  6. ↑ История еврейской общины Беларуси Архівавана 15 студзеня 2013.
  7. ↑ Стренковский С. П. Немагдебургское самоуправление городских поселений Великого княжества Литовского в правление Владислава IV // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. — Тамбов: Грамота, 2011. — № 4. — С. 170-172.
  8. ↑ Bardach J. Miasta na prawie magdeburskim w Wielkim Ksiastwie Litewskim od schylku XIV do polowy XVII wieku // Kwartalnik historyczny. T. LXXXVII. — Warszawa: 1980. — № 1. — С. 21.
  9. ↑ Лагішынскае выступленне мяшчан 1874 года // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 432 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 326.
  10. ↑ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII―першай палове XIX ст. Архівавана 16 красавіка 2015. ― Вільня, Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт, 2010. 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7
  11. ↑ Навукова-даследчы аддзел рукапісаў Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы (НІОР РДБ), ф. 290, папка 143, с. 13, л. 3 аб.
  12. ↑ НИОР РДБ, ф. 290, папка 143, д. 13, л. 3 аб.
  13. ↑ НИОР РДБ, ф. 290, папка 143, с. 13, л. 4
  14. ↑ а б в Божич А. С. Надзорные функции Сената над губернаторами в XIX в. // Вопросы истории. — М.: 2013. — № 8. — С. 96-110. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016.
  15. ↑ Раич А. Логишинская экспедиция (Из воспоминаний участника) // Исторический вестник. — М.: 1886. — № 26. — С. 596-602.
  16. ↑ НИОР РДБ, ф. 290. папка 143, с. 13, л. 4
  17. ↑ Кропоткин П. А. Записки революционера. ― М., Московский рабочий, 1990, с.221}}

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Лагішынскі_зямельны_бунт_1874_года&oldid=4888070"