Прагляд крыніцы для Маскоўская дзяржава

{{Краіна
| Назва                           = Маскоўская дзяржава
| НазваЎРоднымСклоне              = Маскоўскай дзяржавы
| НазваНаДзяржаўнайМове           = Московское государьство
| Сьцяг                           = Flag of the Tzar of Muscovia.svg
| Герб                            = Russian-coa-1667.png
| НацыянальныДэвіз                = 
| Месцазнаходжаньне               = Russian Tsardom 1500 to 1700.png
| АфіцыйнаяМова                   = [[Расейская мова]]
| Сталіца                         = [[Масква]]
| НайбуйнейшыГорад                = 
| ПапярэдняяДзяржава1             = Маскоўскае княства
| СьцягПапярэдняйДзяржавы1        = Coat of arms of Russia (XV Century).svg
| ВыяваПапярэдняйДзяржавы1        = 
| ГодПачаткуІснаваньня            = канец XV стагодзьдзя
| ГодКанцаІснаваньня              = 1721
| ПэрыядІснаваньня                = 
| НаступнаяДзяржава1              = Расейская імпэрыя
| СьцягНаступнайДзяржавы1         = Flag of Russia.svg
| ТыпУраду                        = [[Абсалютная манархія]]
| ПасадыКіраўнікоў                = 
| ІмёныКіраўнікоў                 = 
| Плошча                          = 
| МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы       = 
| АдсотакВады                     = 
| ГодАцэнкіНасельніцтва           = 
| МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 
| Насельніцтва                    = 
| ШчыльнасьцьНасельніцтва         = 
| ЭтнічныСклад                    =
| КанфэсійныСклад                 = 
| Пісьменнасьць                   =
| ГодАцэнкіСУП                    = 
| МесцаЎСьвецеПаводлеСУП          = 
| СУП                             = 
| СУПНаДушуНасельніцтва           = 
| Валюта                          = [[Рубель]]
| КодВалюты                       = 
| ЧасавыПас                       = 
| ЧасРозьніцаUTC                  = 
| ЧасавыПасУлетку                 = 
| ЧасРозьніцаUTCУлетку            = 
| НезалежнасьцьПадзеі             = 
| НезалежнасьцьДаты               = 
| ДзяржаўныГімн                   = 
| АўтамабільныЗнак                = 
| ДамэнВерхнягаЎзроўню            = 
| ТэлефонныКод                    = 
| Дадаткі                         = 
}}
'''Маско́ўская дзяржа́ва''', '''Маско́ўскае ца́рства''' ({{мова-ru|Московское государство, Российское царство|скарочана}}) — [[Фэадалізм|фэўдальная]] шматнацыянальная дзяржава, якая ўтварылася ў канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзяў у выніку далучэньня або захопу [[Маскоўскае княства|Маскоўскім княствам]] ардынскіх ([[Казанскае ханства|Казанскага]], [[Астраханскае ханства|Астраханскага]] і іншых ханстваў) і [[Русь|рускіх]] земляў ([[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярскога княства]], [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай]] і [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскай]] рэспублік і іншых).

Тэрыторыя Маскоўскай дзяржавы ў канцы XVI ст. складала каля 5,5 млн км²: на поўначы даходзіла да [[Баранцава мора|Баранцава]] і [[Белае мора|Белага]] мораў, на паўночным усходзе ўлучала [[Урал]], на паўночным захадзе гранічыла з [[Нарвэгія]]й, [[Швэцыя]]й і [[Інфлянцкі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]], на захадзе і паўднёвым захадзе — зь [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]], на поўдні ня мела акрэсьленых межаў. Насельніцтва каля 9—10 мільёнаў чал. Поруч з [[Расейцы|маскавітамі]] таксама жылі [[лапары]], [[ханты]], [[Комі-зыране|комі]], [[удмурты]], [[татары]], [[Марыйцы|мары]], [[чувашы]], [[мардва]], [[карэлы]] і іншыя. У ходзе захопніцкіх войнаў зь [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] маскоўскія акупанты неаднойчы гвалтоўна вывозілі да сябе значныя групы [[ліцьвіны|літвінаў (беларусаў)]]. Літоўскія перасяленцы зрабілі вялікі ўнёсак у разьвіцьцё тамтэйшага рамяства і духоўнай культуры.

== Гісторыя ==
[[Файл:Engraving of Red Square & Kremlin (Moscow, 1654).jpg|значак|Арыгінальны абрад [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] «Шествие на осляти», 1654 г.]]

У змаганьні за палітычнае першынства паміж Маскоўскім і Цьвярскім княствам перамагла Масква<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 519.</ref>. За [[Іван III Васілевіч|Іванам III Васілевічам]] (1462—1505) да яе далучылі Яраслаўскае (1463), Растоўскае (1474), Цьвярское (1485) княствы, Наўгародзкую рэспубліку (1478), Вяцкую (1489), часткова Разанскую землі.

У 1448 годзе ўтварылася незалежная [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] (упершыню значыцца пад назвай {{мова-ru|«Церковь Московская»|скарочана}} у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году<ref name="Martas116">Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.</ref>), што стала вынікам самавольнага выхаду Маскоўскай мітраполіі з-пад юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]]. За гэта праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як [[схізма|схізму]]. Кананічная ізаляцыя Маскоўскай царквы працягвалася 141 год. Па захопе [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]] [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] ў 1453 годзе і гібелі апошняга бізайтыйскага імпэратара гаспадары Маскоўскай дзяржавы заявілі пра свае прэтэнзіі на ролю «трэцяга Рыму». Яны пачалі абвяшчаць сябе спадкаемцамі [[Бізантыя|Бізантыі]] і выратавальнікамі хрысьціянаў ад усіх «паганых» і «раскольнікаў», а таксама з дамапогай Маскоўскай царквы пашыраць байкі пра сваё паходжаньне ад імпэратара [[Актавіян Аўгуст|Аўгуста]]. У дзяржаўных дакумэнтах заяўлялася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 142.</ref>:
{{Цытата|Два Рима пало, а Москва третий есть, а четвертому не быти}}

У выніку войнаў Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім [[вайна Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім 1492—1494 гадоў|1492—1494]] і [[вайна Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім 1500—1503 гадоў|1500—1503 гадоў]] Масква захапіла шэраг тэрыторыяў зь местамі [[Чарнігаў]], [[Ноўгарад-Северскі]], [[Бранск]], [[Любеч]], [[Гомель]], [[Старадуб]], [[Мцэнск]], [[Бельск]] і інш. За [[Васіль III Іванавіч|Васілём III Іванавічам]] (1505—1533) яна ўлучыла [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскую рэспубліку]] (1510), Разанскую зямлю (1521) і іншыя. У выніку войнаў Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім [[вайна Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім 1507—1508 гадоў|1507—1508]] і [[вайна Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім 1512—1522 гадоў|1512—1522 гадоў]] Масква захапіла места [[Смаленск]] і іншыя землі. На службу да маскоўскага гаспадара перайшлі зь Літвы князі [[Вяземскія]], [[Глінснія]], [[Мажайскія]] і іншыя. 3 шляхты Вялікага Княства Літоўскага, якая трапіла ў Маскоўскую дзяржаву, утварыўся служылы пласт — [[літва дваровая]].

[[Файл:Meyerberg carsky gerb.jpg|значак|Укосны [[васьміканцовы крыж]] — сымбаль РПЦ<ref>Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. 140. ISBN 978-91-972705-0-2.</ref> — на гербе [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксея Міхайлавіча]] ў час [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|Патопу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], 1661—1662 гг.]]

За часамі рэгенцтва [[Алена Глінская|Алены Глінскай]] (1533—1538) пры малалетнім [[Іван Жахлівы|Іване Тыране]] (1533—1584) адбылося скасаваньне ўдзелаў. У 1547 годзе Івана каранавалі як «цара». У 1550-я гады ён далучыў [[Казанскае ханства|Казанскае]] і [[Астраханскае ханства|Астраханскае]] ханствы, у залежнасьць ад Масквы трапілі [[Вялікая Нагайская арда]] і [[Сыбірскае ханства]], пачалося засваеньне маскавітамі [[Сыбір]]ы. Іван Тыран распачаў [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] (1558—1582), у выніку якой Масква страціла некаторыя паўноўчна-заходнія землі.

Па ўзыходжаньні на сталец [[Фёдар Іванавіч|Фёдара Іванавіча]] (1584—1598), апошняга з дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]], у Маскоўская дзяржаве надыйшоў г. зв. [[Смутны час]]. Адметнасьцю панаваньня [[Барыс Гадуноў|Барыса Гадунова]] (1598—1605), [[Дзьмітры-Самазванец I|Дзьмітрыя-Самазванца I]] (1606) і [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] (1606—1612) былі вострыя сацыяльныя канфлікты і палітычная нестабільнасьць<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 520.</ref>. Вайна [[Рэчы Паспалітай з Маскоўская дзяржавай 1609—1618 гадоў|Рэчы Паспалітай з Маскоўская дзяржавай]] (1609—1618), якая мела на мэце вярнуць [[Смаленск]] і іншыя месты, падтрымаць прэтэндэнта на маскоўскі сталец Дзьмітрыя-Самазванца I, з [[1610]] вялася, каб забясьпечыць гэты сталец за абвешчаным царом [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіславам Жыгімонтавічам]]. У 1613 годзе на маскоўскі сталец абралі [[Міхаіл Фёдаравіч|Міхаіла Фёдаравіча]] (1613—1645), першага гаспадара з дынастыі [[Раманавы]]х. [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1632—1634 гадоў|Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1632—1634]] скончылася для Масквы няўдала.

3 пачаткам панаваньня [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксея Міхайлавіча]] (1645—1676) маскоўскі ўрад узяў курс на захоп сучасных беларускіх і ўкраінскіх зямель. [[Вайна 1654—1667 гадоў|Вайна з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) мела для [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] катастрафічны характар і скончылася стратай [[Смаленскі павет|Смаленшчыны]], [[Старадубскі павет|Севершчыны]] і Левабярэжнай Украіны. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году [[Трубяцкая разьня|Трубяцкой разьні]] акупанты забілі амаль усіх жыхароў [[Амсьціслаў|Амсьціслава]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 373.</ref><ref>Пушкін І. Гістарычная спадчына горада Магілёва: курс лекцый. — Магілёў: УА МДУХ, 2006. С. 63. [https://web.archive.org/web/20191221211819/http://www.mgup.by/sites/default/files/userfiles/EF/GD/files/members/spadczyna_lock.pdf]</ref>, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Аляксей Міхайлавіч плянаваў перасяліць на свае землі 300 тысячаў беларусаў. Кожны маскоўскі абшарнік мог прыехаць у Вялікае Княства Літоўскае і купіць хоць-якую колькасьць палонных<ref name="bielarus-vkl-245">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 245.</ref>. Разам з тым гэтая вайна выклікала ў Маскоўскай дзяржаве рэзкае пагаршэньне сацыяльна-эканамічнага становішча (сялянская вайна 1670—1671 на чале з [[Сьцяпан Разін|Разіным]], шматлікія паўстаньні, у тым ліку ў Маскве)<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 521.</ref>.

Адметнасьцю панаваньня [[Фёдар Аляксеевіч|Фёдара Аляксеевіча]] (1676—1682), [[Соф’я Аляксееўна|Соф’і Аляксееўны]] (1682—1689), [[Іван V Аляксеевіч|Івана V Аляксеевіча]] (1682—1696), [[Пётар I|Пятра I]] (1682—1725) было павелічэньне намаганьняў атрымаць выхад да [[Чорнае мора|Чорнага мора]], спыніць агрэсіўную палітыку [[Крымскае ханства|Крымскага ханства]] і [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. Па сканчэньні [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721), у выніку якой да Маскоўскай дзяржавы адыйшлі землі [[Балтыя|Балтыі]], адбылося абвяшчэньне [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] (1721).

== Дзяржаўны і палітычны лад ==
Дзяржаўна-палітычны лад Маскоўскай дзяржавы аформіўся да сярэдзіны XVI ст. Гэты была фэўдальная манархія з [[Стан (сацыяльная група)|станавым]] прадстаўніцтвам. Вярхоўная заканадаўчая, судовая і выканаўчая ўлада належала гаспадару (з 1547 году — афіцыйна называўся «царом»); дарадчы, судовы і выканаўчы орган — [[Баярская дума]].

У сярэдзіне XVI—XVII стагодзьдзяў склікаліся станава-прадстаўнічыя [[Земскі сабор|Земскія саборы]]. Да 1550-х гаоў узьніклі цэнтральныя органы дзяржаўнага кіраваньня — прыказы, у паветах ({{мова-ru|уезд|скарочана}}) намесьнікаў замянялі станавыя органы кіраваньня — губныя і земскія ізбы.

Фіксацыя праўных нормаў Маскоўскай дзяржавы адбылася ў Судзебніках 1497 і 1550 гадоў, [[Саборнае ўлажэньне|Саборным улажэньні]] (1649).

== Адукацыя і культура ==
Першыя сярэднія школы адкрыліся ў XVII ст. у Маскве, у 1687 годзе адбылося заснаваньне першай вышэйшай навучальнай установы — [[Славяна-грэка-лацінская акадэмія|Славяна-грэка-лацінскай акадэміі]].

Кнігадрук узьнік у сярэдзіне XVI ст. у Маскве, 1-ю датаваную кнігу («Апостал») у 1564 годзе выдалі выхадцы зь Літвы [[Іван Фёдараў|Іван Фёдараў (Хведаровіч)]] і [[Пётар Мсьціславец]]. Пашырэньне атрымалі хронікі («Ліцавы летапісны звод», Уваскрасенскі летапіс, Ніканаўскі летапіс і інш.), ствараліся гістарычныя аповесьці («Задоншчына», «Сказаньне пра Мамаева пабоішча», творы А. Паліцына, І. Цімафеева і інш.), пашыраліся перакладныя творы («Александрыя», «Траянскае сказаньне» і інш.). Сярод публіцыстаў XVI—XVII стагодзьдзяў вылучаюцца Ф. Карпаў, І. Перасьветаў, Ермалай-Еразм, Авакум.

== Гаспадарка ==
Большасьць насельніцтва складала сялянства. Да сярэдзіны XVII ст. завяршыўся працэс праўнага афармленьня прыгону. Буйнымі рамеснымі прадпрыемствамі былі Гарматны (з канца XV ст.) і Манэтны (заснаваны ў 1534 годзе) двары ў Маскве. У канцы XVI ст. узьніклі першыя мануфактуры (паперні), у XVII ст. працавалі Хамоўны (палатняны) двор у Маскве, жалезаапрацоўчыя заводы ў Кашыры і Туле, шкляны і парахавы заводы ў Маскве і іншыя.

== Архітэктура ==
Інтэнсіўна разьвівалася мураваная фартыфікацыя. У XVI ст. завяршылася ўзьвядзеньне крамлёў у Ніжнім Ноўгарадзе, Туле, Каломне, Зарайску, Смаленску, Серпухаве, пазьней і ў іншых местах. Абарончае значэньне мелі Кірыла-Белазерскі, Салавецкі і іншыя манастыры.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}

[[Катэгорыя:Былыя дзяржавы]]