Прагляд крыніцы для Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)

[[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|250пкс|Афіцыйная падзяка [[Сталін]]а [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюзу]], змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. Газэта [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]]
[[Файл:Map used to illustrate Stahlecker's report to Heydrich on January 31, 1942.jpg|значак|250пкс|Нямецкая карта-справаздача [[Айнзацгрупы|айнзацгрупы A]]]]
'''Няме́цкая акупа́цыя Белару́сі (1941—1944)''' — [[акупацыя]] нямецкімі войскамі ў 1941—1944 тэрыторыі [[БССР]] (у межах 1941 году) у рамках нападу Нямеччыны на Савецкі Саюз 22 чэрвеня 1941 году. Пасьля поўнага захопу нямецкімі войскамі (1941) тэрыторыя БССР была падзелена на наступныя зоны кіраваньня: тылу [[Група арміяў «Цэнтар»|армейскай групы «Цэнтар»]], райхскамісарыятаў «[[Остлянд]]» і «[[Украіна (райхскамісарыят)|Ўкраіна]]», генэральнай акругі [[Усходняя Прусія|Ўсходняя Прусія]].

На акупаванай тэрыторыі зь першых дзён [[Нямецка-савецкая вайна|Нямецка-савецкай вайны]] дзейнічалі [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|савецкія партызанскія фармаваньні]]. Таксама з 1941 сюды распаўсюджвалася дзейнасьць [[Польскі партызанскі рух у Беларусі|польскіх партызанскіх сілаў]]. У шэрагу раёнаў [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]] дзейнічалі ўкраінскія [[АУН]] і [[Украінская паўстанчая армія|УПА]].

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Другая сусьветная вайна}}

Шэраг гісторыкаў адносіць пачатак нямецкай акупацыйнай дзейнасьці на тэрыторыі сучаснае Беларусі на верасень 1939 году, калі баявыя сутыкненьні адбываліся між Трэцім райхам і Польшчай, у склад якой уваходзіла [[Заходняя Беларусь]]. Паводле сакрэтнага дадатку да [[Пакт Молатава — Рыбэнтропа|Пакту Молатава — Рыбэнтропа]] ўсход Польшчы трапіў у сфэру ўплыву СССР, у выніку чаго неўзабаве савецкія сілы ўвайшлі ва ўсходнія ваяводзтвы Польшчы.

Напад Нямеччыны на СССР пачаўся з тэрыторыі Польшчы, падкантрольнай Нямеччыне, і з геаграфічных прычынаў перш за ўсё закрануў захад Беларусі. Наступ адбываўся галоўным чынам групай арміяў «[[Цэнтар (група арміяў)|Цэнтар]]» у рамках пляну «Барбароса». Наступ характарызаваўся адзінкавымі намаганьнямі супраціву савецкага войска й параўнальна імклівым наступам нямецкага (так, празь некалькі дзён [[Вэрмахт]] увайшоў у [[Менск]]). За правал у абароне Беларусі кіраўнікоў [[Беларуская вайсковая акруга|Заходняй асаблівай вайсковай акругі]] пры канцы ліпеня 1941 г. прысудзілі да [[расстрэл]]у<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Павал Берасьнеў]].|загаловак=Барацьба за нацыянальную самасвядомасьць беларусаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=76276|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=23 сакавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-03-23 53 (26917)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/76293/23sak-7.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. У рамках Другой сусьветнай вайны пад акупацыю трапіла практычна ўся тэрыторыя Беларусі, яе вяртаньне пад кантроль СССР адбывалася з 1943 году (першы ўзяты пад кантроль раённы цэнтар — [[Камарын]]).

== Нацыянальная палітыка ==
На захопленай [[Трэці райх|Трэцім райхам]] тэрыторыі БССР пад акупацыяй апынулася каля 8 млн чалавек, а таксама 900 тыс. савецкіх ваеннапалонных{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|96}}. Нямецкая адміністрацыя праводзіла палітыку [[генацыд]]у, рабаваньня і гвалту. Усё гэта адбывалася паводле [[Плян «Ост»|пляну «Ост»]].

Першым крокам акупантаў стала ўвядзеньне абмежаваньняў грамадзянскіх свабодаў мясцовага насельніцтва. Было абвешчана [[надзвычайнае становішча]]. Усё насельніцтва, якое пражывае на акупаванай тэрыторыі, падлягала абавязковаму ўліку і рэгістрацыі ў мясцовых адміністрацыях. Забаранялася дзейнасьць усіх арганізацыяў, а таксама правядзеньне мітынгаў і сходаў. Уводзіўся прапускны рэжым і [[камэнданцкая гадзіна]]. Зь першых дзён вайны немцы праводзілі масавыя чысткі: забівалі камуністаў, камсамольцаў, актывістаў савецкай улады, прадстаўнікоў інтэлігенцыі. З асаблівай жорсткасьцю зьнішчалася «расава шкодная» частка насельніцтва: [[жыды]], [[цыганы]], фізычна і псыхічна хворыя.

Масавае зьнішчэньне насельніцтва ажыцьцяўлялі асаблівыя апэратыўныя групы — [[айнзацгрупы]], якія падзяляліся на спэцыяльныя і апэратыўныя{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|97}}.

На тэрыторыі Беларусі нацыстамі было створана 260 [[Канцэнтрацыйныя лягеры Трэцяга Райху|канцэнтрацыйных лягераў]], іхніх філіяў і аддзяленьняў{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|98}}. Самым буйным зьяўляўся [[Трасьцянецкі лягер сьмерці]], у якім за гады вайны было зьнішчана 206,5 тыс. чалавек{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|99}}.

У гарадах арганізоўваліся спэцыяльныя зоны пражываньня жыдоў — [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гета]]. Усяго ў Беларусі было створана, паводле розных зьвестак, ад 111 да больш чым 200, а паводле зьвестак доктара гістарычных навук {{Не перакладзена|Эмануіл Іофэ|Эмануіла Іофэ|ru|Иоффе, Эммануил Григорьевич}} — 299 гета ў 277 населеных пунктах на даваеннай тэрыторыі БССР, зь якіх на сучаснай тэрыторыі Беларусі — 238 гета ў 216 населеных пунктах. Найбольш буйныя гета меліся ў [[Менскае гета|Менску]], [[Гарадзенскае гета|Горадні]], [[Бабруйскае гета|Бабруйску]], [[Баранавіцкае гета|Баранавічах]], [[Берасьцейскае гета|Берасьці]], [[Пінскае гета|Пінску]], [[Слонімскае гета|Слоніме]], [[Гомельскае гета|Гомлі]]. Жыды зазнавалі сыстэматычнае мэтанакіраванае зьнішчэньне ў рамках палітыкі «[[Канчатковае рашэньне жыдоўскага пытаньня|канчатковага рашэньня жыдоўскага пытаньня]]».

У мэтах барацьбы з антынямецкім супрацівам нямецкія акупацыйныя ўлады шырока выкарыстоўвалі карныя экспэдыцыі. Зьнішчаліся цэлыя раёны, якія ператвараліся ў «зоны пустыняў». За час акупацыі БССР было праведзена звыш 140 карных экспэдыцыяў. Першая зь іх — «[[Прыпяцкія балоты (апэрацыя)|Прыпяцкія балоты]]» — адбылася ў ліпені — жніўні 1941 на тэрыторыі Берасьцейскай, [[Менская вобласьць|Менскай]], [[Пінская вобласьць|Пінскай]] і [[Палеская вобласьць|Палескай абласьцей]]. За час апэрацыі нямецкімі карнымі атрадамі было расстраляна 13 788 чалавек{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|100}}. За ўвесь час нямецкай акупацыі было зьнішчана 628 населеных пунктаў разам з жыхарамі, 5295 населеных пунктаў зьнішчаныя з часткай жыхароў{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|101}}.

Найбольш буйнымі карнымі апэрацыямі зьяўляліся «Арол», «Трыкутнік», «Чароўная флейта», «Котбус», «Герман». У справаздачы пра вынікі экспэдыцыі «Герман» (ліпень — жнівень 1943), праведзенай на тэрыторыі Валожынскага, Івянецкага, Любчанскага, Навагрудзкага і Юрацішкаўскага раёнаў, [[Курт фон Готбэрг]] паведамляў у Бэрлін, што забіта 4280 чалавек, узята ў палон 20 944 чалавекі, у тым ліку 4180 дзяцей. Нямецкімі жаўнерамі было рэквізавана 3145 курэй, 6776 кароў, 499 цялят, 9571 авечка, 1517 сьвіняў і звыш 100 сельскагаспадарчых машын{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|101}}.

[[Файл:Praca niameccyna.jpg|значак|Улётка часоў акупацыі]]
Нямецкія акупацыйныя ўлады часта выкарыстоўвалі дзяцей у якасьці донараў крыві. Нямецкія захопнікі стварылі 14 дзіцячых [[канцлягер]]аў для прымусовай [[Крывадача|крывядачы]], ад якой тыя дзеці паміралі. Сярод іншых, такія канцлягеры дзейнічалі ў [[Сёмкава|Сёмкаве]] (Менскі раён), [[Скобраўка|Скобраўцы]] (Пухавіцкі раён), [[Парычы|Парычах]] (Гомельская вобласьць) і навучальнай гаспадарцы «Чырвоны бераг» у [[Жлобінскі раён|Жлобінскім раёне]]. У Скобраўцы пастаянна знаходзілася звыш 200 дзяцей, якіх рэгулярна адпраўлялі ў Нямеччыну, пасьля чаго канцлягер наноў папаўнялі. Апошнюю партыю такіх дзяцей у Сёмкаве [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызаны]] пасьпелі ўратаваць ад вывазу<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Мікалай Чаргінец]].|загаловак=Вайна — наш агульны боль, у якога няма тэрміну даўнасьці|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140522/1400791396-vayna-nash-agulny-bol-u-yakoga-nyama-terminu-daunasci|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=23 траўня 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/94-27704 94 (27704)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/05/23may-6.indd_.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>.

Мясцовае насельніцтва прыцягвалася да расчысткі за[[міна]]ваных участкаў, было жывым шчытом у баявых апэрацыях супраць партызанаў і войскаў Чырвонай Арміі. Нямецкай адміністрацыяй ужывалася [[дэпартацыя насельніцтва]] на [[прымусовыя працы]] ў Нямеччыну, Аўстрыю, Францыю, Чэхію. Такіх «добраахвотных» работнікаў называлі [[Остарбайтары|остарбайтарамі]]. Зь Беларусі было вывезена каля 400 тыс. чалавек. 186 тыс. беларусаў загінулі на працах{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|102}}.

Усе эканамічныя і прыродныя рэсурсы захопленых раёнаў былі абвешчаныя нямецкай уласнасьцю. Уводзілася абавязковая працоўная павіннасьць. Пра сутнасьць эканамічнай палітыкі ва Ўсходняй Эўропе (уключаючы Беларусь) можна меркаваць з патрабаваньняў райхсмаршала [[Г. Герынг]]а да райхскамісараў у жніўні 1942{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|102}}:

{{пачатак цытаты}}Вы накіраваныя туды для таго, каб працаваць на дабрабыт нашага народу, а дзеля гэтага неабходна забіраць усё магчымае. Пры гэтым мне абсалютна ўсё роўна, калі вы мне скажаце, што людзі акупаваных абласьцей паміраюць з голаду. Хай паміраюць, абы толькі былі жывыя немцы. Я зраблю ўсё — я прымушу выканаць пастаўкі, якія на вас ускладаю, і калі вы гэтага ня зможаце зрабіць, тады я пастаўлю на ногі органы, якія пры любых абставінах вытрасуць гэтыя пастаўкі.{{канец цытаты}}

Насельніцтва Беларусі павінна было плаціць непасільныя плацяжы: 3-4 цэнтнэры збожжа з гектару, 350 л малака з кожнай каровы, 100 кг сьвініны з аднаго двару, 35 яек ад кожнай курыцы, 6 кг птушкі з двару, 1,5 кг воўны з кожнай авечкі і ў сярэднім 100 рублёў на чалавека{{Зноска|Каваленя|2004|Каваленя А.А. і інш.|103}}.

Усе гэтыя мерапрыемствы, якія праводзіліся нямецкай адміністрацыяй на тэрыторыі Беларусі, спрыялі ўздыму вызваленчага руху. Зь першых дзён вайны беларусы пачалі аказваць супраціўленьне нямецкім акупацыйным уладам. Пасьля ўвядзеньня розных абмежаваньняў і падаткаў незадаволенасьць сярод мірнага насельніцтва нарастала ў геамэтрычнай прагрэсіі, што дазволіла пасьпяхова арганізаваць [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанскі рух на Беларусі]]. Партызанскі рух падразьдзяляўся на некалькі плыняў: прасавецкі, які імкнуўся да ўзяцьця пад кантроль тэрыторыі Беларусі савецкімі органамі ўлады, а таксама антысавецкі, які імкнуўся да барацьбы зь нямецкімі і савецкімі сіламі (у гэтай плыні вылучаліся прабеларускія рухі, а таксама ўкраінскія й польскія, апошнія дзейнічалі ў памежных рэгіёнах побач з адпаведнымі краінамі).

Пачынаючы з 1941 [[В. Кубэ]], які кіраваў грамадзянскай адміністрацыяй у [[Генэральны камісарыят Вайсрутэнія|генэральным камісарыяце «Вайсрутэнія» («Беларусь»)]] праводзіў палітыку г. зв. «[[Вайсрутэнізацыя|вайсрутэнізацыі]]», якая, між іншым, вылікала сур’ёзныя канфлікты між ім і кіраўніцтвам [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|нацысцкай партыі]], аб’ектыўна паспрыяла ўзмацненьню беларускага не-савецкага нацыянальнага пачуцьця і пацягнула за сабой шэраг трывалых палітычных наступстваў, у тым ліку ў савецкай пасьляваеннай нацыянальнай і дэмаграфічнай палітыцы.

Пачынаючы з 1942 дадаткова да [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] нямецкія ўлады фармавалі на тэрыторыі Беларусі ваенна-паліцэйскія сілы, у тым ліку беларускія ([[Беларускі корпус самааховы]]).

== Глядзіце таксама ==
* [[Генэральны плян «Ост»]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар          = Каваленя А., Лемяшонак У., Далгатовіч Б. і інш.
|імя            = 
|прозьвішча     = 
|частка         = 
|загаловак      = Вялікая Айчынная вайна савецкага народа (у кантэксце Другой сусветнай вайны): вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = Пад рэд. А. Кавалені, М. Сташкевіча
|выданьне       = 
|месца          = {{Мн.}}
|выдавецтва     = Выдавецкі цэнтр БДУ
|год            = 2004
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 279
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
|ref            = Каваленя
}}
* [https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00085006.2016.1238613 Lizaveta Kasmach, "Forgotten occupation: Germans and Belarusians in the lands of Ober Ost (1915–17)"], Canadian Slavonic Papers 58, no 4 (2016)

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Юры Туронак]]. [https://web.archive.org/web/20140516025338/http://jivebelarus.net/history/new-history/occupation-methods-in-belarus.html Метады акупацыі ў Беларусі]

{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|*]]