Прагляд зыходнага тэксту старонкі Ефрасіння Полацкая

{{Святы
 |імя                  = Ефрасіння Полацкая
 |арыгінал імя         = 
 |пол                  = ж
 |тып                  = праваслаўны
 |выява                = Выява_святой_пакутніцы.JPG 
 |шырыня               = 300px
 |апісанне выявы       = Роспіс сцен [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|Спаса-Ефрасіннеўскай царквы]] XII ст. з выявай святой пакутніцы
 |дата нараджэння      = 
 |месца нараджэння     = 
 |дата смерці          = 
 |месца смерці         = 
 |імя ў міру           = Прадслава
 |манаскае імя         = Ефрасіння
 |шануецца             = у [[праваслаўе|Праваслаўнай царкве]], у [[БГКЦ|Беларускай Грэка-Каталіцкай Царкве]]
 |услаўлены            = 
 |беатыфікаваны        = 
 |кананізаваны         = 
 |у ліку               = [[прападобны]]х
 |дзень памяці         = {{СС|5 чэрвеня|||23 мая}}
 |заступнік            = жаночага манаства, Беларусі
 |галоўная святыня     = [[мошчы]] ў [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр|Полацкім Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры]]
 |атрыбуты             = 
 |дэкананізаваны       = 
 |працы                = 
 |падзвіжніцтва        = 
 |вікісховішча         = 
}}
'''Ефрасі́ння По́лацкая'''<ref group="заўв">Імя паводле БП-2008.</ref>, або '''Еўфрасі́ння''', [[свецкае імя]] '''Прадсла́ва''' (магчыма, [[5 студзеня]] [[1104]]<ref name="melnikau2005">''Мельнікаў А. А.'' Еўфрасіння Полацкая (Жыціе Еўфрасінні Полацкай з каментарыямі А. А. Мельнікава) // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}</ref>{{rp|45—47}}, [[Полацкая зямля]] — [[23 мая]] [[1167]]<ref name="melnikau2005"/>{{rp|99}}, {{МС|Іерусалім}}, [[Іерусалімскае каралеўства]]) — ігумення. Першая жанчына, [[Кананізацыя|кананізаваная]] [[РПЦ|Рускай праваслаўнай царквой]] (1547), пасля прылічаная да [[святы]]х (1893).

Дачка князя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава Усяславіча]]. У юнацтве таемна пайшла ў манастыр і такім чынам адмовілася ад шлюбу. Пасля пасялілася ў келлі [[Сафійскі сабор (Полацк)|Полацкага Сафійскага сабора]], перапісвала кнігі, на думку некаторых даследчыкаў, перакладала іх, а таксама вяла міратворчую і асветніцкую дзейнасць. Пабудавала на свае сродкі дзве царквы ў Полацку, заснавала паблізу Полацка жаночы і мужчынскі манастыры, якія сталі асяродкамі асветы Полацкай зямлі. На заказ Ефрасінні створаны [[Крыж Ефрасінні Полацкай|напрастольны крыж]], ахвяраваны ёю свайму жаночаму манастыру. Мужчынскаму манастыру ахвяравала абраз «[[Маці Божая Адзігітрыя Эфеская]]». У 1167 годзе паломнічала па [[Святыя Мясціны|святых мясцінах]], памерла і пахавана ў [[манастыр Св. Феадосія, Іерусалім|манастыры Св. Феадосія]] ў [[Іерусалім]]е<ref name="belenc">{{Крыніцы/БелЭн|6|Ефрасіння Полацкая||405}}</ref>.

Звестак пра жыццё і дзейнасць Ефрасінні ў крыніцах няма. Аснова гістарыяграфіі — яе «[[Жыціе Ефрасінні Полацкай|Жыціе]]», а [[іканаграфія|іканаграфіі]] — напісаная да кананізацыі ікона, якая не захавалася да цяперашняга часу і згадваецца ў крыніцы XIX ст. Ефрасіння на іконе апісана як «''подобием бледна лицем от пощения, ризы преподобнические, как у преподобномученицы Евдокеи''». Найстаражытнейшай захаванай іканапіснай выявай лічыцца [[гравюра|гравюрная]] копія XVI ст., зробленая з даўняга арыгінала<ref name="ehb3">{{Крыніцы/ЭГБ|3|Ефрасіння Полацкая||358-359}}</ref>.

У спісах XVI—XVIII стст. захаваліся царкоўныя спевы, прысвечаныя Ефрасінні; адна [[сціхіра]] вядома ў рукапісе канца XII ст. — унікальны помнік музычнай культуры ранняга [[Сярэднявечча]] на тэрыторыі Беларусі<ref name="ehb3"/>.

== Сям’я ==
Часу нараджэння крыніцы не паведамляюць, даследчыкі даюць вельмі шырокі перыяд — паміж 1100 і 1120 гадамі<ref name="marcinovich">{{кніга
|аўтар=Марціновіч А.
|загаловак=Святая Еўфрасіння, альбо Адкуль ёсць пайшла Полацкая зямля
|месца=Мн.
|выдавецтва=Беларусь
|год=2009
|isbn=978-985-01-0825-8
}}</ref>{{rp|52}}, некаторыя памяншаюць яго да 1101—1104 або 1110—1113 гадоў<ref name="avakian">{{кніга
|аўтар=Авакян Г. С., Кузняцоў М. В., Сінькевіч М. П.
|загаловак=Палітычныя мысліцелі і гуманісты Беларусі
|месца=Мн.
|выдавецтва=Элайда
|год=2002
|старонак=96
|isbn=985-6163-46-3
}}</ref>{{rp|11}}. [[Аляксей Анатольевіч Мельнікаў|Аляксей Мельнікаў]] прапанаваў як магчымую дату нараджэння 5 студзеня 1104 года, яна цяпер лічыцца найбольш імавернай.

[[Файл:Пячатка Георгія-Сафіі.JPG|thumb|злева|[[Пячатка Сафіі]], маці Ефрасінні Полацкай]]

Прадслава (магчымае значэнне ''прадвесніца славы'') паходзіла з роду Ізяславічаў Полацкіх, нашчадкаў [[Ізяслаў Уладзіміравіч|Ізяслава]] — сына кіеўскага князя [[Уладзімір Святаславіч|Уладзіміра Святаславіча]] і полацкай княжны [[Рагнеда|Рагнеды]]. Дзед Прадславы — полацкі князь [[Усяслаў Брачыславіч]], бацька — малодшы яго сын Георгій. Лічыцца, што Георгій — хроснае імя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава Усяславіча]]. Некаторыя даследчыкі думаюць, што Георгіем у хрышчэнні быў [[Расціслаў Усяславіч]], але гэта малаімаверна<ref name="melnikau1995">''Мельнікаў А.'' «Жыціе» і жыццё Еўфрасінні, ігуменні Полацкай // {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 9—22.</ref>{{rp|10}}.

Паводле Васкрасенскага летапісу, маці Прадславы — адна са старэйшых дачок [[Уладзімір Манамах|Уладзіміра Манамаха]] і, магчыма, звалася Сафіяй. Ёсць і іншыя меркаванні, напрыклад, [[Леў Гарошка]] лічыў, што Прадслава па маці была сваячкай візантыйскай імператарскай дынастыі [[Камніны|Камнінаў]], і яе дзядзькам мог быць [[Мануіл I Камнін]], аднак спасылак і абгрунтавання аўтар не даў, а гісторыкі лічаць сваяцтва з Камнінамі неімаверным<ref name="melnikau1995"/>{{rp|10}}.

На думку А. Мельнікава, [[хроснае імя]] Прадславы, магчыма, было '''Еўпра́ксія''' ('''Параске́ва''')<ref name="melnikau2005"/>{{rp|31—32}}; даследчык зыходзіў з царкоўнай традыцыі выбіраць інацкае імя на першую літару хроснага, а таксама з устойлівых пар імён у гэтай традыцыі. Аднак такая традыцыя ўзнікла пазней, у XIII—XIV стст., да яе інацкія імёны выбіралі па святцах, хаця і такую практыку ўхвалялі не ўсе архірэі.

Князь Георгій у «Жыціі» названы полацкім князем, але на праўдзе не мог быць ім, як малодшы з братоў. Многія даследчыкі лічаць, што ён трымаў [[Віцебскае княства|Віцебскі ўдзел]], таму Прадслава магла нарадзіцца ў [[Віцебск]]у<ref name="nikalajuk">{{кніга
|аўтар=Нікалаюк Д.
|загаловак=Прападобная Еўфрасіння Полацкая
|месца=Hajnówka
|выдавецтва=Bratczyk
|год=2010
|isbn=978-83-88325-30-4
}}</ref>{{rp|19}} <ref name="melnikau2005"/>{{rp|29—30}}.

Прадслава была старэйшай дачкой<ref name="melnikau2005"/>{{rp|37}}, таксама «Жыціе» называе яе малодшую сястру [[Гардзіслава Святаслаўна|Гардзіславу]] і братоў [[Давыд Святаславіч Усяславіча|Давыда]] і [[Вячка Святаславіч|Вячку]]. З «[[Аповесць мінулых гадоў|Аповесці мінулых гадоў]]» вядомы таксама брат [[Васілька Святаславіч|Васілька]]<ref name="nikalajuk"/>{{rp|20}}.

{{Wikidata/Ancestors}}
{{Род Ізяславічаў Полацкіх}}

== Пострыг у манахіні ==
[[Файл:EufrasinniaPolackaja.jpg|left|thumb|Прападобная Ефрасіння Полацкая. Ікона канца XVII стагоддзя.]]
{{Цытата|аўтар=Жыціе Еўфрасінні Полацкай|Што ж зрабілі нашы роды, якія былі да нас? Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі; жыццё іх праплыло, і загінула іхняя слава, быццам прах, горай за павуцінне. Затое жанчыны, што жылі раней і, узяўшы мужчынскую моц, пайшлі следам за сваім [[Ісус Хрыстос|Жаніхом]], і целы свае аддалі на мукі, і паклалі галовы пад меч, а іншыя хоць і не схілілі шыі свае пад жалеза, але мячом духоўным адсеклі цялесныя асалоды, аддаўшы целы пасту, чуйнаванню, і малітоўнаму кленчанню, і зямному ляжанню — тых памятаюць на зямлі, іх імёны напісаны на нябёсах, дзе яны з анёламі Бога ўсхваляюць.}}

Прадслава атрымала дамашнюю адукацыю. Князёўна таемна прыняла пострыг у манастыры (на думку розных даследчыкаў, у Полацкім або Ізяслаўльскім<ref group="заўв">У Ізяслаўскім манастыры, паводле версіі Мельнікава, які меркаваў, што іншага адпаведнага манастыра, у тым ліку Полацкага, тады ў Полацкай зямлі не было.</ref><ref name="melnikau2005"/>{{rp|42—48}}), паводле Аляксея Мельнікава, гэта адбылося 15 лютага 1116 года<ref name="melnikau2005"/>{{rp|42—48}}. Па дасягненні 12-гадовага ўзросту яе хацелі выдаць замуж, такім чынам пострыг дачкі для бацькоў стаў яўным, спачатку яны былі ў роспачы. Прычыны яе ўчынку невядомыя; на думку Любові Ляўшун, на рашэнне князёўны паўплываў бяспраўны стан жонак арыстакратаў<ref group="заўв">Любоў Ляўшун дае прыкладам лёс сучасніцы Прадславы, германскай імператрыцы Адэльгейды (па нараджэнні [[Еўпраксія-Адэльгейда|Еўпраксіі Усеваладаўны]]), жонкі імператара [[Генрых IV (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыха IV]].</ref><ref name="melnikau2005"/>{{rp|40—41}}, але грунтоўныя даследаванні адмаўляюць звычайнасць падобнага.

Ігуменняй манастыра была Раманава — удава князя [[Раман Усяславіч|Рамана Усяславіча]], Прадславінага дзядзькі. Раманава крытычна паставілася да рашэння князёўны і баялася гневу яе бацькі, адгаворвала пляменніцу. Аднак пасля блаславіла яе. Князь [[Святаслаў Усяславіч]] быў у гневе, спрабаваў пераканаць дачку пакінуць манастыр; маці галасіла як па нябожчыцы. Паводле «Жыція», па Прадславе «''смуткаваў увесь дом''»<ref name="marcinovich"/>{{rp|58}}. Даследчыкі звяртаюць увагу, што Прадслава была пастрыжана не епіскапам (як патрабавалі манаскія Правілы), а звычайным святаром. Аляксей Мельнікаў тлумачыць гэта тым, што полацкі епіскап [[Міна Полацкі|Міна]] дажываў апошнія дні, і не было магчымасці папрасіць яго блаславення<ref name="nikalajuk"/>{{rp|43}}.

Атрымала інацкае імя Ефрасіння. У [[Старажытнагрэчаская міфалогія|старажытнагрэчаскай міфалогіі]] слова «''эўфрасіна''» азначае «радасць». Магчыма, пострыг адбыўся 25 верасня, калі царква адзначае дзень святой [[Ефрасіння Александрыйская|Ефрасінні Александрыйскай]]<ref name="avakian"/>{{rp|12}}.

== Асветніцкая дзейнасць ==

=== Перапісванне кніг ===
{{Цытата|аўтар=Жыціе Еўфрасінні Полацкай|Кожны дзень павучала сясцёр сваіх: старых вучыла цярплівасці і ўстрыманню; юных жа навучала душэўнай чысціні і цялеснаму супакаенню; хадзе спакойнай, голасу засяроджанаму, слову дабрачыннаму, ядзе і піццю маўкліваму; у адносінах да старэйшых быць пакорлівымі, а мудрых слухаць; да роўных і меншых — любові некрывадушнай; менш казаць, а болей разумець.}}
Імаверна, у канцы 1110-х гадоў Ефрасіння прыняла і схіму. Праз пэўны час (паміж 1118—1122 гадамі, магчыма, што пасля ваенных дзеянняў 1119 года), з дапамогай полацкага епіскапа Іллі, пасялілася ў келлі-галубніцы [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]], пачала перапісваць кнігі («''нача книгы писати своими руками''») у [[скрыпторый|скрыпторыі]] пры саборнай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў.
[[Файл:Gospel of Polotsk.JPG|справа|thumb|[[Полацкае Евангелле]]]]
Працэс пісьма быў складаны і марудны, а таксама цяжкі фізічна, і займаліся гэтым звычайна мужчыны. Перапісчык пісаў не на стале, а на далоні левай рукі, упёртай локцем на калена. Пісалі на [[пергамент|пергаменце]] ўставам — буйным і прамым, без нахілу, почыркам, кожная літара аддзялялася ад суседняй. Часта перапісчыкі не толькі добра ведалі [[граматыка|граматыку]], а мелі і мастацкія здольнасці, бо пачатковыя літары і загалоўкі раздзелаў звычайна аздаблялі жывёльным або раслінным [[арнамент]]ам. Часта кнігі ўпрыгожваліся адмыслова выпісанымі загаловачнымі літарамі, [[Буквіца (кніжная графіка)|буквіцамі]] або ініцыяламі і [[мініяцюра]]мі. За дзень дасведчаны перапісчык мог спісаць не болей за чатыры старонкі<ref name="nikalajuk"/>{{rp|48}}.

Абапіраючыся на вуснае паданне, некаторыя гісторыкі (Борх і Ластоўскі) прапанавалі гіпотэзу, што Ефрасіння магла пісаць [[Полацкі летапіс]], які знаходзіўся ў Полацкай бібліятэцы і не захаваўся да нашых дзён. Аднак іншыя даследчыкі лічаць, што звесткі пра пісанне Ефрасінняй летапісу напэўна легендарныя, яны нічым не пацверджаны<ref name="melnikau2005"/>{{rp|54—55}}.

=== Будаўніцтва храмаў і манастыроў ===
[[Файл:Роспісы Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку 01.jpg|thumb|злева|Фрэска [[XII ст.]] з фігурай Ефрасінні, якая падносіць [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|храм Св. Спаса]] Збавіцелю]]
[[Файл:Polatsk-St. Euphrosine1.JPG|справа|thumb|[[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|Спаса-Праабражэнская царква]] (Спасаўскі сабор)]]
«Жыціе» апавядае, як аднойчы ў сне [[анёл]] павёў Ефрасінню ў Сяльцо, месца за дзве [[вярста|вярсты]] ад Полацка на беразе [[Палата|Палаты]], і сказаў: «Тут належыць табе быць!». Сон паўтарыўся тройчы. Пасля гэтага полацкі епіскап Ілля, узяўшы сведкамі полацкага князя [[Барыс Усяславіч|Барыса]], Прадславінага бацьку князя [[Святаслаў Усяславіч|Святаслава]] і полацкіх баяр, перадаў чарніцы Сяльцо<ref name="arlou2008">{{кніга
|аўтар=Арлоў У. А.
|загаловак=Таямніцы полацкай гісторыі
|месца=Мн.
|выдавецтва=Папуры
|год=2008
|isbn=978-985-15-0288-8
}}</ref>{{rp|100}}.

Да 1129 года Ефрасіння, тады яшчэ інакіня, ініцыявала будаўніцтва [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр|жаночага Спаскага манастыра]]. Каля 1133 года<ref group="заўв">Паводле іншага меркавання, у 1139—1140 гадах.</ref><ref name="melnikau2005"/>{{rp|70—72}}<ref name="sialicki">''Сяліцкі А.'' Загадкі Полацкага храма // Мастацтва, 2008, № 2 (299).</ref><!-- Паміж [[1152]] і [[1161]] гадамі -->пачалося будаўніцтва [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|Спаскага сабора]], якім цяпер некаторыя аўтары ацэньваюць як найбуйнейшую падзею полацкага дойлідства таго перыяду<ref name="arlou2008"/>{{rp|108}} <ref name="mysliceli">[https://slounik.org/147157.html Ефрасіння Полацкая] // {{Крыніцы/Мысліцелі і асветнікі Беларусі||}}</ref>{{rp|20}}. На думку [[Дарота Нікалаюк|Дароты Нікалаюк]], заказчыкам будаўніцтва мог быць князь [[Васілька Святаславіч|Васілька]], які вярнуўся са ссылкі ў [[Візантыя|Візантыю]]<ref name="nikalajuk"/>{{rp|58}}, але гіпотэза мае шэраг супярэчнасцяў, у тым ліку не вядома ці быў Васілька ў ссылцы, магчыма, дзяцей Святалава-Георгія як унукаў Уладзіміра Манамаха не ссылалі разам з бацькам. Паводле «Жыція», царква пабудавана вельмі хутка па тых часах — за 30 тыдняў (адзін будаўнічы сезон). Калі ў будаўнікоў скончыўся будаўнічы матэрыял — [[плінфа]], то пасля малітвы Ефрасінні назаўтра ў печы знайшлася плінфа, і ў той жа дзень быў узнесены крыж<ref name="marcinovich"/>{{rp|67}}. Гісторык архітэктуры і археолаг [[Мікалай Мікалаевіч Варонін|Мікалай Варонін]] лічыў, што брак цэглы быў выкліканы незвычайнасцю верхніх частак храма, якія патрабавалі шмат будаўнічага матэрыялу<ref>''Штыхаў Г. В.'' Сучаснік Ефрасінні Полацкай дойлід Іаан // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>{{rp|31}}. Будаваў царкву Святога Спаса дойлід [[Іаан (дойлід)|Іаан]]. Царква ў Сяльцы была трох[[неф|нефнывым]] шасціслуповым крыжова-купальным храмам памерам 8x12 метраў<ref name="avakian"/>{{rp|13}}. Царкву пабудавалі на беразе [[Палата|Палаты]], на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў (легендарнае з’яўленне анёла і блаславенне епіскапа, магчыма, адносяцца да ночы свята Праабражэння Гасподняга 6 жніўня 1126 года<ref name="melnikau2005"/>{{rp|61—62}}), а Ефрасіння тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. Пазней Спаскі сабор два з паловай стагоддзі належаў [[езуіты|ордэну езуітаў]] і быў касцёлам. Цяпер гэта адзіны ў Беларусі храм, дзе захаваліся роспісы XII стагоддзя<ref name="sialicki"/><ref name="arlou2008"/>{{rp|109}}.

Пазней Ефрасіння ініцыявала будаўніцтва побач [[Полацкі Багаяўленскі манастыр|мужчынскага Багародзіцкага манастыра]] (сярэдзіна XII ст.; у 1580 годзе ўжо не існаваў, або быў у поўным заняпадзе) і царквы Святой Багародзіцы пры ім (1151—1154, асвечана ў 1157, не захавалася).

=== Пакліканне сясцёр да манаства ===
[[Файл:Eŭfrasińnia Połackaja. Эўфрасіньня Полацкая (1859).jpg|thumb|Нафонта Калашнікава. «Ефрасіння Полацкая». 1859]]
Памочніцамі Ефрасінні сталі сёстры — родная [[Гардзіслава Святаслаўна|Гардзіслава]] і стрыечная [[Звеніслава Барысаўна|Звеніслава]].

Ефрасіння, якая на той час была ігуменняй, папрасіла бацьку прыслаць да яе малодшую сястру для навучання грамаце, а пасля таемна пастрыгла яе ў манашкі. Бацька, калі даведаўся пра гэта, у вялікай роспачы прыехаў у Сяльцо, горка плакаў і не хацеў аддаваць у манахіні і другую дачку. Пострыг Гардзіславы адбыўся не пазней за 1129 год<ref name="melnikau1995"/>{{rp|16}}.

У тым жа 1129 ці, можа, нават у 1128 годзе, хутка пасля смерці свайго бацькі, следам за Гардзіславаю ў Спасаву абіцель уступае і стрыечная сястра Ефрасінні Звеніслава Барысаўна. Звеніслава сама прыйшла да Ефрасінні і прынесла свой багаты пасаг у дар храму<ref group="заўв">Адною з прычын магло быць, між іншым, жаданне пазбегнуць высылкі ў Візантыю разам з іншымі Рагвалодавічамі.</ref>. Атрымаўшы пасля пострыгу імя Еўпраксія, яна была асабліва блізкая з Ефрасінняй — «''яко едина душа въ двою телесу''». Пазней Еўпраксія заняла месца Ефрасінні і стала ігуменняй, працягваючы асветніцкую дзейнасць сястры.

Перад ад’ездам, зрабіла манахінямі дзвюх дачок свайго брата Вячкі — Вольгу і Кірыяну. «Жыціе» сцвярджае, што Ефрасіння мела ад Бога дар: зірнуўшы на каго, адразу бачыла, ці мае той чалавек дух дабрадзейны і ці можа ён стаць Божым абраннікам<ref name="arlou2008"/>{{rp|103—104}}.

=== Абраз Маці Божай Адзігітрыі Полацкай ===
{{Асноўны артыкул|Тарапецкая ікона Божай Маці}}
[[Файл:Маці Божая Адзігітрыя Полацкая, сучасная копія.jpg|справа|thumb|Маці Божая Адзігітрыя Полацкая]]
З іменем Ефрасінні звязваецца набыццё [[Сафійскі сабор (Полацк)|Полацкім Сафійскім саборам]] [[Маці Божая Адзігітрыя Полацкая|абраза Багародзіцы Эфескай]]. На той час існавалі толькі тры такія абразы і лічылася, што пры жыцці [[Дзева Марыя|Дзевы Марыі]] гэтыя абразы намаляваў [[Лука (евангеліст)|апостал Лука]]<ref name="marcinovich"/>{{rp|70}}. Ефрасіння паслала свайго слугу Міхаіла да візантыйскага імператара [[Мануіл I Камнін|Мануіла I Камніна]] і патрыярха {{нп3|Лука Хрысаверг|Лукі Хрысаверга|ru|Лука Хрисоверг}} ў [[Канстанцінопаль]] па ікону святой Эфескай Багародзіцы для Багародзіцкага манастыра. Многіх гісторыкаў здзіўляе, што пасольства было выпраўлена не полацкім епіскапам, а самой ігуменняй, і з гэтай прычыны яны думаюць, што ў XII ст. вышэйшая царкоўная, а часткова і свецкая ўлада належала настаяцельніцы полацкіх манастыроў<ref name="nikalajuk"/>{{rp|63}}.

З Эфеса 100 ваяроў імператара даставілі ікону ў Кастанцінопаль, дзе ў [[Сафійскі сабор (Канстанцінопаль)|саборы Святой Сафіі]] яе перадалі Міхаілу. Атрыманую святыню Ефрасіння Полацкая «''ўнесла ў царкву Святой Багародзіцы… аздобіла золатам і самацветамі, і ўстанавіла насіць яго [абраз] кожны аўторак па святых цэрквах''».

Большасць сучасных даследчыкаў лічаць, што на праўдзе ў Полацк прыслана копія Царградскай (а не Эфескай) Адзігітрыі і рэліквіі<ref name="arlou2008"/>{{rp|109}}, а падарожжа адбылося паміж 1156 і 1160 годам<ref name="melnikau1995"/>{{rp|19}}. У сярэднявеччы, у 1239 годзе (па іншых звестках у XVI ст.) ікона перанесена ў [[Уваскрасенская царква, Тарапец|Уваскрасенскую царкву]] [[Таропец|Таропца]]. Цяпер абраз захоўваецца ў фондах [[Дзяржаўны Рускі музей|Рускага музея]] ў [[Санкт-Пецярбург]]у<ref name="marcinovich"/>{{rp|71}}.

=== Крыж Ефрасінні Полацкай ===
{{Асноўны артыкул|Крыж Ефрасінні Полацкай}}
[[Файл:Połacak, Spas, Eŭfrasińnia Połackaja. Полацак, Спас, Эўфрасіньня Полацкая (I. Trutnev, 1866).jpg|міні|злева|Келля Еўфрасінні Полацкай. Малюнак [[Іван Пятровіч Трутнеў|Івана Трутнева]], 1866 год.]]
[[Файл:Kryž Eŭfrasińni Połackaj. Крыж Эўфрасіньні Полацкай (XIX).jpg|справа|thumb|[[Крыж Ефрасінні Полацкай]]. Выява 1889 года]]
{{Цытата|аўтар=Надпіс на крыжы Ефрасінні Полацкай (пераклад на беларускую мову)|У лета 6669 кладзе Ефрасіння святы крыж у сваім манастыры, у царкве святога Спаса. Дрэва гэтае бясцэннае, акова ж яго з золата і срэбра… І хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, не аддаюць… Ефрасіння ж, раба Хрыстова, што справіла гэты крыж, здабудзе вечнае жыццё з усімі святымі…}}

Да асветніцкай дзейнасці Ефрасінні Полацкай адносіцца і адкрыццё іканапіснай і ювелірнай майстэрань<ref>''Бяспалая М. А.'' Духоўная спадчына Ефрасінні Полацкай (да 900-гадовага юбілею асветніцы) // VIII Міжнародныя Кірыла-Мяфодзіеўскія чытанні (2003).</ref>{{rp|9}}. У 1161 годзе Ефрасіння Полацкая заказала мясцоваму майстру [[Лазар Богша|Лазару Богшы]] выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Ефрасінні Полацкай. Крыж стаў беларускай нацыянальнай святыняй<ref name="marcinovich"/>{{rp|71}} і адначасова помнікам старабеларускага пісьменства.

Крыж быў каўчэгам для захавання хрысціянскіх рэліквій. Ён быў шасціканцовы, вышынёй 52 см, даўжынёй верхняй папярочкі — 12 см, ніжняй — 21 см, таўшчынёй 2,5 см. Аснова крыжа — [[кіпарыс]]авае дрэва, пакрытае [[золата]]м з каштоўнымі камянямі.

Крыж захоўваўся ў царкве Святога Спаса да пачатку 1220-х гадоў, потым быў вывезены ў [[Смаленск]], адтуль у 1514 годзе ў [[Масква|Маскву]], адкуль вернуты ў Полацк вялікім князем маскоўскім [[Іван IV Грозны|Іванам IV]] у 1563 годзе [[Аблога Полацка (1563)|пасля захопу Полацка]]. Падчас [[вайна 1812 года|вайны 1812 года]] крыж схавалі ў замураванай нішы сцяны [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]], а ў 1841 годзе вярнулі ў [[Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)|храм Спаса]]<ref>''Арлоў У. А.'' Хто выкраў крыж Еўфрасінні? // {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 22—36.</ref>{{rp|23}}.

У 1921 годзе крыж канфіскавалі [[СССР|савецкія ўлады]]. У 1928 годзе дырэктар [[Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь|Беларускага дзяржаўнага музея]] [[Вацлаў Юстынавіч Ластоўскі|Вацлаў Ластоўскі]] вывез крыж з Полацка ў [[Мінск]], а ў 1929 годзе перадаў яго [[Магілёўскі абласны краязнаўчы музей імя Еўдакіма Раманавіча Раманава|Беларускаму музею]] ў [[Магілёў|Магілёве]], пра што быў складзены Акт. Акт 1929 года сведчыць пра вялікія мастацкія страты крыжа — 13 выяў святых былі выламаны або сапсаваны, з каштоўных камянёў засталіся толькі два — [[аметыст]] і [[Гранат (мінерал)|гранат]], з розных частак помніка знікла пакрыццё з [[золата]] і [[жэмчуг|пярліны]], бачны сляды няўдалых рамонтаў<ref>''Бараноўскі Я.'' Архіўны след крыжа Ефрасінні Полацкай // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>.

Крыж канчаткова згублены ў 1941 годзе падчас адступлення [[Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]] з [[Магілёў|Магілёва]]<ref name="arlou2008"/>{{rp|115—118}}.

Пасляваенныя пошукі крыжа былі беспаспяховымі, таму ў 1997 годзе брэсцкім майстрам [[Мікалай Пятровіч Кузьміч|Мікалаем Кузьмічом]] зроблена дакладная копія крыжа, якая захоўваецца ў Полацку ў царкве Ефрасінні Полацкай<ref name="marcinovich"/>{{rp|75}}.

=== Паломніцтва ў Іерусалім ===
[[Файл:1283 Descriptio Terrae Sanctae.jpg|злева|thumb|Выява гарадоў Святой зямлі (на дальнім баку бачны [[Іерусалім]]), XIII ст.]]
У 1166 годзе Ефрасіння намерылася здзейсніць паломніцтва ў Іерусалім. Правесці сястру ў дарогу ў Полацк прыехалі браты [[Вячка Святаславіч|Вячка]] і [[Давыд Святаславіч|Давыд]]. Брат Вячка прыехаў з дзвюма дочкамі — Кірыніяй і Вольгай, якім прасіў у Ефрасінні блаславення, а потым пагадзіўся каб дочкі засталіся паслушніцамі манастыра. Ігуменства і апеку манастыроў Ефрасіння перадала сваёй сястры [[Гардзіслава Святаслаўна|Еўдакіі (Гардзіславе)]]<ref name="nikalajuk"/>{{rp|66-67}}.

Атрымаўшы блаславенне полацкага епіскапа [[Дыянісій Полацкі|Дыянісія]], выправілася з братам [[Давыд Святаславіч (князь віцебскі)|Давыдам]] і стрыечнай сястрой [[Звеніслава Барысаўна|Еўпраксіяй (Звеніславай)]] спачатку ў [[Канстанцінопаль]], потым у [[Святая зямля|Святую зямлю]]. Магчыма, што пры гэтым Ефрасіння выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, праз якія праязджала, — міратворчую місію. Само падарожжа было сухаземным, а не традыцыйным шляхам «[[з варагаў у грэкі]]», інакш немагчымай была б сустрэча князёўны з імператарам Мануілам<ref name="melnikau1995"/>{{rp|20}}.

На шляху ў [[Царград]] сустрэлася з імператарам [[Мануіл I Камнін|Мануілам]], які ў той час ішоў на вайну з [[венгры|венграмі]]. Сустрэча Ефрасінні з імператарам ставіць пад сумненне калісьці прынятую дату паломніцтва і смерці святой — 1173 год. Візантыйскі імператар апошні раз ваяваў з венграмі ў 1167 годзе, прычым выйшаў у паход [[8 красавіка]] на [[Вялікдзень]], прыкладна ў гэты час граніц [[Візантыя|Візантыі]] дасягнулі полацкія паломнікі. У навуковай і царкоўнай літаратуры раней называўся год смерці святой Ефрасінні — 1173, але ў гэтым годзе Мануіл Камнін ваяваў не з венграмі, а з [[сербы|сербамі]]<ref name="melnikau1995"/>{{rp|21}}. Таму годам смерці святой паводле новых даследаванняў лічыцца 1167 год<ref name="ehb3" /><ref name="arlou2008"/>{{rp|127}} <ref name="belenc"/>.

Імаверна, была ў Канстанцінопалі, а ў канцы красавіка 1167 года дасягнула [[Іерусалім]]а. Іерусалім належаў [[Крыжовыя паходы|крыжакам]], уладарыў у ім [[Амальрых I]], які даводзіўся Ефрасінні далёкім сваяком — праз [[Ганна Яраслаўна|Ганну]], дачку вялікага князя кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Уладзіміравіча]] і жонку французскага караля [[Генрых I (кароль Францыі)|Генрыха I]]<ref name="arlou2008"/>{{rp|127}}. У Іерусаліме Ефрасіння наведала [[Гроб Гасподні]], пасля тры дні прыходзіла да яго для малення. Праз некалькі дзён захварэла і паслала брата з сястрой за вадой на [[Іардан (рака)|Іардан]]<ref name="marcinovich"/>{{rp|85}}.

Пасля яўлення Ефрасіння пачала падрыхтоўку да сваёй смерці. Яна пасылае ў старажытную [[Лаўра Савы Асвячонага|Лаўру Савы Асвячонага]] з просьбай пра пахаванне ў манастырскім храме, але Лаўра была мужчынскім манастыром, і там не прымалі жанчын. Аляксей Мельнікаў сцвярджае, што жаданне быць пахаванай у манастыры Святога Савы было вынікам наследавання Ефрасінняй жыцця [[Ефрасіння Александрыйская|Ефрасінні Александрыйскай]], якая жыла пад імем інака Ізмарагда і была пахавана ў мужчынскім манастыры. Атрымаўшы адмову, Ефрасіння пасылае слугу купіць грабніцу ў крыпце храма Прасвятой Багародзіцы ў [[Феадосіеў манастыр|Феадосіевым манастыры]]<ref name="nikalajuk"/>{{rp|95}}.

Хварэла Ефрасіння 23 дні, памерла 23 мая 1167 года.

== Уплыў на грамадскае жыццё ==

[[Уладзімір Арлоў (гісторык)|Уладзімір Арлоў]] сцвярджаў, што Ефрасіння значна ўплывала на палітычнае і грамадскае жыццё ў Полацку сярэдзіны XII ст., была своеасаблівым сцягам змагання палачан за незалежнасць<ref name="arlou2008"/>{{rp|122}}, але звестак пра яе палітычную і грамадскую дзейнасць у крыніцах няма. Аднак ігумення была сучасніцай гістарычных падзей, паходзіла з уладарнай дынастыі, мела пэўны аўтарытэт, таму магла б паўстагоддзя ўплываць на палітыку ў Полацку. Пасля 1101 года адбыўся [[Феадальная раздробненасць|спадчынны падзел]] Полацкай зямлі на асобныя княствы паміж сынамі полацкага князя Усяслава, а потым і іх нашчадкамі — полацкія, менскія, віцебскія і друцкія князі змагаліся паміж сабою за ўладу, а таксама з кіеўскімі і іншымі князямі або ў саюзе з імі. На думку Г. Авакян, Ефрасіння сваім духоўным складам магла ў гэтых умовах быць абаронцай міру і спрыяць узаемаразуменню<ref name="avakian"/>{{rp|15}}.

[[Файл:Пячатка Ефрасінні Полацкай.JPG|справа|thumb|[[Пячатка Ефрасінні Полацкай]]]]
Пячатка Ефрасінні, знойдзеная на Рурыкавым гарадзішчы ў [[Ноўгарад]]зе, можа сведчыць пра нейкую ролю ігуменні ў палітычным жыцці. На думку Арлова, ігумення праз полацкае веча магла ўплываць на прызначэнне епіскапаў і запрашэнне князёў. Магчыма, таму ў 1132 годзе палачане выгналі з горада князя Святаполка, пасаджанага вялікім князем кіеўскім пасля выгнання полацкіх князёў у Візантыю, і пасадзілі на полацкі сталец роднага брата Ефрасінні — [[Васілька Святаславіч|Васільку]]. Ігумення магла мець дачыненне да падзей 1151 года, калі полацкае веча адмовіла ў даверы Рагвалоду-Васілю і аддало яго ў палон менскім князям Глебавічам, а таксама да падзей 1158 года, калі палачане зноў запрасілі на сталец Рагвалода-Васіля. Усобіцы на Полаччыне працягваліся і ў 1162, а пасля і ў 1167 годзе. «Жыціе» кажа, што Ефрасіння нікога не хацела бачыць ворагамі — «''ни князя со князем, ни бояри с боярином, ни служанина со служанином — но всех хотяше имети, яко едину душю''»<ref name="arlou2008"/>{{rp|123—124}}.

== Пасля смерці ==

=== Перанясенне мошчаў у Кіеў. Царкоўнае шанаванне святой ===
[[Файл:Eŭfrasińnia Połackaja. Эўфрасіньня Полацкая (1890).jpg|справа|thumb|Труна Ефрасінні Полацкай у Кіева-Пячорскай лаўры.]]
Ефрасіння была пахавана ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры, а пасля захопу гораду [[мусульмане|мусульманамі]], у 1187 годзе рака з целам была перанесена ў Феадосіевы пячоры [[Кіева-Пячэрская лаўра|Кіеўскай лаўры]]<ref name="mysliceli"/>{{rp|16}}. Паводле падання, манахі збіраліся перанесці святыню ў Полацк, аднак перашкодзіла варожасць кіеўскіх і полацкіх князёў<ref name="arlou2008"/>{{rp|130}}. Ёсць іншая думка, што прычына ў апошняй волі Ефрасінні быць пахаванай менавіта ў мужчынскім манастыры Св. Феадосія<ref name="melnikau2005"/>{{rp|101}}, таму раку пакінулі ў аднайменных пячорах мужчынскага манастыра ў Кіеве.

{{сюды|Кананізацыя}}Мясцовае царкоўнае шанаванне ў Полацкай зямлі пачалося прынамсі ў канцы XII ст., калі ўжо была складзена царкоўная служба прападобнай Ефрасінні Полацкай і [[агіяграфія|агіяграфічнае]] «Жыціе» (імаверна, да 1187 года ў адным з заснаваных Ефрасінняй манастыроў). Царкоўнае шанаванне да XVI ст. мела толькі мясцовы характар, да ўключэння ў Макар’еўскія спісы імя Ефрасінні ў [[Руская Праваслаўная Царква|Рускай праваслаўнай царкве]] не было шырокавядомым<ref name="nikalajuk"/>{{rp|74}}. Аднак і на Макар’еўскіх саборах 1547 і 1549 гадоў афіцыйна кананізацыя не адбылася. Агульная служба святой зацверджана РПЦ адносна нядаўна — у 1893 годзе<ref name="melnikau1995"/>{{rp|22}}.

У пачатку ХХ ст. у друку з’яўляліся звесткі, што Ефрасіння кананізавана Папам [[Рыгор Х|Рыгорам Х]] на [[другі Ліёнскі сабор|2-м Ліёнскім саборы]] ў 1274 годзе. Дакументальнага пацвярджэння гэтаму няма, але паводле традыцыі [[каталіцтва|Каталіцкая царква]], як і [[уніяцтва|Уніяцкая]], прызнае Ефрасінню святой<ref name="arlou2008"/>{{rp|137}}.

=== Вяртанне мошчаў у Полацк. Рака Ефрасінні Полацкай ===
[[Файл:Połacak, Spas. Полацак, Спас (5.06.1910) (1).jpg|thumb|злева|Перанос мошчаў Ефрасінні Полацкай]]
Хадайнічаць аб перанясенні мошчаў у Полацк пачаў у 1833 годзе епіскап Віцебскі і Мінскі Гаўрыіл, [[Святы Сінод]] застаўся безуважным да звароту правялебнага. Праз сем гадоў безвыніковае прашэнне паўтарыў епіскап [[Васіль (Лужынскі)]]. На другі зварот епіскапа Васіля ў 1852 годзе ўлады таксама не далі станоўчага адказу<ref name="marcinovich"/>{{rp|95}}.
[[Файл:Połacak, Spas, Eŭfrasińnia Połackaja. Полацак, Спас, Эўфрасіньня Полацкая (1890-99) (2).jpg|thumb|Каўчэг з мошчамі Ефрасінні Полацкай]]
У 1858 годзе ў час праўлення імператара [[Аляксандр III (імператар расійскі)|Аляксандра III]] аб перанясенні мошчаў Ефрасінні прасілі жыхары Полацка, у 1864 годзе хадайніцтва падтрымаў [[Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў-Віленскі|Міхаіл Мураўёў]], генерал-губернатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]. Толькі ў 1871 годзе полацкі епіскап Сава дамогся, каб у Спаскі манастыр даставілі частку мошчаў<ref name="marcinovich"/>{{rp|96}}.

Дазвол на перанос быў атрыманы толькі ад імператара [[Мікалай II (імператар расійскі)|Мікалая II]]. Самі астанкі, з выняткам сімвалічнай часткі, былі перанесены ў [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр]] у 1910 годзе. Таксама была абвешчана і гаючасць астанкаў. Перанос адбываўся вельмі ўрачыста, мошчы суправаджалі вядомыя рэлігійныя і дзяржаўныя асобы Расіі. У дзень смерці асветніцы — 23 мая (5 чэрвеня) нятленныя астанкі прывезлі ў Спасаўскі сабор і паклалі ў спецыяльна зробленую кіпарысавую раку, абкладзеную срэбрам. Вернікі ахвяравалі на раку вялізную суму ў 12 тысяч рублёў<ref name="marcinovich"/>{{rp|96}}.

Рака была выраблена маскоўскім фабрыкантам Мяшковым па праекце і чарцяжах мастака Паўла Зыкава і ўяўляла сабой [[саркафаг]] на ўзор старажытных. Па вуглах ракі знаходзіліся [[капітэль|капітэлі]], а на пярэднім баку — дакладная копія старадаўняга [[барэльеф]]а, што быў на дамавіне Ефрасінні ў Кіева-Пячэрскай лаўры. На дамавіне размяшчалася ікона Ефрасінні Полацкай у поўны рост у ляжачым становішчы.

Рака Ефрасінні знікла ў 1920-я гады. Адноўленая рака выраблена мастаком [[Мікалай Пятровіч Кузьміч|Мікалаем Кузьмічом]] (які аднавіў і [[Крыж Ефрасінні Полацкай]]) і асвечана 5 чэрвеня 2007 года. Пасля цырымоніі асвячэння мітрапаліт Мінскі і Слуцкі [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэт]] уручыў прэзідэнту [[Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка|Аляксандру Лукашэнку]] [[Ордэн Святога Уладзіміра]] І ступені<ref name="marcinovich"/>{{rp|101}}.

Новая рака ўяўляе сабой невялікі каўчэг, памерамі 210 х 120 х 90 см. Кляновая рама-каркас абліцавана сярэбранымі пласцінамі і ўпрыгожана бронзавымі залачонымі барэльефамі. Выявы адрозніваюцца ад першапачатковага арыгінала. Бакавыя барэльефы адлюстроўваюць найважнейшыя моманты біяграфіі ігуменні: момант закладкі царквы Спаса і перанясенне яе астанкаў з Іерусаліма ў Кіеў. На тыльным баку паказаны трынаццаць беларускіх святых і сама Ефрасіння. У галавах — адліты крыж у ззянні і надпіс «Субяседніцы анёлаў», у нагах — выява Полацка XII ст. Па перыметры прапушчаны [[арнамент]] з каляровых эмалей і вінаграднай лазы. У верхняй частцы ракі Ефрасіння паказана ў поўны рост. [[Рыза]], [[мантыя]] і [[схіма]] святой выкананы са [[срэбра]]. Новая рака стала не копіяй былой, а самастойным аўтарскім творам М. Кузьміча<ref>''Пашкоўская Л.'' Саркафаг для Ефрасінні // Мастацтва, 2007, № 11 (296).</ref>.

=== Ускрыццё мошчаў Ефрасінні Полацкай ===
Падчас эвакуацыі ў час [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ў 1915 годзе астанкі былі перанесены ў [[Аўраміеў Богаяўленскі манастыр|Растоўскі Аўраміеў манастыр]]<ref>Новыя кнігі: па старонках беларускага друку. Штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь. Нацыянальная бібліятэка Беларусі. 4/2011.</ref>{{rp|6}}.

У лютым 1919 года Народны камісарыят юстыцыі РСФСР прыняў пастанову, паводле якой праводзілася арганізаванае ўскрыццё святых мошчаў па ўсёй краіне<ref name="marcinovich"/>{{rp|100}}. Там, у [[Растоў|Растове]], у 1920 годзе грабніца была ўскрыта, а 13 мая 1922 года ўжо ў Полацку яна была ўскрыта паўторна, астанкі былі адасланы на атэістычную выстаўку ў Маскву, а адтуль — у экспазіцыю [[Віцебскі краязнаўчы музей|Віцебскага краязнаўчага музея]]. Усе каштоўнасці, якія былі пры астанках, у тым ліку 40-пудовая срэбная рака, былі канфіскаваны<ref name="arlou1992">{{кніга
|аўтар=Арлоў У.
|загаловак=Еўфрасіння Полацкая
|месца=Мн.
|выдавецтва=Мастацкая літаратура
|год=1992
|серыя=Святыя зямлі Беларускай
|isbn=5-340-01238-7
}}</ref>{{rp|136}}.

Падчас [[нямецкая акупацыя Беларусі 1941-1944|нямецкай акупацыі]] вернікі перанеслі раку ў [[Пакроўскі сабор у Віцебску|Свята-Пакроўскую царкву]], а пасля 23 кастрычніка 1943 года астанкі былі вернуты ў [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр]], дзе застаюцца і дагэтуль<ref name="arlou1992"/>{{rp|137}}.

== Ушанаванне памяці ==
[[Файл:Rečyca, kaplica (11.08.2008).jpg|міні|Капліца Святой Ефрасінні Полацкай у Рэчыцы]]
[[Файл:Полацк. Помнік Ефрасінні Полацкай.JPG|thumb|злева|[[Помнік Ефрасінні Полацкай (Полацк)|Помнік Ефрасінні Полацкай]] у Полацку]]
У наш час прынятае шанаванне Ефрасінні як «заступніцы Беларусі» і «асветніцы Беларусі» ({{таксама}}: [[#Кананізацыя|шанаванне і кананізацыя]]).

Таксама заўважаецца, што асветніцкая дзейнасць Ефрасінні магла мець не цалкам кананічны характар, а яе царкоўная дзейнасць магла быць скіраванай, на грунце яе высокага паходжання, у абыход царкоўнай іерархіі, на павышэнне самастойнасці [[Полацк]]а ў царкоўных справах. Мяркуецца, што гэта магло быць прычынай канфліктаў між Ефрасінняй і царкоўнымі ўладамі і паслужыла сапраўднай прычынай таго, што астанкі Ефрасінні былі пакінуты ў [[Кіеў|Кіеве]], а не вярталіся ў Полацк<ref>''Гаранін С. Л.'' Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля: Гісторыя стасункаў і прычына канфлікту [2002] // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}</ref>.

Мясцовае шанаванне Ефрасінні Полацкай узыходзіць да XIV ст. Тэксты іканапісных арыгіналаў лаканічныя: «Акі Еўдакія». Паясная выява прападобнай на іконе «Рускія святыя» (1814) знаходзіцца ў адным шэрагу з [[Еўфрасіння Суздальская|Еўфрасінняй Суздальскай]]. Толькі ў пачатку XX стагоддзя старажытнаруская князёўна і ігумення, заснавальніца двух манастыроў у Полацку, атрымала сапраўдную славу. На стаўпе Уладзімірскага сабора ў Кіеве вядомы мастак [[Віктар Міхайлавіч Васняцоў|В. М. Васняцоў]] размясціў яе насупраць [[Еўдакія, святая|св. Еўдакіі]]<ref>''Киселёва Л. А.'' Преподобная Ефросиния Полоцкая на Руси ХХ века // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу (2002).</ref>.
[[Файл:Orthodox Church of Saint Euphrosyne in Vilnius2.JPG|міні|злева|{{нп5|Царква Прападобнай Ефрасінні (Вільнюс)|Царква Прападобнай Ефрасінні|ru|Церковь Преподобной Евфросинии (Вильнюс)}} ў Вільні]]
У 1837 годзе на [[Свята-Ефрасіннеўскія могілкі (Вільнюс)|праваслаўных могілках Вільні]] па блаславенні архіепіскапа Полацкага і Віцебскага [[Смарагд (Крыжаноўскі)|Смарагда (Крыжаноўскага)]] была закладзена {{нп5|Царква Прападобнай Ефрасінні (Вільнюс)|Свята-Ефрасіннеўская царква|ru|Церковь Преподобной Евфросинии (Вильнюс)}} (архітэктар [[Мікалай Чагін]]). Дабудаваная ў 1838 годзе царква ўяўляла сабой [[Ратонда|ратонду]], якая нагадвае [[Фінікія|фінікійскія]] грабніцы, і сваім знешнім выглядам была падобнай да [[Капліца|капліцы]]<ref>{{кніга
|аўтар=Герман Шлевис
|загаловак=Православные храмы Литвы
|месца=Вильнюс
|выдавецтва=Свято-Духов монастырь
|год=2006
|isbn=9986-559-62-6
}}</ref>{{rp|61}}.

У [[Санкт-Пецярбург]]у на [[Праспект Стачак|праспекце Стачак]] 15 лістапада 1911 года была закладзена [[Царква Прападобнай Ефрасінні Полацкай (Санкт-Пецярбург)|драўляная капліца]]. Сечаная з бярвення, крыжападобная ў плане капліца, увянчаная двума шатрамі, была асвячона ў імя Ефрасінні Полацкай у першай палове наступнага года. Яна займала адказнае становішча каля злому Пецяргофскай дарогі, павароту на [[Царскае Сяло]] і Маскоўскую дарогу і служыла мясцовай горадабудаўнічай дамінантай. 29 жніўня 1918 года да капліцы было дазволена прыбудаваць [[алтар]] і служыць у ёй [[Літургія|літургію]]. Абшчына і царква існавалі да [[1935]] года. У канцы 1930-х гадоў усе будынкі падворка былі разабраны.
[[Файл:Івянец. Царква Св. Ефрасінні.jpg|міні|злева|[[Царква Святой Ефрасінні (Івянец)|Царква Святой Ефрасінні]] ў [[Івянец|Івянцы]]]]
[[Файл:Замалёўкі_Мінска_42.jpg|thumb|[[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Мінск)|Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай]] па [[Вуліца Прытыцкага (Мінск)|вуліцы Прытыцкага]] ў Мінску]]
У Беларусі існавала Івянецкая Свята-Ефрасіннеўская царква (збудавана ў 1914 годзе, разбурана ў 1951 годзе), у 1990-х таксама была збудавана [[Царква Святой Ефрасінні (Івянец)|новая царква таго ж імя]]. У [[Мінск]]у на [[Вуліца Прытыцкага (Мінск)|вуліцы Прытыцкага]] ў канцы 1990-х гадоў пабудавана [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Мінск)|царква ў гонар Ефрасінні Полацкай]], якая адносіцца да Мінскага прыходу. Ёсць цэрквы ў гонар Ефрасінні Полацкай у [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Віцебск)|Віцебску]], [[Свята-Ефрасіннеўская царква (Полацк)|Полацку]] (частка комплексу [[Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр|Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра]]), [[Ефрасіннеўская царква (Драгічын)|Драгічыне]], [[Свята-Ефрасіннеўская царква (Радунь)|Радуні]] (Воранаўскі раён), [[Царква Святой Ефрасінні Полацкай (Бароўка)|Бароўцы]] (Верхнядзвінскі раён), [[Царква ў гонар прападобнай Ефрасінні Полацкай (Вішнева)|Вішневе]] (Смаргонскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Азершчына)|Азершчыне]] (Рэчыцкі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Сосны)|Соснах]] (Любанскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Скаўшын)|Скаўшыне]] (Салігорскі раён), [[Ефрасіннеўская царква (Варонча)|Варончы]] (Навагрудскі раён), будуецца ў [[Рудзенск]]у (Пухавіцкі раён). Праваслаўныя храмы ў імя Ефрасінні Полацкай ёсць у [[Лондан]]е, [[Саус-Рывер]] (каля [[Нью-Ёрк]]а, [[ЗША]]), [[Таронта]].

У 1992 годзе вуліца Ефрасінні Полацкай з’явілася ў [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Полацк)|Полацку]], у 2010 годзе — у [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Мінск)|Мінску]]<ref>[http://minsk.gov.by/ru/normdoc/2890/ Аб прысваенні найменаванняў новым вуліцам і перайменаванні вуліцы Гандлёвай у г. Мінску] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151004032504/http://minsk.gov.by/ru/normdoc/2890/ |date=4 кастрычніка 2015 }}</ref>, у 2012 годзе — у [[вуліца Ефрасінні Полацкай (Слонім)|Слоніме]]<ref>[https://euroradio.fm/report/u-slonime-zyavilasya-vulicy-efrasinni-polackay-125279 У Слоніме з’явілася вуліца Ефрасінні Полацкай] // Еўрарадыё, 08.12.2012.</ref>.

У 1995 годзе ў Рэчыцы ўзведзена [[Капліца Святой Ефрасінні Полацкай|помнік-капліца Святой Ефрасінні Полацкай]] (аўтар [[Э. К. Агуновіч]]). У 1999 годзе ў [[Дворык БДУ|дворыку БДУ]] ўстаноўлены [[помнік Еўфрасінні Полацкай (Мінск, дворык БДУ)|помнік Еўфрасінні Полацкай]] працы скульптара [[Ігар Уладзіміравіч Голубеў|Ігара Голубева]]<ref>[https://vetliva.by/tourism/what-to-see/pamyatnik-efrosini-polotskoy-v-minske-v-bgu/ Помнік Еўфрасінні Полацкай у Мінску (у БДУ)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200215082838/https://vetliva.by/tourism/what-to-see/pamyatnik-efrosini-polotskoy-v-minske-v-bgu/ |date=15 лютага 2020 }}</ref>. У 2000 годзе ў Полацку быў устаноўлены [[помнік Ефрасінні Полацкай (Полацк)|помнік славутай палачанцы]], аўтарам якога таксама выступіў Голубеў<ref name="arlou2008"/>{{rp|140}}. Яшчэ адзін помнік у беларускай сталіцы ўстаноўлены ў 2002 годзе каля ўваходу ў [[Агат — электрамеханічны завод|Інстытут сродкаў аўтаматызацыі]] па праспекце Незалежнасці, 117. У свой час гэты помнік працы [[Анатоль Арцімовіч|Анатоля Арцімовіча]]<ref>[https://minsk-old-new.com/places/pamyatniki-i-skulptury/evfrosinii-polockoj-vozle-korpusa-npo-agat Скульптурная композиция Евфросинии Полоцкой возле корпуса НПО «Агат»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200522170947/https://minsk-old-new.com/places/pamyatniki-i-skulptury/evfrosinii-polockoj-vozle-korpusa-npo-agat |date=22 мая 2020 }}</ref> не прайшоў атэстацыі паводле памераў — яго палічылі замалым і адмовіліся ўсталёўваць у іншым, больш выгодным месцы. Пастамент помніка мае форму разгорнутае кнігі<ref>[https://nashaniva.com/29317 Сем невядомых скульптураў Мінска] // Наша Ніва, 22.09.2009.</ref>. Невялікі помнік асветніцы знаходзіцца ў цэнтры [[Слабодка (Браслаўскі раён)|Слабодкі (Браслаўскі раён)]], куды ён быў перанесены з тэрыторыі [[Касцёл Сэрца Ісуса (Слабодка)|касцёла Сэрца Ісуса]]<ref>[https://kraj.by/belarus/blog/leskiec/pomnik-svyatoy-zastupnitsi-efrasini-polatskay/ ПОМНІК СВЯТОЙ ЗАСТУПНІЦЫ ЕФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙ] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20201205224742/https://kraj.by/belarus/blog/leskiec/pomnik-svyatoy-zastupnitsi-efrasini-polatskay/ |date=5 снежня 2020 }}</ref>. Святая Ефрасіння Полацкая адлюстравана таксама на памятным знаку «[[Полацк — калыска беларускай дзяржаўнасці]]», устаноўленым у 2017 годзе да [[Дзень беларускага пісьменства|Дня беларускага пісьменства]] недалёка ад полацкага [[Сафійскі сабор (Полацк)|Сафійскага сабора]]<ref>[https://news.tut.by/culture/557583.html Ад Рагвалода да святой Еўфрасінні. У Полацку з’явіўся помнік беларускай дзяржаўнасці] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190925124631/https://news.tut.by/culture/557583.html |date=25 верасня 2019 }}</ref>.

[[Файл:Euphrosyne of Polatsk.gif|thumb|Манета ў 20 рублёў да 900-годдзя з дня нараджэння Ефрасінні Полацкай]]
4 чэрвеня 2001 года [[Нацыянальны банк Беларусі|Нацыянальным банкам Рэспублікі Беларусь]] выпушчаныя памятныя манеты наміналам 20 ([[срэбра|сярэбраная]] якасці «[[пруф]]») і 1 ([[медзь|медна]]-[[нікель|нікелевая]] якасці «[[пруф-лайф]]») [[беларускі рубель|беларускіх рублёў]] з нагоды 900-годдзя Ефрасінні Полацкай. Манеты адчаканены [[Манетны двор|Манетным дваром Польшчы]] ў [[Варшава|Варшаве]] тыражом 2000 штук кожная.
[[Файл:Преподобна Єфросинія Полоцька.gif|thumb|злева|Памятная манета «Прападобная Ефрасіння Полацкая»]]
17 кастрычніка 2007 года [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь]] выпусціў памятную сярэбраную манету ў гонар Ефрасінні Полацкай наміналам 1000 рублёў.

У жніўні 2022 года [[Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт імя Ефрасінні Полацкай|Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт]] атрымаў імя ў гонар святой.

== Жыціе Ефрасінні Полацкай ==
{{Асноўны артыкул|Жыціе Ефрасінні Полацкай}}
«Жыціе Ефрасінні Полацкай» — адзін з найбольш ранніх твораў гістарычнай прозы, адзіная крыніца біяграфічных звестак пра ігуменню.

«Жыціе» складзена, імаверна, манахам з манастыра Св. Багародзіцы. У творы аўтар услаўляе настойлівую і самаахвярную жанчыну, яе імкненне да ведаў і духоўнай дасканаласці, перадае ў строгай храналагічнай паслядоўнасці сапраўдныя гістарычныя факты, звесткі пра Полацк, яго культурнае жыццё, побыт княжацкай сям’і<ref name="ehb3"/>.

== У мастацтве ==
[[Файл:Alexey Kuzmich Crying Euphrosyne of Polotsk 1992.JPG|міні|[[:ru:Кузьмич, Алексей Васильевич|Аляксей Кузьміч]] «Плач Еўфрасінні». Палатно, алей, 1992.]]
{{Цытата|аўтар=[[Ларыса Геніюш]], «Еўфрасіння Полацкая»|Мінуласць ляжыць надмагільным вянком<br>
над тымі, што ў смерці застылі,<br>
ззяе святлом праз цемру вякоў<br>
святое імя Еўфрасінні.
}}
Ефрасіння Полацкая стала гераіняй шматлікіх твораў беларускіх пісьменнікаў і паэтаў.

Вобраз Ефрасінні ўвасобіла [[Вольга Іпатава]] ў аповесці «Прадслава», таксама яна з’яўляецца ў раманах [[Алесь Асіпенка|Алеся Асіпенкі]] «''Святыя і грэшнікі''» і [[Валянціна Міхайлаўна Коўтун|Валянціны Коўтун]] «''Пакліканыя''»<ref name="marcinovich"/>{{rp|105}}.

Свае вершы прысвяцілі беларускай асветніцы шматлікія беларускія паэты: [[Уладзімір Аляксеевіч Арлоў|Уладзімір Арлоў]] («''Еўфрасіння''»), [[Алег Бембель]] («''Абсяг Еўфрасініі''»), [[Рыгор Барадулін]] («''У Полацкай Спаса-Еўфрасіннеўскай царкве''»), [[Данута Бічэль-Загнетава]] («''Еўфрасіння Полацкая''»), [[Навум Гальпяровіч]] («''Веі замружу, і выплыве вечар''»), [[Ларыса Геніюш]] («''Еўфрасіння Полацкая''», «''У горы я пад тваімі ранамі''»), [[Сяргей Іванавіч Законнікаў|Сяргей Законнікаў]] («''Святло Еўфрасінні''»), [[Алесь Звонак]] («''Цень Еўфрасінні''»), [[Васіль Зуёнак]] («''Апошняя малітва Еўфрасінні Полацкай''», «''Шукаю Богшу''»), [[Алег Лойка]] («''Еўфрасіння Полацкая''»), [[Валянцін Лукша]] («''Фрэскі святой Еўфрасінні''»), [[Алесь Сцяпанавіч Разанаў|Алесь Разанаў]] («''Папярэджанне''»), [[Людміла Рублеўская]] («''Еўфрасіння''»), [[Віктар Шніп]] («''Хрыстова нявеста''»), [[Сяргей Панізнік]] («''Споведзь''»), [[Леанід Дранько-Майсюк]] («''Еўфрасіння''»).

Ефрасіння выяўлена на палотнах Нэлі Шчаснай, [[Аляксандр Іванавіч Цыркуноў|Алеся Цыркунова]], [[Аляксей Марачкін|Аляксея Марачкіна]], [[:ru:Кузьмич, Алексей Васильевич|Аляксея Кузьміча]], на графічных аркушах [[Арлен Кашкурэвіч|Арлена Кашкурэвіча]], на габелене Сымона Свістуновіча<ref name="marcinovich"/>{{rp|106}}.

== Заўвагі ==
<references group="заўв"/>

== Зноскі ==
{{reflist|2}}

== Літаратура ==
* {{кніга
|аўтар=Авакян Г. С., Кузняцоў М. В., Сінькевіч М. П.
|загаловак=Палітычныя мысліцелі і гуманісты Беларусі
|месца=Мн.
|выдавецтва=Элайда
|год=2002
|старонак=96
|isbn=985-6163-46-3
}}
* {{кніга
|аўтар=Арлоў У.
|загаловак=Еўфрасіння Полацкая
|месца=Мн.
|выдавецтва=Мастацкая літаратура
|год=1992
|серыя=Святыя зямлі Беларускай
|isbn=5-340-01238-7
}}
* {{кніга
|аўтар=Арлоў У. А.
|загаловак=Таямніцы полацкай гісторыі
|месца=Мн.
|выдавецтва=Папуры
|год=2008
|isbn=978-985-15-0288-8
}}
* ''Арлоў У. А.'' Хто выкраў крыж Еўфрасінні? // {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 22—36.
* ''Бараноўскі Я.'' Архіўны след крыжа Ефрасінні Полацкай // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу: да 900-годдзя з дня нараджэння Еўфрасінні Полацкай: Матэрыялы міжнар. навук. канф. 30—31 мая 2002 г., г. Наваполацк. — Мн.: Дэполіс, 2002. — 145 с.
* ''Бяспалая М. А.'' Духоўная спадчына Ефрасінні Полацкай (да 900-гадовага юбілею асветніцы) // VIII Міжнародныя Кірыла-Мяфодзіеўскія чытанні, прысвечаныя Дням славянскага пісьменства і культуры: Матэрыялы чытанняў (Мінск, 23—26 мая 2002 г.) / Рэдкал.: М. А. Бяспалая (адк. рэд.) і інш. — Мн.: Бел. дзярж. ун-т культуры, 2003. — 257 с. ISBN 985-6579-61-9.
* ''Гаранін С. Л.'' Еўфрасіння Полацкая і епіскап Ілля: Гісторыя стасункаў і прычына канфлікту [2002] // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}
* ''Дук Д.'', ''Калечыц І.'', ''Коц А.'' Пячатка Еўфрасінні Полацкай // Беларускі гістарычны часопіс, 2015, № 7. — С. 13—18.
* ''Киселёва Л. А.'' Преподобная Ефросиния Полоцкая на Руси ХХ века // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу: да 900-годдзя з дня нараджэння Еўфрасінні Полацкай: Матэрыялы міжнар. навук. канф. 30—31 мая 2002 г., г. Наваполацк. — Мн.: Дэполіс, 2002. — 145 с.
* {{кніга
|аўтар=Марціновіч А.
|загаловак=Святая Еўфрасіння, альбо Адкуль ёсць пайшла Полацкая зямля
|месца=Мн.
|выдавецтва=Беларусь
|год=2009
|isbn=978-985-01-0825-8
}}
* ''Мельнікаў А. А.'' Еўфрасіння Полацкая (Жыціе Еўфрасінні Полацкай з каментарыямі А. А. Мельнікава) // {{крыніцы/Мельнікаў 2005}}
* ''Мельнікаў А.'' «Жыціе» і жыццё Еўфрасінні, ігуменні Полацкай // {{крыніцы/Адраджэнне|1}}. С. 9—22.
* {{кніга
|аўтар=Нікалаюк Д.
|загаловак=Прападобная Еўфрасіння Полацкая
|месца=Hajnówka
|выдавецтва=Bratczyk
|год=2010
|isbn=978-83-88325-30-4
}}
* Новыя кнігі: па старонках беларускага друку. Штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь. Нацыянальная бібліятэка Беларусі. 4/2011.
* ''Пашкоўская Л.'' Саркафаг для Ефрасінні // Мастацтва, 2007, № 11 (296).
* ''Сяліцкі А.'' Загадкі Полацкага храма // Мастацтва, 2008, № 2 (299).
* ''Штыхаў Г. В.'' Сучаснік Ефрасінні Полацкай дойлід Іаан // Асветніцтва і гуманістычныя каштоўнасці Беларусі ў рэтраспектыве часу: да 900-годдзя з дня нараджэння Еўфрасінні Полацкай: Матэрыялы міжнар. навук. канф. 30—31 мая 2002 г., г. Наваполацк. — Мн.: Дэполіс, 2002. — 145 с.
* {{Крыніцы/БелЭн|6|Ефрасіння Полацкая||405}}
* [https://slounik.org/147157.html Ефрасіння Полацкая] // {{Крыніцы/Мысліцелі і асветнікі Беларусі||}}
* {{Крыніцы/ЭГБ|3|Ефрасіння Полацкая||358-359}}

== Спасылкі ==
{{навігацыя}}
* [http://www.pravenc.ru/text/187879.html Ефрасіння Полацкая] на сайце «Праваслаўная энцыклапедыя» {{ref-ru}}

{{Добры артыкул|Гісторыя Беларусі|Рэлігія|Асоба}}

{{Полацкае княства}}

{{DEFAULTSORT:Ефрасіння Полацкая}}
[[Катэгорыя:Ізяславічы Полацкія]]
[[Катэгорыя:Князёўны Русі]]
[[Катэгорыя:Праваслаўныя святыя]]
[[Катэгорыя:Святыя Беларускай Грэка-Каталіцкай (Уніяцкай) Царквы]]
[[Катэгорыя:Праваслаўныя святыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Ефрасіння Полацкая| ]]
[[Катэгорыя:Праваслаўныя манахі Беларусі]]