Прагляд зыходнага тэксту старонкі Савецкая акупацыя Латвіі

[[Выява:Riga 1940 Soviet Army.jpg|thumb|250px|[[Чырвоная армія]] ў [[Рыга|Рызе]], [[1940]] р.]]
[[Выява:Second world war europe 1940 map de.png‎|right|thumb|250px|Падзеі Другой сусветнай вайны ў Еўропе, [[1940]] р.]]
{{Гісторыя Латвіі}}
'''Саве́цкая акупа́цыя Ла́твіі''' — паняцце ў гістарыяграфіі<ref>''The World Book Encyclopedia'' ISBN 0-7166-0103-6</ref><ref>[http://www.britannica.com/eb/article-37263/Baltic-states «Soviet occupation of the Baltic States»], Encyclopædia Britannica''</ref><ref>''The History of the Baltic States'' by Kevin O’Connor ISBN 0-313-32355-0</ref>, якое выкарыстоўваецца [[Еўрапейскі суд па правах чалавека|Еўрапейскім судом па правах чалавека]]<ref name="Ref-1">гл. [[:en:European Court of Human Rights cases on Occupation of Baltic States]]</ref>, урадам [[Латвія|Латвійскай Рэспублікі]]<ref name="OPL">[http://www.am.gov.lv/en/latvia/history/occupation-aspects/ The Occupation of Latvia] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20071123015238/http://www.am.gov.lv/en/latvia/history/occupation-aspects/ |date=23 лістапада 2007 }}, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Latvia</ref>, [[Дзяржаўны дэпартамент ЗША|Дзяржаўным дэпартаментам]] [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]]<ref name="Ref-2">[https://web.archive.org/web/20070611074645/http://www.state.gov/p/eur/rls/rm/86539.htm «U.S.-Baltic Relations: Celebrating 85 Years of Friendship»], state.gov</ref> і органамі ўлады [[Еўрапейскі Саюз|Еўрапейскага Саюза]]<ref name="Ref-3">[http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+MOTION+B6-2007-0215+0+DOC+PDF+V0//EN Motion for a resolution on the Situation in Estonia] by EU</ref><ref name="Ref-4">{{Спасылка| аўтар = Dehousse, Renaud| год = 1993| url = http://ejil.org/pdfs/4/1/1194.pdf| загаловак = "The International Practice of the European Communities: Current Survey"| назва праекту = European Journal of International Law 4 (1): 141| дата = 9 верасня 2013| title = Архіўная копія| access-date = 14 снежня 2013| archive-url = https://web.archive.org/web/20200413053551/http://ejil.org/pdfs/4/1/1194.pdf| archive-date = 13 красавіка 2020| url-status = dead}}</ref><ref name="Ref-5">{{Спасылка | аўтар = European Parliament| год = 13 студзеня, 1983| url = http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/8/80/Europarliament13011983.jpg | access-date=2011-01-28| загаловак = "Resolution on the situation in Estonia, Latvia, Lithuania"| назва праекту = Official Journal of the European Communities. C 42/78.| дата = 9 верасня 2013 }}</ref> для пазначэння [[акупацыя|акупацыі]] міжваеннай Латвіі [[СССР|Савецкім Саюзам]], якая адбылася паводле ўмоў пакту Молатава-Рыбентропа, падпісанага між СССР і [[Нацысцкая Германія|нацысцкай Германіяй]] у [[1939]] годзе.

Пасля нападу нацысцкай Германіі на [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчу]] ў верасні [[1939]] года і, такім чынам, пасля пачатку [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]], Латвія паводле ўмоў пакту Молатава-Рыбентропа і яго сакрэтнага дадатковага пратаколу (жнівень [[1939]]) трапіла ў сферу ўплыву Савецкага Саюза.

Падчас палітыкі [[Перабудова|Перабудовы]] ў [[1989]] годзе савецкае кіраўніцтва выступіла з асуджэннем гэтага сакрэтнага пратаколу, які стаў прычынай акупацыі краін [[краіны Балтыі|Балтыі]], у тым ліку і Латвіі<ref>[http://scholar.google.com/scholar?hl=en&lr=&q=%221939+secret+protocol%22&btnG=Search The Forty-Third Session of the UN Sub-Commission] at Google Scholar</ref>. У той час, як [[Расія]] да распаду СССР прызнала яго палітыку адным з прычын страты незалежнасці [[Літва|Літвы]], тое ж самае не было ажыццёўлена датычна Латвіі і [[Эстонія|Эстоніі]], з гэтай прычыны кіраўніцтва Савецкага Саюза не прызнавала акупацыі гэтых краін да самога развалу СССР.

У ліпені [[1989]] года ў Латвіі актывізаваліся рухі і працэсы, мэтамі якіх абвяшчалася патрабаванне аднаўлення незалежнасці краіны. Пасля аднаўлення суверэнітэту краіны ў [[1991]] годзе, [[22 жніўня]] [[1996]] года [[Сейм Латвіі|парламент Латвіі]] прыняў дэкларацыю, згодна з якою акупацыя Латвіі Савецкім Саюзам кваліфікавалася як «акупацыя» і «незаконная інкарпарацыя»<ref>[http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-98669 CASE OF KONONOV v. LATVIA], European Court of Human Rights. May 17, 2010. Retrieved June 15, 2013.</ref>.

== Прадмова ==
Тэрыторыя Латвіі, так і іншых краін Балтыі, на працягу каля сямі стагоддзяў аж да пачатку [[20 стагоддзе|ХХ ст.]] так ці інакш знаходзілася пад панаваннем замежных дзяржаў.

=== Міжваенны перыяд 1918—1939 ===
Пасля падзей [[рэвалюцыя 1917 года ў Расіі|рэвалюцыі ў Расіі 1917 года]] Латвія [[18 лістапада]] [[1918]] года абвясціла сваю незалежнасць.

[[11 жніўня]] [[1920]] года, пасля [[вайна за незалежнасць Латвіі|латышскай вайны за незалежнасць]] між Латвіяй і [[РСФСР|Савецкай Расіяй]], Расія паводле Артыкула 2 мірнага дагавора з Латвіяй прызнала незалежнасць краіны. Прыкладна праз паўгод, [[26 студзеня]] [[1921]] года, незалежнасць Латвіі была дыпламатычна прызнана з боку Вярхоўнай Саюзнага Савета ([[Францыя]], [[Вялікабрытанія]], [[Італія]], [[Японія]], [[Бельгія]]), падобную пазіцыю выказалі і іншыя тагачасныя дзяржавы.

[[22 верасня]] [[1921]] года Латвія стала сябрам [[Ліга Нацый|Лігі Нацый]], маючы гэты статус да фармальнага роспуску арганізацыі ў [[1946]] годзе.

[[5 лютага]] [[1932]] года, грунтуючыся на дагаворы 1920, паміж Латвіяй і СССР быў падпісаны дагавор аб ненападзе, у якой засталіся ранейшымі базавыя пагадненні, і якая пры гэтым у наступным стала асновай для зносін між дзвюма дзяржавамі. [[1 верасня]] [[1939]] года, у пачатку Другой Сусветнай вайны, Латвія заявіла пра свой нейтралітэт.

Адзначаючы наяўнасць вызначэння дыпламатычных зносін міжваеннай Латвіі з Савецкім Саюзам паводле адмысловых дагавораў, акрэсліваецца наступны спіс дакументаў, падпісаных і ратыфікаваных абедзвюма дзяржавамі.

* '''[[Пакт Келага-Брыяна]]'''. Падпісаны [[27 жніўня]] [[1928]] года, абвяшчаў адмаўленне ад ваеннага ўмяшальніцтва як сродку вырашэння нацыянальнай палітыкі<ref>[http://www.yale.edu/lawweb/avalon/kbpact/kbpact.htm Kellogg-Briand Pact] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070703013848/http://www.yale.edu/lawweb/avalon/kbpact/kbpact.htm |date=3 ліпеня 2007 }} at Yale University</ref>.
* '''Дагаворы аб ненападзе'''. Падпісаны [[5 лютага]] [[1932]] года паміж Латвіяй і СССР<ref>League of Nations Treaty Series, 1934, No. 3408, pp. 123—125 and 127</ref>.
* '''Канвенцыя аб вызначэнні агрэсіі'''. Падпісаная [[3 ліпеня]] [[1933]] года. Паводле абавязковага дагавора ўпершыню падавалася вызначэнне тэрміну «агрэсія» ў міжнародных зносінах, гэты дагавор быў падпісана ў савецкім пасольстве ў [[Лондан]]е Савецкім Саюзам і, у прыватнасці, Латвіяй<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,753798,00.html Aggression Defined] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200413045545/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,753798,00.html |date=13 красавіка 2020 }}, ''Time'' magazine</ref><ref>League of Nations Treaty Series, 1934, No. 3391.</ref>. Так, напрыклад, Артыкул II падаваў вызначэнні формаў агрэсіі:

{{Цытата|У якасці агрэсара вызначаецца краіна, якая першай здзейсніла адно з ніжэйпазначаных дзеянняў{{ref+|Адпаведныя часткі.}}:

* Частка другая — уварванне ўзброеных сіл на тэрыторыю іншай дзяржавы, нават без абвяшчэння вайны.
* Частка чацвертая — марская блакада берагоў або партоў іншай дзяржавы.}}

== Перыяд 1939—1940 гадоў ==
[[Выява:MolotovRibbentropStalin.jpg|thumb|250px|right|[[Вячаслаў Молатаў]] падпісвае [[пакт Молатава-Рыбентропа|нямецка-савецкі пакт аб ненападзе]].]]

=== Пакт аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам ===
{{Асноўны артыкул|Пакт Молатава-Рыбентропа}}
[[Выява:Ribbentrop-Molotov.svg|thumb|250px|right|План падзелу Усходняй Еўропы згодна з пактам Молатава-Рыбентропа (злева).]]
Пакт Молатава-Рыбентропа, што быў падпісаны [[23 жніўня]] [[1939]], на думку некаторых гісторыкаў, стаў шляхам для дасягнення Савецкім Саюзам і нацысцкай Германіяй сваіх тэрытарыяльных інтарэсаў ва [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропе]]. Да пакту прыкладаліся дадатковыя сакрэтныя пратаколы, згодна з умовамі якіх у савецкую сферу інтарэсаў трапілі [[Фінляндыя]], [[Эстонія]], [[Латвія]], [[Бесарабія]], а таксама некаторыя іншыя дадатковыя рэгіёны, у сферу інтарэсаў нацысцкай Германіі — [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшча]], [[Літва]], некаторыя іншыя рэгіёны. У Савецкім Саюзе існавала практыка адмаўлення існавання гэтых сакрэтных пратаколаў, аднак [[24 снежня]] [[1989]] года з дапамогай уздзеяння балтыйскіх савецкіх рэспублік З'езд народных дэпутатаў СССР афіцыйна прызнаў гэтыя пагадненні незаконнымі і несапраўднымі ад моманту іх падпісання<ref>Jerzy W. Borejsza, Klaus Ziemer, Magdalena Hułas. ''Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe''. Berghahn Books, 2006. Page 521.</ref>.

=== Польшча ===
[[1 верасня]] [[1939]] года нацысцкая Германія ўварвалася ў Польшчу, што стала пачатакам Другой Сусветнай вайны. На думку некаторых гісторыкаў, гэтая аперацыя была ажыццёўлена з падтрымкай савецкага кіраўніка [[Іосіф Сталін|Іосіфа Сталіна]]<ref>{{Кніга|аўтар = Karski, Jan|загаловак = The Great Powers and Poland 1919—1945|выдавецтва = University Press of America|год = 1985|isbn = 0-8191-4398-7}}</ref>. Францыя і Вялікабрытанія, якія згодна з адпаведнымі дагаворамі з Польшчай абавязваліся спрыяць дапамозе датычна Польшчы, накіравалі ў адрас Германіі ноту пратэсту, у якой указвалася патрабаванне адступлення сіл гэтай дзяржавы. Пасля гэтага, [[3 верасня]] Вялікабрытанія асобна апублікавала свой ультыматум да Германіі, крыху пазней такім жа чынам паступіла і кіраўніцтва Францыі. Тым не менш, нягледзячы на існы на той момант стан вайны з Германіяй, міжсаюзныя ваенныя канферэнцыі прыйшлі да высновы, што яны не маюць мажлівасці аказаць падтрымку на ўсходнім фронце Польшчы. У наступным часе французскае кіраўніцтва выражала просьбу аб недапушчальнасці бамбардзіроўкі Германіі, што было выклікана перасцярогамі наконт магчымага сіметрычнага бамбардзіроўкі Германіяй Францыі; выказваліся меркаванні аб мэтазгоднасці недапушчальнасці рашучых дзеянняў супраць Германіі (гл. «[[Дзіўная вайна]]»), што было звязана з мажлівасцю адкрыцця заходняга фронту з боку Германіі.

Пазней, [[17 верасня]] гэтага ж года распачалася [[паход Чырвонай арміі ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну|савецкая аперацыя]] па перацінанні тагачаснай савецка-польскай мяжы, што тлумачылася з боку савецкага кіраўніцтва як неабходнасць узяцця пад абарону беларускага і ўкраінскага насельніцтва ва ўмовах спынення існавання польскай дзяржаўнасці<ref>Karski, Jan. ''The Great Powers and Poland 1919—1945''. 1985. University Press of America. Lanham, MD.</ref>. Як мяркуюць некаторыя гісторыкі, у той час Іосіф Сталін прапанаваў [[Адольф Гітлер|Адольфу Гітлеру]] вызначаныя шляхі для вырашэння г.зв. «''Балтыйскай праблемы''»<ref>''These Names Accuse''. 1982. Stockholm. «Having learned that Germany after the defeat of the Polish army planned to create the State of Little Poland, Stalin suggested the exchange of Lithuania for two Polish voyevodstva (provinces) with the view of immediately 'solving the Baltic problem' with Hitler’s consent. Thus, the second secret protocol, which was signed on September 28 in Moscow, came into being.»</ref>. [[28 верасня]] [[1939]] года паміж Савецкім Саюзам і нацысцкай Германіяй скончыўся фактычны падзел Польшчы, які быў замацаваны [[Дамова аб дружбе і мяжы між СССР і Германіяй|супольным дагаворам аб мяжы]], згодна з якім паміж дзвюма краінамі адбыўся ''абмен'' Літвы і двух ваяводстваў Польшчы, у выніку чаго ў абмен на два ваяводствы Польшчы Савецкі Саюз атрымаў Літву. На думку шэрагу гісторыкаў, гэтыя падзеі, а таксама адсутнасць ваеннай інтэрвенцыі на ўсходнім фронце з боку дзяржаў Заходняй Еўропы сталі фактарамі, якія спрасцілі для нямецкага і савецкага кіраўніцтваў дасягненне сваіх стратэгічных мэтаў у рэгіёне краін Балтыі, а таксама, разам з імі, Латвіі.

=== Зносіны паміж СССР і краінамі Балтыі ў 1939—1940 гг. ===
З нагоды шэрагу гістарычных і геаграфічных фактараў храналогія акупацыі Латвіі Савецкім Саюзам досыць часта разглядаецца на фоне тагачасных зносін між СССР і краінамі Балтыі ўвогуле.

[[24 верасня]] [[1939]] года караблі савецкага ваеннага флоту пачалі з'яўляцца ў Эстоніі — распачалося патруляванне савецкімі бамбардзіроўшчыкамі марскіх наваколляў [[Талін]]у<ref name="TM091939">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,762664,00.html  Moscow’s Week] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20180129092623/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,762664,00.html |date=29 студзеня 2018 }}, ''Time'', Monday, October 9, 1939</ref>. [[25 верасня]] з боку Савецкага Саюза былі зафіксаваны парушэнні паветранай прасторы ўсіх трох балтыйскіх краін, якія былі выкліканы выведчымі палётамі савецкай авіяцыі. Разам з гэтым, савецкае кіраўніцтва высунула краінам Балтыі патрабаванні аб дазволе стварэння на тэрыторыі гэтых краін савецкіх ваенных базаў на выпадак вайны ў Еўропе<ref>{{Кніга|аўтар = David J. Smith|загаловак = The Baltic States: Estonia, Latvia and Lithuania|старонкі = 24|isbn = 0-415-28580-1}}</ref>.

[[2 кастрычніка]] [[1939]] года, падчас перамоў у [[Масква|Маскве]], Іосіф Сталін паведаміў тагачаснаму міністру замежных спраў Латвіі Вілхэлмсу Мунтэрсу, што, паводле словаў Сталіна, «падзел сфераў інтарэсаў ужо быў адбыўся, і Германія выказвае занепакоенасць пра мажлівасць акупацыі Латвіі з боку Савецкага Саюза»<ref>latvians.com: [http://www.latvians.com/en/Reading/TheStoryOfLatvia/SoLatvia-07-chap.php ''The Story of Latvia: The Tragedy of 1940''] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070926234155/http://www.latvians.com/en/Reading/TheStoryOfLatvia/SoLatvia-07-chap.php |date=26 верасня 2007 }}</ref>. Краіны Балтыі былі вымушаны сур'ёзна ўспрыняць дадзеную пагрозу.

[[28 верасня]], [[5 кастрычніка|5]] і [[10 кастрычніка]] Эстонія, Латвія і Літва адпаведна прынялі адмысловыя пагадненні. У выпадку Латвіі яны вызначалі наступныя ўмовы:

* Перадачу ў карыстанне Савецкім Саюзам у тэрмін да [[1949]] года ваенных базаў у гарадах [[Ліепая]] і [[Вентспілс]] (заходняе ўзбярэжжа Латвіі) і ў вёсцы Пітрагс (паўночнае ўзбярэжжа);
* Адбудоўванне спецыяльных аэрадромаў для патрэбаў Савецкага Саюза;
* Размяшчэнне на сваёй тэрыторыі гарнізонаў арміі СССР агульным лікам у 30 000 чалавек<ref name='tna-hi-2'>These Names Accuse: [http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-03-Historical-Introduction-pt2.php Historical Introduction, Part 2] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070926234123/http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-03-Historical-Introduction-pt2.php |date=26 верасня 2007 }}</ref>.

Фармальна гэты пакт не закранаў пытанняў дзяржаўнай незалежнасці (напрыклад, раздзел 5 абвяшчаў, што «вынікі дзейнасці гэтага пакту ні ў якім разе не закранаюць суверэнных правоў дамоўных бакоў, у прыватнасці палітычныя структуры, эканамічную і сацыяльную сістэмы і ваенныя галіны гэтых бакоў. Тэрыторыі, адведзеныя для [вышэйпамянёных] базаў і аэрадромаў застаюцца тэрыторыяй Латвійскай рэспублікі»<ref name='tna-hi-2'/>).

Пасля таго, як у краінах Балтыі ўкараніўся палітычны ўплыў з боку СССР, Адольф Гітлер апублікаваў заклік да перасялення ў Германію [[балтыйскія немцы|балтыйскіх немцаў]]<ref>''Central Europe Review'': [http://www.ce-review.org/00/27/estonia27_history.html «A Brief History of Estonia»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190310213950/http://www.ce-review.org/00/27/estonia27_history.html |date=10 сакавіка 2019 }}, Mel Huang</ref>. [[30 кастрычніка]] [[1939]] года Латвія і нацысцкая Германія заключылі пагадненне аб рэпатрыяцыі грамадзян Латвіі нямецкай нацыянальнасці<ref name='tna-hi-2'/>.

У афіцыйным рэчышчы Вярхоўны Савет СССР у адказ на перасцярогі аб саветызацыі краін Балтыі заяўляў, што такія прэтэнзіі не маюць пад сабою падстаў<ref name='tna-hi-3'>These Names Accuse: [http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-04-Historical-Introduction-pt3.php Historical Introduction, Part 3] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070926234007/http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-04-Historical-Introduction-pt3.php |date=26 верасня 2007 }}</ref>. Між тым, на думку некаторых гісторыкаў, вынікі гэтых дагавораў (у прыватнасці, размешчанне савецкіх войскаў) былі выкліканы даўнім імкненнем атрымаць кантроль над Балтыяй<ref>Berzins, Alfreds. ''The Unpunished Crime'', introduction by Senator Thomas J. Dodd, (1963), New York, Speller & Sons. quoting ''Izvestia'', December 25, 1918: «Estonia, Latvia, and Lithuania are directly on the road from Russia to Western Europe and are therefore a hindrance to our revolution because they separate Soviet Russia from Revolutionary Germany.&nbsp;… This separating wall must be destroyed. The Russian red proletariat should find an opportunity to influence Germany. The conquest of the Baltic Sea would make it possible for Soviet Russia to agitate in favor of the social revolution in the Scandinavian countries so that the Baltic Sea would be transformed into the Sea of Social Revolution.»<br />({{lang-be|«Эстонія, Латвія і Літва стаяць прама на дарозе з Расіі ва Усходнюю Еўропу і з-за гэта з'яўляюцца перашкодай для распаўсюджання нашай рэвалюцыі, бо яны аддзяляюць Савецкую Расію ад рэвалюцыйнай Германіі... Гэтая аддзяляльная сценка павінная быць знішчаная. Расійскі чырвоны пралетарыят мусіць знайсці магчымасць для ўплыву на Германію. Заваяванне тэрыторыі Балтыйскага мора дазволіла б Савецкай Расіі агітаваць на карысць сацыяльнай рэвалюцыі ў краінах Скандынавіі, такім чынам Балтыйскае мора пераўтварылася б на мора Сацыяльнай Рэвалюцыі»}}).</ref>{{ref+|Сталін аддаў загад Камуністычнай партыі Эстоніі арганізаваць выступ 1 снежня 1924 года, які б ва ўдачным для гэта партыі выніку прывёў бы да абвяшчэння савецкай рэспублікі ў Эстоніі.}}.

=== Фінляндыя ===
{{Асноўны артыкул|Савецка-фінская вайна}}

[[Выява:Finnish areas ceded in 1940.png|thumb|250px|Саступкі Фінляндыі на карысць СССР па выніках [[Савецка-фінская вайна, 1939—1940|Зімовай вайны]].]]

Аналагічныя патрабаванні з боку савецкага кіраўніцтва высоўваліся таксама ў адрас Фінляндыі. [[5 кастрычніка]] [[1939]] паводле запрашэння Савецкага Саюза з мэтай «абмеркавання агульных праблем» у Маскву прыбыла фінская дэлегацыя, аднак яна адмовілася падпісаць пакт аб узаемадапамозе<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-37263/Baltic-states Baltic states :: Soviet occupation Britannica Online Encyclopedia: ]</ref><ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,762817,00.html «Finnish Finish»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160624205317/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,762817,00.html |date=24 чэрвеня 2016 }}, ''Time'', Monday, Nov. 20, 1939</ref>. [[30 лістапада]] гэтага ж года СССР здзейсніў напад на Фінляндыю, што стала пачаткам [[Зімовая вайна|Зімовай вайны]], пры гэтым з той нагоды, што савецкі напад быў адзначаны як незаконны, СССР быў выключаны з Лігі Нацый [[14 снежня]]<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,762112-2,00.html «Minus a Member»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160909211945/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,762112-2,00.html |date=9 верасня 2016 }}, ''Time'' magazine, Monday, Dec. 25, 1939</ref>. Фінляндыя мела моцныя абарончыя нарыхтоўкі (гл. [[Лінія Манергейма]]), таму да лютага [[1940]] года войскі краіны здолелі стрымаць наступ савецкіх войскаў, аднак потым савецкая армія ўсё ж здолела пераадолець лініі першаснай абароны. [[12 сакавіка]] гэтага ж года, сутыкнуўшыся з пагрозай поўнага ўсталявання савецкай улады, Фінляндыя падпісала ў Маскве мірны дагавор з Савецкім Саюзам, згодна з якою Фінляндыя захоўвала свой суверэнітэт, але была вымушана саступіць 11% сваёй тэрыторыі і аддаць у арэнду ў якасці ваенна-марской базы Савецкаму Саюзу паўвостраў Ханка на працягу 30 гадоў. У чэрвені [[1941]] года ваенныя дзеянні паміж дзвюма краінамі ўзнавіліся ў якасці [[Савецка-фінская вайна (1941—1944)|савецка-фінскай вайны 1941—1944 гадоў]].

== 1941—1942 гады: першая савецкая акупацыя ==

=== Палітычная сітуацыя ===
На думку некаторых гісторыкаў, досвед Фінляндыі даў латышскаму грамадству ілжывае адчуванне палітычнай небяспекі для Латвіі. Праз чатыры месяцы пасля прыходу савецкіх войскаў у Латвію, тагачасны міністр замежных спраў Латвіі Вілхэлмс Мунтэрс у сваёй прамове ў [[Латвійскі ўніверсітэт|Латвійскім універсітэце]] [[12 лютага]] [[1940]] года заявіў, што ў латышскага кіраўніцтва ёсць «усе падставы для таго, каб лічыць існыя адносіны паміж Латвіяй і Савецкім Саюзам як задавальняльныя. Існуюць людзі, на думку якіх гэтыя ўмовы носяць толькі часовы спрыяльны характар і што рана ці позна мы будзем вымушаныя зазнаваць унутры- і знешнепалітычны ціск з боку СССР. Аргументы, на якіх засноўваюцца гэткія сцверджанні, з'яўляюцца сакрэтам уласна такіх людзей. Досвед нашага ўрада, вядома, не апраўдвае такіх прадчуванняў.»<ref>Zalts, Alberts Zalts (ed.). ''Latvian Economic Review, No. 2(18)'' April 1940. Latvian Chamber of Commerce and Industry. Riga.</ref>

Падчас свайго выступу [[25 сакавіка]] [[1940]] года Молатаў заявіў аб тым, што выкананне пактаў развіваюцца задавальняльным чынам, стварыўшы добрыя ўмовы для далейшага паляпшэння зносін паміж СССР і дзяржавамі Балтыі.

У сакавіку і красавіку гэтага ж года, пасля прамовы Молатава, у савецкай прэсе распачалася кампанія інфармацыйнай вайны супраць ураду Латвіі. Дзякуючы пасярэдніцтву органаў [[НКУС|НКВД]] быў арганізаваны шэраг [[пратэст]]аў у [[Рыга|Рызе]] і [[Ліепая|Ліепаі]], але калі высветлілася, што пратэсты не здолелі набыць усеагульны характар, савецкае кіраўніцтва заявіла, што ў гэтым вінаватыя «безадказныя элементы, якія псуюць добрасуседскія ўзаемаадносіны». Баючыся далейшых дзеянняў з савецкага боку, латвійскі ўрад [[17 мая]] [[1940]] года надаў шырокія паўнамоцтвы міністру Латвіі ў [[Лондан]]е, [[Карліс Рэйнхалдс Зарыньш|Карлісу Рэйнхалдсу Зарыньшу]], а таксама надаў міністру, што знаходзіўся на дадзены момант у [[Вашынгтон]]е, паўнамоцтвы яго намесніка.

=== Савецкае ўварванне ===
[[Выява:SovietBlockade1940.jpg|thumb|right|250px|Планы ваенна-марской блакады Эстоніі і Латвіі з боку СССР (расійскі дзяржаўны марскі архіў).]]

[[28 мая]] [[1940]] года [[Літва|літоўскі]] міністр у Маскве атрымаў паведамленне ад Вячаслава Молатава, згодна з якім падавалася інфармацыя пра меркаванае выкраданне двух савецкіх салдат у [[Вільня|Вільні]]. Літоўскі ўрад паспрабаваў вырашыць гэту праблему ў адмысловай савецка-літоўскай камісіі, што і прадугледжвалася паводле ўмоў дагаворы аб узаемадапамозе. Савецкі ўрад, між тым, адхіліў гэту прапанову. Далейшыя дзеянні з боку кіраўніцтва СССР развіваліся наступным чынам:

* [[12 чэрвеня]], [[1940]]: пачатак аперацыі па блакадзе Эстоніі савецкім Балтыйскім флотам<ref>[http://www.mil.fi/laitokset/tiedotteet/1282.dsp Pavel Petrov] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090821221643/http://www.mil.fi/laitokset/tiedotteet/1282.dsp |date=21 жніўня 2009 }}</ref><ref>[http://www.rusin.fi/publications/warinpetsamo/indexEN.html documents published] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080205065414/http://www.rusin.fi/publications/warinpetsamo/indexEN.html |date=5 лютага 2008 }}</ref>.
* [[14 чэрвеня]], [[1940]]: Вячаслаў Молатаў абвінавачвае краіны Балтыі ў змове, накіраванай супраць СССР, савецкім кіраўніцтвам ухваляецца ўльтыматум, згодна з якім Літве высоўваецца патрабаванне ўстанаўлення [[саветы|савецкай улады]]. Тым жа днём здзяйсняецца блакада Эстоніі з савецкага боку. Паводле сведчанняў відавочцаў, якія былі сабраны эстонскімі і фінскімі даследчыкамі, два савецкіх бамбардзіроўшчыкі збілі фінскі пасажырскі [[самалёт]] Kaleva рэйсам Талін—Хельсінкі, у якім перавазілілся дыпламатычныя дакументы з пасольстваў [[ЗША]] ў Таліне, Рызе і Хельсінкі. У выніку катастрофы загінуў супрацоўнік замежнай службы ЗША Генры Уільям Антэйл-малодшы<ref>[https://web.archive.org/web/20090325013623/http://www.afsa.org/fsj/may07/lastflight.pdf The Last Flight from Tallinn], American Foreign Service Association</ref>.
* [[15 чэрвеня]], [[1940]]: савецкія войскі ажыццяўляюць атаку на латвійскіх памежнікаў ля паселішча Масленкі<ref name="OPL"/>, у выніку чаго былі забіты тры памежнікі і дзве грамадзянскія асобы, 10 памежнікаў і 27 грамадзянскіх асоб былі ўзяты ў закладнікі.
* [[16 чэрвеня]], [[1940]]: Савецкі Саюз здзяйсняе ўварванне ў Латвію і Эстонію<ref name="TM006241940">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,764071-2,00.html Five Years of Dates] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130822072410/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,764071-2,00.html |date=22 жніўня 2013 }},''Time'' magazine on Monday, Jun. 24, 1940</ref>. Разам з гэтым, былі накіраваны ўльтыматумы з патрабаваннем адказу цягам шасці гадзін, у тэкстах якіх высоўваліся патрабаванні стварэння прасавецкіх урадаў і забеспячэння вольнага праходу савецкіх войскаў на тэрыторыі краін у мэтах іх змяшчэння ў найважнейшых кропках краін і пазбягання магчымых правакацыйных дзеянняў супраць савецкіх гарнізонаў, у выніку гэтых акалічнасцей дзве краіны былі вымушаны капітуляваць.
* [[17 чэрвеня]], [[1940]]: савецкія войскі займаюць у Латвіі масты, пошту, тэлефонныя станцыі, тэлеграф, вяшчальныя ўстановы. Андрэй Вышынскі, тагачасны савецкі Старшыня Савету Міністраў СССР, сустракаецца з латвійскім прэзідэнтам [[Карліс Улманіс|Карлісам Улманісам]] у якасці спецыяльнага пасланца ад СССР.

=== Страта незалежнасці ===
Паралельна з працэсам уварвання адбывалася прыбыццё з часткамі Чырвонай арміі пратэстуючых, мэтай якіх было стварэнне ўражання наяўнасці пратэстнага руху ў краіне.

Храналогія падзей ([[1940]]):

* [[19 чэрвеня]] — Візыт Вышынскага да Улманіса, які мусіў перадаць Улманісу спіс новых членаў ураду Латвіі, абраных папярэдне маскоўскім кіраўніцтвам.
* [[20 чэрвеня]] — Улманіс вымушаны зацвердзіць новы прасавецкі склад ураду. Вызваляюцца зняволеныя сябры раней забароненай камуністычнай партыі, арганізоўваюцца «ўдзячныя шэсці» ў гонар Сталіна.
* [[30 чэрвеня]] — Міністр замежных спраў Літвы Вінцас Крэвэ-Міцкявічус сустракаецца з Молатавым. Вячаслаў Молатаў заяўляе пра савецкія намеры аб заняцці рэгіёна: «Вы мусіце цвяроза паглядзець на сапраўднае становішча спраў і зразумець, што ў будучыні маленькія дзяржавы знікнуць. Вашая Літва, а таксама іншыя краіны Балтыі разам з Фінляндыяй далучацца да слаўнай сям'і Савецкага Саюза. Таму вы мусіце зараз пачаць інтэграцыю вашага народа ў савецкую сістэму, якая ў будучыні валадарыцьме па ўсім свеце, ва ўсёй Еўропе, што будзе спачатку ажыццёўлена ў краінах Балтыі, а потым — і ў іншых.»
* [[5 ліпеня]] — Пачатак новых выбараў у Латвіі. Латвійскія дэмакратычныя партыі спрабуюць аб'яднацца ў кааліцыю пад назвай ''Нацыянальнага камітэта''.
* [[9 ліпеня]] — Віліс Лацыс, прасавецкі міністр унутраных спраў, забараняе дзейнасць Нацыянальнага камітэта, яго найвядомейшыя сябры дэпартаваныя. Пачатак дэпартацыяў з тэрыторый, якія яшчэ не з'яўляюцца часткай Савецкага Саюза.
* 14-[[15 ліпеня]] — Пачатак парламенцкіх выбараў у Латвіі і іншых балтыйскіх краінах, да выбараў быў дапушчаны толькі папярэдне зацверджаны спіс кандыдатаў<ref name="OPL"/>. Меркаваная яўка выбаршчыкаў склала 97,6%. Варта адзначыць, што вынікі выбараў былі апублікаваны ў Маскве а дванаццатай гадзіне, гэта значыць яшчэ да заканчэння выбараў. Паводле некаторых даследаванняў стала меркавацца, што савецкія выбарчыя дакументы таго часу былі сфальсіфікаваны.
* [[21 ліпеня]] — першае паседжанне новаабранага складу сейма краіны. Адзіным пытаннем, вынесеным на разгляд у сейм стала хадайніцтва па далучэнні да СССР, пры гэтым хадайніцтва было прынята аднагалосна. Між тым, такое палажэнне супярэчыла яшчэ сапраўднай на той момант Канстытуцыі Латвіі, якая патрабавала для пытанняў такога кшталту правядзення плебісцыту, атрымання ў яго выніках дзвюх трацінаў ад галасоў выбаршчыкаў і зацвярджэння простай большасцю складу парламенту. Улманіс вымушаны сысці ў адстаўку.
* [[22 ліпеня]] — нацыяналізацыя зямлі, дэпартацыя Улманіса ў СССР.
* [[23 ліпеня]] — намеснік дзяржаўнага сакратара [[ЗША]] Самнер Уэлс асуджае знішчэнне незалежнасці балтыйскіх краін з боку «мацнейшага суседу».
* [[31 ліпеня]] — загадам Віліса Лацыса ў Савецкі Саюз дэпартуецца міністр абароны Латвіі Яніс Баладзіс разам з сям'ёй.
* [[5 жніўня]] — высоўванне з боку савецкага кіраўніцтва хадайніцтва аб далучэнні Літвы, Латвіі і Эстоніі да СССР. Латвія ўключаецца ў склад СССР у якасці пятнаццатай рэспублікі СССР, ніводная краіна Захаду, апрача Германіі, [[дэ-юрэ]] не прызнае законным гэтага ўваходжання.

Дакладныя лічбы стратаў, нанесеных Савецкім Саюзам тагачаснай Латвіі, застаюцца недаступнымі. Тым не менш, могуць падавацца адзнакі ў 290 тыс. чал. загінулых праз ваенныя дзеянні, пакаранні або дэпартацыі. Вызначаная колькасць грамадзян Латвіі здолела знайсці прытулак за мяжой. Гэтыя страты ацэньваюцца як страты, што паўсталі падчас пачатку савецкай акупацыі. У некаторых латвійскіх колах гэтыя падзеі вядомыя як «Жахлівы год» ({{lang-lv|Baigais Gads}}. Тэрмін, аднак, можа ўжывацца і ў іншых гістарычных акрэсліваннях, з якімі не варта блытаць гэты паняцце).

=== Савецкі тэрор ===
[[Выява:Plaque at Bauska Cheka.jpg|thumb|right|250px|Шыльда ў гонар ахвяр НКУС, [[Баўска]].]]

Па заканчэнні працэсу атрымання палітычнага кантролю над Латвіяй з боку СССР, савецкая ўлада распачала разгортванне ў краіне рэжыму тэрору. Пачаліся арышты сотняў людзей, былі арыштаваны ў тым ліку і шматлікія палітычныя дзеячы Латвійскай Рэспублікі. Пачалося стварэнне трыбуналаў з мэтай пакарання г.зв. «ворагаў народу». У прыватнасці, былі арыштаваны прэзідэнт краіны Карліс Улманіс і міністр замежных спраў Вілхэлмс Мунтэрс. У бок дыпламатаў, якія знаходзіліся па-за мяжою і адмовіліся ад прызнання савецкай улады, былі высунуты патрабаванні па канфіскацыі маёмасці<ref name="TM191940" />. Пазней рэпрэсіі былі пашыраны і пад рэпрэсіўныя захады трапілі людзі, якія так ці іначай жадалі схавацца ад ураду або збеглі за мяжу.

13-[[14 чэрвеня]] адбыліся г.зв. чэрвеньскія дэпартацыі, у выніку якіх з краіны было дэпартавана 15 600 чалавек, у тым ліку 20% ад членаў былога ўрада Латвіі. Навогул, падчас першасных дэпартацыяў было вывезена 35 000 чал., што склала 1,8% ад насельніцтва краіны. Падчас савецкіх дэпартацыяў было вывезена таксама некалькі тысяч яўрэяў.

У адпаведнасці з прыказам [[НКУС]] СССР № 001223 [[дэпартацыя]] ладзілася ўначы. Асобам, якія былі вымушаны адправіцца ў дэпартацыю, давалася прыкладна гадзіна для падрыхтоўкі. Дазвалялася ўзяць рэчы, якія агулам не пераўзыходзілі масу ў 100 кг. На чыгуначных станцыях, з якіх ажыццяўляўся непасрэдна працэс дэпартацыі, адбывалася адасабленне кіраўніка сям'і ад астатніх членаў сям'і. Значная колькасць дэпартаваных загінула яшчэ падчас дэпартацыі або ў часе першай зімы на новым месцы.

Некаторая колькасць латышоў здолела схавацца ад дэпартацыі ў лясной мясцовасці, у якой былі арганізаваны антысавецкія падраздзяленні. Іхныя ўдзельнікі былі выкарыстаны нацысцкай Германіяй у часе яе нападу на СССР<ref name="Chris Bellamy page 196">Chris Bellamy. ''The Absolute War. Soviet Russia in the Second World War'', ст. 196. Vintage Books, New York 2008. ISBN 978-0-375-72471-8</ref>.

[[22 чэрвеня]] [[1940]] года ва ўсіх трох балтыйскіх краінах былі прыняты дэкрэты па нацыяналізацыі зямлі, у Латвіі праз тыдзень была прынятая зямельная рэформа. Першапачаткова для выкарыстоўвання адной сям'ёй дазвалялася вылучаць не больш за 30 га зямлі, пазней гэтая лічба скарацілася да 20 або нават 15 га.

== Наступствы ==

=== Акупацыя Нацысцкай Германіяй ===
Пераход падзей [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны да супрацьстаяння]] паміж [[Германія]]й і [[СССР]] спрычыніўся да пэўнага спынення акупацыі Латвіі Савецкім Саюзам. Наступ нацысцкай Германіі на тэрыторыю Савецкага Саюза распачаўся [[22 чэрвеня]] [[1941]] года, [[1 ліпеня]] гэтага ж года нацысцкія сілы ўвайшлі ў Рыгу, што парушыла планы НКУС пра працягванні дэпартацыяў 27-28 чэрвеня.

З прычыны таго, што ў жыхароў Латвіі заставаліся свежымі ўспаміны пра нядаўнія дэпартацыі, частка латышоў бачыла ў прыходзе нацысцкіх войскаў надзею на вызваленне. На мясцовым радыё было дазволена прайграванне гімну Латвіі, паводле звестак Крыса Беламі, «антысавецкае паўстанне разгарнулася пасля весткі пра [[план Барбароса]]»<ref name="Chris Bellamy page 196"/>. Большасць латышоў, закліканых у Чырвоную армію, дэзэртавала з яе шэрагаў і пачала серыю нападаў на органы НКУС, разам з гэтым латышы таксама дэзэртавалі і з трэніровачных лагераў. [[2 ліпеня]] [[1941]] года часткі дэзерціраў узялі пад кантроль горада [[Сігулда]], праз тры дні — мястэчка [[Смілтэнэ]], таксама быў захоплены стратэгічны шлях у [[Пскоў]]. Таксама да прыходу [[Вермахт]]у паўстанцамі былі ўзяты [[Лімбажы]], [[Олайнэ]] і [[Алукснэ]]<ref name="Chris Bellamy page 196"/>.

Нацысцкае кіраўніцтва не планавала аднаўлення незалежнасці або аўтаноміі Латвіі, аднак імі з мэтай нагляду за фарміраваннем Латвійскіх сіл абароны быў прызначаны палкоўнік Аляксандр Плэснерс. [[8 ліпеня]] нямецкім кіраўніцтвам было абвешчана пра забарону нашэння ненямецкай ваеннай формы і пра абавязковае раззбраенне паўстанцкіх аддзелаў. [[10 ліпеня]] Вермахтам была занятая ўся тэрыторыя Латвіі, сама тэрыторыя краіны ўвайшла ў склад рэйхскамісарыята [[Остланд]] у якасці генеральнай акругі Латвія. Асобы, якія супраціўляліся нямецкай акупацыі або супрацоўнічалі з савецкімі ўладамі, забіваліся або адпраўляліся ў канцэнтрацыйныя лагеры.

=== Другая савецкая акупацыя ===
Тэрмін «савецкая акупацыя Латвіі» таксама датычыць і наступнага гістарычнага этапу, які цягнуўся ад сыходу нацысцкіх войскаў і заняцця краіны войскамі СССР у [[1944]] годзе да [[1991]] года, калі Латвія канчаткова набыла дзяржаўны суверэнітэт<ref>[https://web.archive.org/web/20030731063641/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket%2FXcelerate%2FShowPage&c=Page&cid=1007029394365&a=KCountryProfile&aid=1019233911509 Country Profile Latvia], UK Foreign Office</ref>. У гэты перыяд некалькі тысяч латышоў былі дэпартаваны або смяротна пакараныя.

Частка латышоў практыкавала ўцёкі на рыбацкіх лодках у [[Швецыя|Швецыю]] і [[Германія|Германію]]. Блізу 150 тыс. латышоў апынуліся ў эміграцыі ў розных краінах Заходняй Еўропы і Паўночнай Амерыкі, а таксама ў [[Аўстралія|Аўстраліі]]. Тым не менш, значны ўплыў на дэмаграфію аказалі падзеі Другой Сусветнай вайны: так, у выніку вайны, паводле прыкладных падлікаў, насельніцтва краіны скарацілася на 300—500 тысяч чалавек, што на 25% менш за насельніцтва краіны ў [[1939]] годзе. Ваенныя падзеі таксама спрычыніліся да значных стратаў у эканоміцы з прычыны разбурэння шматлікіх гарадоў, інфраструктуры і прамысловасці.

Пад канец існавання савецкай сістэмы ў Латвіі, як і ў іншых рэспубліках СССР і краінах сацыялістычнага лагера, узняліся рухі, якія ставілі мэту дасягненне дэмакратычных рэформ і дзяржаўнай незалежнасці. У ліпені [[1989]] года Вярхоўны Савет Латвійскай ССР прыняў Дэкларацыю аб суверэнітэце і ўдакладніў Канстытуцыю спецыяльнымі папраўкамі, згодна з якімі латвійскія законы атрымлівалі прыярытэт над законамі саюзнага значэння.

[[23 жніўня]] гэтага ж года адбыўся г.зв. «[[Балтыйскі шлях]]», у выніку якога прыкладна два мільёны чалавек сфарміравалі ланцуг праз краіны Балтыі шляхам узяцця за рукі, які, між іншым, дасягнуў даўжыні ў 600 км. Гэтая дэманстрацыя была арганізавана з мэтай прыцягнення сусветнай супольнасці да гістарычных падзей, якія распачаліся пасля інкарпарацыі трох краін у склад СССР.

У сакавіку [[1990]] года ў выніку дэмакратычных выбараў Латвійскі Народны фронт, які меў праграму дасягнення незалежнасці Латвіі, атрымаў дзве траціны мандатаў у Вярхоўным Савеце Латвійскай ССР. [[4 мая]] гэтага ж года Вярхоўны Савет Латвійскай ССР абвясціў пра намеры поўнага аднаўлення незалежнасці, у выніку чаго [[21 жніўня]] [[1991]] года Латвія абвясціла пра свой дзяржаўны суверэнітэт. [[2 верасня]] гэтага года былі адноўлены дыпламатычныя зносіны Латвіі і ЗША, у наступным паследавала дыпламатычнае прызнанне і з боку іншых краін<ref name="USDS">[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5378.htm Background Note: Latvia], Дзяржаўны дэпартамент ЗША</ref>.

У лютым [[1992]] года [[Расія]] пачала працэс вываду войскаў з тэрыторыі Латвіі<ref>[http://www.deseretnews.com/article/207893/RUSSIA-LATVIA-AGREE-ON-TROOP-WITHDRAWAL.html?pg=all RUSSIA, LATVIA AGREE ON TROOP WITHDRAWAL] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150607091022/http://www.deseretnews.com/article/207893/RUSSIA-LATVIA-AGREE-ON-TROOP-WITHDRAWAL.html?pg=all |date=7 чэрвеня 2015 }} Deseret News. February 3, 1992. Retrieved January 8, 2013.</ref>, апошнія войскі былі выведзены ў жніўні [[1994]] года<ref name="GLBS">[http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/vo-baltic.htm Baltic Military District] globalsecurity.org</ref>. Афіцыйна расійская ваенная прысутнасць у Латвіі была скончана ў жніўні [[1998]] года з вывадам з эксплуатацыі радыёлакацыйнай станцыі Скрунда-1, якая з'яўлялася апошнім савецкім ваенным радарам на тэрыторыі краін Балтыі. Апошнія расійскія войскі з станцыі былі выведзены ў наступным годзе<ref>{{Спасылка| год = 21 кастрычніка 1999| url = http://www.am.gov.lv/en/copenhagen/news/latvian-news/template/?pg=1562| загаловак = Latvia takes over the territory of the Skrunda Radar Station| выдавецтва = Пасольства Латвійскай Рэспублікі ў Даніі, Капенгаген| дата = 12 снежня 2013| title = Архіўная копія| access-date = 14 снежня 2013| archive-url = https://web.archive.org/web/20120229195807/http://www.am.gov.lv/en/copenhagen/news/latvian-news/template/?pg=1562| archive-date = 29 лютага 2012| url-status = dead}}</ref>.

== Ацэнка з боку СССР ==
Да перыяду Перабудовы, пасля пачатку якога ў СССР былі дазволены, у прыватнасці, альтэрнатыўныя погляды на гісторыю і пачалося пераасэнсаванне савецкім урадам сакрэтнага пратаколу паміж Савецкім Саюзам і Нацысцкай Германіяй [[1939]] года, савецкая гістарыяграфія мела наступныя ацэнкі датычна падзей [[1939]]—[[1940]] гадоў:

Урад СССР прапанаваў Латвійскай Рэспубліцы скласці дагавор аб узаемнай дапамозе паміж дзвюма краінамі. Ціск з боку ''працоўнага народа Латвіі'' вымусіў латвійскі ўрад прыняць гэты пакт<ref>[http://oldgazette.ru/lib/propagit/20/03.html 1939 USSR-Latvia Mutual Aid Pact (full text)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160303211029/http://oldgazette.ru/lib/propagit/20/03.html |date=3 сакавіка 2016 }}</ref>, дазваляючы Савецкаму Саюзу размяшчэнне пэўнай колькасці частак Чырвонай арміі ў Латвіі. Эканамічныя цяжкасці, сабатаж пакту ўрадам Латвіі, які быў незадаволены яго падпісаннем, і палітычная арыентацыя дзяржавы на Нацысцкую Германію спрычыніліся да рэвалюцыйнай сітуацыі, кульмінацыя якой наступіла ў чэрвені [[1940]] года. З мэтай гарантавання выканання ўмоў пакту Савецкі Саюз увёў дадатковыя часткі Чырвонай арміі ў Латвію. Увод савецкіх войскаў у Латвію вітаўся латвійскімі працоўнымі, якія патрабавалі адстаўкі буржуазнага ўрада Латвіі і яго фашысцкага лідара, Карліса Улманіса<ref name="CELSSR">Звесткі паводле Кароткай энцыклапедыі Латвійскай ССР.</ref>. У гэтым жа месяцы латвійскія працоўныя пачалі праводзіць маніфестацыі пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі, у выніку неўзабаве было зрынута фашысцкае кіраўніцтва і сфарміраваны народны ўрад. У ліпені [[1940]] года былі праведзены выбары ў парламент Латвіі, на якіх пераканаўчую перамогу атрымаў «Саюз рабочых», створаны з ініцыятывы Камуністычнай партыі Латвіі<ref name="GSE">Звесткі паводле Вялікай Савецкай Энцыклапедыі.</ref>. Парламентам была прынятая дэкларацыя па аднаўленні савецкай улады ў краіне, была абвешчана Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. У наступным парламент выказаў жаданне добраахвотнага далучэння да СССР, прыняўшы наконт гэтага адпаведную рэзалюцыю. Просьба была ўхвалена Вярхоўным Саветам СССР і Латвія стала складовай рэспублікай СССР.

== Канфлікты ў ацэнках падзей ==
Пытанне савецкай акупацыі, яе наступстваў і матываў застаецца нявырашаным між краінамі Балтыі і Расіяй — дзяржавай-пераемніцай СССР. У сусветнай гістарыяграфіі на цяперашні час існуюць дзве асноўныя думкі, адна з якіх падтрымліваецца прыбалтыйскімі краінамі (разам з краінамі Заходняга свету), другая — распрацаваная ў СССР і падтрымваная дагэтуль сучаснай Расіяй.

Згодна з Еўрапейскім судом па правах чалавека<ref name="Ref-1"/>, урадам Латвійскай Рэспублікі<ref name="OPL"/>, ЗША<ref name="Ref-2"/> і Еўрапейскім Саюзам<ref name="Ref-3"/><ref name="Ref-4"/><ref name="Ref-5"/>, у [[1940]] годзе адбылася незаконная інкарпарацыя Латвіі ў склад Савецкага Саюза, што было ажыццёўлена зноў у [[1944]] годзе і, такім чынам, у [[1940]] годзе здзейснілася незаконнае звяржэнне ўраду Латвіі і гвалтоўнае навязванне савецкага ладу кіраўніцтва. Пасля гэтага савецкае кіраўніцтва ажыццявіла маштабныя і сістэматычныя рэпрэсіўныя захады супраць насельніцтва Латвіі. Былі арганізаваныя падладжаныя выбары, у якіх было дазволена ўдзельнічаць толькі кандыдатам, якія атрымлівалі дапамогу з боку СССР<ref>[http://books.google.com/books?id=NwvoM-ZFoAgC&pg A Historical Dictionary of European National Groups; p238] ISBN 0-313-30984-1</ref>, пры гэтым вынікі выбараў выпадкова трапілі ў брытанскую прэсу яшчэ да іх заканчэння. Паводле паведамленняў брытанскай газеты [[Time]] на [[1940]] год, савецкае кіраўніцтва дазволіла НКУС расстрэльваць усіх выбаршчыкаў, якія не пагадзіліся на прастаноўку ў пашпарты штампу аб галасаванні за ўваходжанне ў склад СССР<ref name="TM191940">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,764407,00.html Justice in The Baltic] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130822060054/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,764407,00.html |date=22 жніўня 2013 }}, Time magazine on Monday, Aug. 19, 1940</ref>. Паводле заходняе гістарыяграфіі, а таксама гістарыяграфіі краін Балтыі, Латвія працягвала знаходзіцца пад акупацыяй да [[1991]] года, а ўваходжанне Літвы, Латвіі і Эстоніі ў склад СССР не прызнавалася ўрадамі заходніх краін. У прыватнасці, Злучанымі Штатамі Амерыкі была прынятая г.зв. [[дактрына Стымсана]], што стала прэцэдэнтам у міжнародным праве.

Савецкая гістарыяграфічная думка, а таксама гістарыяграфія Расіі падаюць розныя погляды на гістарычныя падзеі ў Латвіі 1940—1991 гг.

Так, перад развалам СССР З'езд народных дэпутатаў СССР асудзіў анексію краін Балтыі<ref>У прыватнасці, рэзалюцыяй, прынятай 24 снежня 1989 года, было заяўлена пра тое, што анексія знаходзілася ў канфлікце з суверэнітэтам і незалежнасцю трох краін. {{Кніга|аўтар = Kohen, M.|загаловак = Secession: International Law Perspectives|выдавецтва = Cambridge University Press|год = 2006}}</ref>; між тым, Расійская Федэрацйыя, якая юрыдычна з'яўляецца дзяржавай-правапераемніцай СССР, не прызнае акупацыю Латвіі Савецкім Саюзам. Прыкладам, датычна Латвіі [[Дзяржаўная Дума Расійскай Федэрацыі|Дзяржаўнай Думай Расійскай Федэрацыі]] была прынятая рэзалюцыя, паводле якой дэпутатам латвійскага [[Сейм Латвійскай Рэспублікі|Сейма]] нагадвалася пра «абгрунтаванне знаходжання Латвіі ў складзе СССР нормамі міжнароднага права»<ref>Паведамленне ў газеце «[[Правда]]» на 19 лістапада 1999 года. Паводле гэта дэкларацыі, уключэнне Латвіі ў СССР адпавядала як заканадаўству СССР, так і нормам міжнароднага права.</ref>.

== Ушанаванне ==
У [[2009]] годзе ў Латвіі афіцыйна ўстаноўлены дзень памяці пад назвай Дзень савецкай акупацыі Латвійскай Рэспублікі, які адзначаецца [[17 ліпеня]]<ref>[http://www.eurotopics.net/en/archiv/results/archiv_article/ARTICLE71606-Latvia-still-occupied-today Latvia still occupied today] {{Архівавана|url=https://archive.today/20120801042342/http://www.eurotopics.net/en/archiv/results/archiv_article/ARTICLE71606-Latvia-still-occupied-today |date=1 жніўня 2012 }}</ref><ref>[http://zinas.nra.lv/viedokli/elita-veidemane/25346-netira-diena.htm Netīrā diena]</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Савецкая акупацыя Украіны]]

{{Зноскі}}
== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = O'Connor, Kevin.|загаловак = The History of the Baltic States|спасылка = http://books.google.com/?id=b3b5nU4bnw4C&pg=PA113|выдавецтва = Greenwood Publishing Group|год = 2003|isbn = 978-0-313-32355-3}}
* {{Кніга|аўтар = Rislakki, Jukka.|загаловак = The Case for Latvia. Disinformation Campaigns Against a Small Nation|спасылка = http://books.google.com/?id=yXANj6Y_7goC&dq|выдавецтва = Rodopi|год = 2008|isbn = 978-90-420-2424-3}}
* {{Кніга|аўтар = Brecher, Michael; Jonathan Wilkenfeld.|загаловак = A Study of Crisis|спасылка = http://books.google.com/?id=GjY7aV_6FPwC&pg=PA596|выдавецтва = University of Michigan Press|год = 1997}}
* {{Кніга|аўтар = Frucht, Richard.|загаловак = Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture|спасылка = http://books.google.com/?id=lVBB1a0rC70C&pg=PA132|выдавецтва = ABC-CLIO|год = 2005|isbn = 978-1-57607-800-6}}
* {{Кніга|аўтар = Plakans, Andrejs.|загаловак = Experiencing Totalitarianism: The Invasion and Occupation of Latvia by the USSR and Nazi Germany 1939-1991|спасылка = http://books.google.com/?id=p2nanp_wpnkC&dq|выдавецтва = AuthorHouse|год = 2007|isbn = 978-1-4343-1573-1}}
* {{Кніга|аўтар = Wyman, David; Charles H. Rosenzveig.|загаловак = The World Reacts to the Holocaust|спасылка = http://books.google.com/?id=U6KVOsjpP0MC&pg=PA365|выдавецтва = JHU Press|год = 1996|isbn = 978-0-8018-4969-5}}
* {{Кніга|аўтар = Plakans, Andrejs.|загаловак = The Latvians: A Short History|спасылка = http://books.google.com/?id=Ad3-xvwdjE4C&pg=PA143|выдавецтва = Hoover Press|год = 1995|isbn = 978-0-8179-9302-3}}
* {{Кніга|аўтар = Латвійскі нацыянальны фонд.|загаловак = These Names Accuse-Nominal List of Latvians Deported to Soviet Russia|спасылка = http://latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-01-Preface.php|выданне = 2|месца = [[Стакгольм]]|выдавецтва = Латвійскі нацыянальны фонд|год = 1982|archive-date = 19 чэрвеня 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20130619200247/http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-01-Preface.php}}
* {{Кніга|аўтар = Meissner, Boris|частка = Die russische Politik gegenüber der baltischen Region als Prüfstein für das Verhältnis Russlands zu Europa|загаловак = Die Aussenpolitik der baltischen Staaten und die internationalen Beziehungen im Ostseeraum|месца = [[Гамбург|Hamburg]]|выдавецтва = Bibliotheka Baltica|год = 1994}}
* Meissner, Boris ''Die Sowjetunion, die baltischen Staaten und das Völkerrecht'' — Köln: Verl. für Politik u. Wirtschaft, 1956. XI, 377 S..* Rutkis, Jānis, editor, ''Latvia: Country & People'', Stockholm: Latvian National Foundation, 1967
* Zalts, Alberts, editor, [http://latvians.com/en/Reading/LatvianEconomicReview/018-No2-April-1940-Munters.php ''Latvian Economic Review, No. 2 (18), April 1940''] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130508161943/http://www.latvians.com/en/Reading/LatvianEconomicReview/018-No2-April-1940-Munters.php |date=8 мая 2013 }}, Riga: Latvian Chamber of Commerce and Industry, 1940
* Švābe, Arveds, [http://latvians.com/en/Reading/TheStoryOfLatvia/SoLatvia-01-chap.php ''The Story of Latvia — A Historical Survey''] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130731002444/http://www.latvians.com/en/Reading/TheStoryOfLatvia/SoLatvia-01-chap.php |date=31 ліпеня 2013 }}, Stockholm: Latvian National Foundation, 1949

== Спасылкі ==
* [http://okupacijasmuzejs.lv/en Музей акупацыі Латвіі]{{ref-en}}<small>,</small>{{ref-lv}}
* [http://www.lettia.lv/en_a_baigais-gads.html Horrible Year, 1940—1941. Lettia.lv]{{ref-en}} — агляд падзей з прыходам савецкай улады ў Латвію ў 1940—1941 гг.

[[Катэгорыя:Гісторыя Латвіі]]
[[Катэгорыя:Латвійская ССР]]
[[Катэгорыя:Гісторыя СССР]]
[[Катэгорыя:Акупацыя балтыйскіх дзяржаў]]