Шатландская раўнінная мова

Шатландская мова
Саманазва	Scots
Краіны	Вялікабрытанія, Ірландыя
Рэгіёны	Шатландыя, Паўночная Ірландыя
Арганізацыя, якая рэгулюе	У Ірландыі: Ulster-Scots Agency
Агульная колькасць носьбітаў	1,5 млн.
Статус	уразлівая
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Германская галіна Заходнегерманская група Англа-фрызская падгрупа
Пісьменнасць	лацінка
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	sco
ISO 639-3	sco
Atlas of the World’s Languages in Danger	410
Ethnologue	sco
LINGUIST List	sco
ELCat	10894
IETF	sco
Glottolog	scot1243
Вікіпедыя на гэтай мове

Lufe God abufe al and yi nychtbour as yi self (Love God above all and your neighbour as yourself) — прыклад сярэднешатландскай мовы на доме Джона Нокса ў Эдынбургу.

Шатландская мова, скотс, англа-шатландская (скотс: Scots leid, англ.: Scots, гэльск. Albais/Beurla Ghallda) — адна з германскіх моў, блізкароднасная англійскай мове. Часам лічыцца дыялектам ці рэгіянальным варыянтам англійскай (так званы сярэднешатландскі дыялект старажытнаанглійскай мовы). Распаўсюджаная ў раўніннай Шатландыі (поўдзень і ўсход краіны), адсюль другая назва — раўнінная шатландская (Lallans Scots, англ.: Lowlands). Не варта блытаць з кельцкай шатландскай мовай, інакш званай гэльскай.

З узмацненнем уплыву англа-нармандскіх дваран у Шатландыі і развіццём гандлю з XIV стагоддзя скотс пачаў выцясняць з абыходку кельцкую шатландскую. Паступова гэльская мова стала сродкам зносін толькі жыхароў горнай часткі краіны і Гебрыдскіх астравоў, тады як насельніцтва гарадоў і раўнін, а таксама дзяржаўная адміністрацыя і дваранства перайшлі на скотс. Ужо ў канцы XV стагоддзя той факт, што кароль Якаў IV валодаў гэльскай мовай, выклікаў здзіўленне сучаснікаў. Пасля аб’яднання Англіі і Шатландыі пад уладай аднаго манарха ў 1603 годзе скотс стаў выцясняцца англійскай.

На шатландскай мове з часоў Сярэднявечча існуе багатая літаратура, перш за ўсё паэзія (Роберт Генрысан, Уільям Данбар, Гэвін Дуглас). Самы вядомы ў свеце шатландскі паэт — Роберт Бёрнс. Шатландскія дыялектызмы і нават урыўкі тэксту сустракаюцца ў англамоўных аўтараў рознага часу — ад Вальтэра Скота да Ірвіна Уэлша.

Пра назву

Найбольш агульнапрынятай назвай гэтага ідыёму ў беларускай мове з’яўляецца «шатландская» (мова ці дыялект). Аднак тая ж самая назва выкарыстоўваецца і для назвы гэльскай мовы. Часам таксама выкарыстоўваюцца назвы: скотс, лаланс, ніжнешатландская.

Пытанні класіфікацыі

Стандартны англійскі і шатландскі ўзыходзяць да розных дыялектаў старажытнаанглійскай (англасаксонскай) мовы. Іх істотная дыферэнцыяцыя пачалася ў XI—XII стагоддзях. Росквіт сярэднешатландскай прыпадае на XIV—XVI стагоддзі, аднак пасля аб’яднання каралеўстваў у 1606 годзе пачалося паступовае збліжэнне моў і англійская пачала выціскаць шатландскую.

Лінгвагеаграфія

У сучаснай шатландскай назіраецца вялікая дыялектная дробнасць, асабліва ў горных раёнах і на астравах. Агульнагутарковая форма, якая існавала да XVI—XVII стагоддзяў, пазней выйшла з ужывання. У наш час, нягледзячы на наяўнасць літаратурнай мовы, няма агульнапрынятага гутарковага стандарту.

Англійская мова на тэрыторыі Ніжняй Шатландыі, апроч стандартнага варыянта, прадстаўлена таксама так званай шатландскай англійскай (Scottish Standard English), якая адчула некаторы ўплыў шатландскай мовы.

Арэал і колькасць

Колькасць актыўных носьбітаў ацэньваецца ў паўтара мільёна (з чатырох мільёнаў, якія жывуць у Ніжняй Шатландыі). Астатнія валодаюць тымі ці іншымі прамежкавымі формамі паміж стандартнай англійскай і традыцыйнай шатландскай. У наш час шатландская захавалася ў сельскай мясцовасці і ў часткі гараджан. Шатландская застаецца пераважна мовай вёскі, хоць значныя групы актыўных носьбітаў ёсць ва ўсіх гарадах рэгіёна.

Сацыялінгвістычныя звесткі

Традыцыйна разглядаецца як разнавіднасць англійскай (дыялект ці група дыялектаў). Усё большы размах набывае рух за прызнанне шатландскай у якасці адной з трох асноўных моў Шатландыі (нароўні з гэльскай і англійскай). Да гэтага часу^{[якога?]} яна не ўключана ў праграму школьнай адукацыі, хоць варыянты такога ўключэння распрацоўваліся.

Афіцыйная моўная палітыка стараецца не заўважаць існавання шатландскай мовы, што асабліва ашаламляльна на фоне актыўных мер, якія прымаюцца па захаванні гэльскай мовы і нават па падтрыманні моў імігрантаў з Азіі і Афрыкі. Усе іншыя лічацца англамоўнымі, з некаторымі мясцовымі варыяцыямі.

Нягледзячы на гэта, шатландская мова мае адносна высокі сацыяльны прэстыж у рэгіёне, асабліва калі параўноўваць са становішчам англійскіх дыялектаў у Англіі. Асабліва трывалае месца яна займае на поўначы Шатландыі і на астравах (Аркнейскі і Шэтландскі архіпелагі).

Змяшаныя формы мовы

Паміж стандартнай англійскай і традыцыйнымі шатландскімі дыялектамі існуе вялікая колькасць прамежкавых формаў ад рэгіянальнай англійскай да гарадскіх шатландскіх дыялектаў, у якіх вялікая колькасць спрадвечнай лексікі заменена англійскімі эквівалентамі.

Дыялекты

Дыялекты шатландскай мовы

На шатландскай мове заснаваны шатландскі кант — крэольская мова «шатландскіх падарожнікаў», цыганападобнай качавой групы.

Гісторыя мовы

Да XVII стагоддзя існавала багатая пісьмовая традыцыя на шатландскай мове, якая сышла на нішто пасля аб’яднання Шатландыі і Англіі. Сучасная шатландская літаратурная мова наўрад ці можа лічыцца непасрэдным працягам сярэднешатландскай, нягледзячы на багацце старажытных слоў. Пачынаючы з сярэдзіны XX стагоддзя робяцца пастаянныя спробы ўсталяваць адзіную норму для пісьмовай шатландскай мовы. Да нашага часу існуюць некалькі арфаграфічных мадэляў, блізкіх адна да адной. Іх агульным прынцыпам з’яўляецца пазадыялектнасць і ўлік літаратурнай традыцыі папярэдніх стагоддзяў. Ёсць вялікая колькасць літаратуры, галоўным чынам фальклорнага і гісторыка-культурнага характару. Існуе таксама і звычайная проза. Адзін з найбуйнейшых шатландамоўных пісьменнікаў XX стагоддзя — Х'ю Мак-Дыярмід.

Літаратура

• Corbett, John; McClure, Derrick; Stuart-Smith, Jane (Editors)(2003) The Edinburgh Companion to Scots. Edinburgh, Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-1596-2
• Dieth, Eugen (1932) A Grammar of the Buchan Dialect (Aberdeenshire). Cambridge, W. Heffer & Sons Ltd.
• Eagle, Andy (2005) Wir Ain Leid. Scots-Online. Available in full at http://www.scots-online.org/airticles/WirAinLeid.pdf Архівавана 26 чэрвеня 2008.
• Gordon Jr., Raymond G.(2005), editor The Ethnologue Fifteenth Edition. SCI. ISBN 1-55671-159-X. Available in full at http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sco
• Grant, William; Dixon, James Main (1921) Manual of Modern Scots. Cambridge, University Press.
• Jones, Charles (1997) The Edinburgh History of the Scots Language. Edinburgh, University of Edinburgh Press. ISBN 0-7486-0754-4
• Jones, Charles (1995) A Language Suppressed: The pronunciation of the Scots language in the 18th century. Edinburgh, John Donald. ISBN 0-85976-427-3
• Kay, Billy (1986) Scots, The Mither Tongue. London, Grafton Books. ISBN 0-586-20033-9
• Kingsmore, Rona K. (1995) Ulster Scots Speech: A Sociolinguistic Study. University of Alabama Press. ISBN 0-8173-0711-7
• MacAfee, Caroline (1980/1992) Characteristics of Non-Standard Grammar in Scotland (University of Aberdeen: available at http://www.abdn.ac.uk/~enl038/grammar.htm)
• McClure, J. Derrick (1997) Why Scots Matters. Edinburgh, Saltire Society. ISBN 0-85411-071-2
• McKay, Girvan (2007) The Scots Tongue, Polyglot Publications, Tullamore, Ireland & Lulu Publications, N. Carolina.
• Murison, David (1977, ²1978) The Guid Scots Tongue, Edinburgh, William Blackwood.
• Murray, James A. H. (1873) The Dialect of the Southern Counties of Scotland, Transactions of the Philological Society, Part II, 1870-72. London-Berlin, Asher & Co.
• Niven, Liz; Jackson, Robin (Eds.) (1998) The Scots Language: its place in education. Watergaw Publications. ISBN 0-9529978-5-1
• Robertson, T. A.; Graham, John J. (1952, ²1991) Grammar and Use of the Shetland Dialect. Lerwick, The Shetland Times Ltd.
• Ross, David; Smith, Gavin D. (Editors)(1999) Scots-English, English-Scots Practical Dictionary. New York, Hippocrene Books. ISBN 0-7818-0779-4
• Scottish National Dictionary Association (1929—1976) The Scottish National Dictionary. Designed partly on regional lines and partly on historical principles, and containing all the Scottish words known to be in use or to have been in use since c. 1700. Ed. by William Grant and David D. Murison, vol. I—X Edinburgh.
• Scottish National Dictionary Association (1931—2002) Dictionary of the Older Scottish Tongue from the Twelfth Century to the End of the Seventh. Ed. by William A. Craigie et al., vol. I—XII Oxford, Oxford University Press.
• Scottish National Dictionary Association (1999) Concise Scots Dictionary . Edinburgh, Polygon. ISBN 1-902930-01-0
• Scottish National Dictionary Association (1999) Scots Thesaurus. Edinburgh, Polygon. ISBN 1-902930-03-7
• Smith, the Rev. William Wye The four Gospels in braid Scots, Paisley 1924
• Warrack, Alexander (Editor)(1911) Chambers Scots Dictionary. Chambers.
• Wettstein, Paul (1942) The Phonology of a Berwickshire Dialect. Biel, Schüler S. A.
• Wilson, James (1915) Lowland Scotch as Spoken in the Lower Strathearn District of Perthshire. London, Oxford University Press.
• Wilson, James (1923) The Dialect of Robert Burns as Spoken in Central Ayrshire. London, Oxford University Press.
• Wilson, James (1926) The Dialects of Central Scotland [Fife and Lothian]. London, Oxford University Press.
• Yound, C.P.L. (2004) Scots Grammar. Scotsgate. Available in full at http://www.scotsgate.com/scotsgate01.pdf Архівавана 11 верасня 2005.
• Zai, Rudolf (1942) The Phonology of the Morebattle Dialect, East Roxburghshire. Lucerne, Räber & Co.

Спасылкі

• Scots-online
• The Scots Language Society
• Scots Language Centre
• Scots at Omniglot
• Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online
• Dictionary of the Scottish Language — Phonetic Description of Scottish Language and Dialects
• Words Without Borders Peter Constantine: Scots: The Auld an Nobill Tung
• Scots in Schools Архівавана 11 жніўня 2004.
• Emily SJE Kilborn (2007), The Politics of Language in Europe Case Studies in Scots, Occitan, Moldovan, & Serbo‐Croatian Архівавана 14 ліпеня 2014.