Прагляд крыніцы для Дзень Волі

{{Іншыя значэньні|Дзень незалежнасьці Беларусі}}
{{Сьвята
|Колер фону загалоўка   = #ccf;
|Колер тэксту загалоўка = 
|Назва традыцыі         = Беларуская
|Колер фону парамэтраў  = #ddf;
|Назва сьвята           = Дзень Волі <br> Дзень Незалежнасьці
|Лацінка                = Dzień Voli <br> Dzień Niezaležnaści
|Час сьвяткаваньня      = 25 сакавіка
|Абрадавае значэньне    = ушанаваньне абвяшчэньня незалежнасьці [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]
}}
'''Дзень Во́лі''', '''Дзень Незале́жнасьці'''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/dzien-voli-ci-niezaleznasci/28391606.html Дзень Волі. Дзень Незалежнасьці. Як называць галоўнае сьвята], [[Радыё Свабода]], 26 сакавіка 2017 г.</ref><ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Якія гістарычныя даты павінны памятаць і шанаваць беларусы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 78.</ref> — [[беларусы|беларускае]] сьвята аднаўленьня дзяржаўнай незалежнасьці, якое адзначаецца 25 сакавіка пад [[нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] і гербам [[Пагоня]]й. Прымяркоўваецца да гадавіны ўтварэньня [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай нацыянальнай дзяржавы]], калі 25 сакавіка 1918 году [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]] прыняла [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцюю Ўстаўную грамату]]. У [[Беларусь|Беларусі]] часоў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] сьвяткуецца на неафіцыйным узроўні, таксама адзначаецца [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспарай]].

== Назва ==
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Паштоўка [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай дзяржавы]] з [[Жыве Беларусь!|нацыянальным дэвізам]], 1918 г.]]

Першая афіцыйная назва сьвята — ''Дзень абвяшчэньня (дзяржаўнай) Незалежнасьці Беларусі''<ref name="viacorka"/>. Упершыню назву надалі ў 1921 годзе ў «Дэклярацыі ўраду Беларускай Народнай Рэспублікі з прычыны трэцяй гадавіны абвяшчэньня дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі», якая пачынаецца словамі: ''Дзень 25 сакавіка — нацыянальнае сьвята Беларусі <…> Тры гады таму … Беларуская Дзяржаўная Рада … абвесьціла наш край Дзяржавай вольнай і ад нікога незалежнай. <…> Моцна трымае Рэвалюцыйны Беларускі Урад у сваіх руках сьцяг незалежнасьці і непадзельнасьці роднага краю''{{Заўвага|Архівы БНР. Т. І. Кн. 2. С. 1059.}}. Гэтая назва таксама зазначаецца ў «Адозьве Рады БНР і Рады Міністраў БНР да беларускага й жыдоўскага народаў» ад 25 сакавіка: ''…вялікі гістарычны дзень 25 сакавіка 1918 году — Дзень апавешчаньня Незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі''{{Заўвага|Архівы БНР. Т. І. Кн. 2. С. 1057—1058.}}.

У жніўні 2021 году беларускі гісторык [[Уладзімер Ляхоўскі]] выявіў у архівах выпіску [[Дзяржаўная палітычная ўправа|Дзяржаўнай палітычнай управы]] Менску за красавік 1924 году, дзе згадвалася прашэньне расейскай сям'і Пустоціных наконт [[Падчарка|падчаркі]]: «''Просім даць дзяўчынцы імя Воля, бо яна нарадзілася напярэдадні Дня Волі''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Апошняе адкрыцьцё гісторыка Ляхоўскага: Дзень Волі ў савецкім Менску 1920-х|спасылка=https://m.nashaniva.com/articles/277815/|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=11 верасьня 2021|дата доступу=14 верасьня 2021}}</ref>. Назва ''Дзень Волі'' ўпершыню ў друку зьявілася ў спэцыяльным выпуску газэты «[[Свабода (газэта, 1990)|Свабода]]», які выйшаў у 1990 годзе. На думку беларускага мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка|Вінцука Вячоркі]], гэтая назва — вобразная [[мэтафара]], тым часам назва ''Дзень Незалежнасьці'' больш адпавядае гістарычнай падзеі<ref name="viacorka"/>.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Беларуская Народная Рэспубліка}}

25 сакавіка 1918 году ў [[Менск]]у [[Рада БНР]] (былы выканаўчы камітэт [[Усебеларускі зьезд|Усебеларускага зьезду]]) прыняла [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцюю ўстаўную грамату]], згодна зь якой Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчалася вольнай і незалежнай дзяржавай. Рада БНР пастанавіла, што [[Берасьцейская мірная дамова]], падпісаная бальшавікамі і немцамі, страціла моц, таму заклікала перагледзець яе ўмовы.

Дзяржаўнымі сымбалямі першай беларускай нацыянальнай дзяржавы сталі [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб [[Пагоня]]<ref name="hb315">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 315.</ref>, сталіцай  —  [[Менск]], дзяржаўнай і абавязковай мовай — [[беларуская мова|беларуская]] (з 12 красавіка 1918 году<ref name="hb315"/>). Ад 11 кастрычніка 1918 году дзеяла часовая канстытуцыя<ref name="ehb386">[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Беларуская Народная Рэспубліка // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 386.</ref>, праводзілася выдача пашпартоў<ref name="hb315"/>.

Беларускую Народную Рэспубліку [[дэ-юрэ]] прызналі [[Летува]], [[Латвія]], [[Эстонія]], [[Чэхаславаччына]] і [[Фінляндыя]]<ref name="hb315"/>, [[дэ-факта]] — [[Нямеччына]], [[Баўгарыя]], [[Турэччына]], [[УНР]]<ref>[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Беларуская Народная Рэспубліка // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 388.</ref>.

== Сьвяткаваньне ==

=== Беларускі нацыянальна-вызвольны рух ===
[[Файл:Horadnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah. Горадня, Бел-чырвона-белы сьцяг (25.03.1919).jpg|значак|Першае сьвяткаваньне Дня Незалежнасьці ў Горадні, 1919 г.]]

Упершыню ўгодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі адзначылі ў 1919 годзе ў [[Горадня|Горадні]]. На ўрачыстай вячэры старшыня Беларускай цэнтральнай Рады Гарадзеншчыны [[Павал Аляксюк]] прачытаў [[Першая Ўстаўная грамата|Першую Ўстаўную грамату]], па чым прытомныя прасьпявалі [[Мы выйдзем шчыльнымі радамі|беларускі гімн]]. З прамовамі выступілі Б. Квяцінскі, Я. Натусевіч і іншыя<ref name="Arche">[[Андрэй Чарнякевіч|Чарнякевіч А.]], [[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20120326041552/http://arche.by/by/page/science/9411 25 сакавіка: вытокі нацыянальнага сьвята] // [[ARCHE Пачатак]]. № 3, 2008. С. 65.</ref>.

[[Файл:Фрагмэнт перадавіцы газэты Беларусь № 66 (122) ад 24.03.1920.jpg|значак|Артыкул у газэце «[[Беларусь (1919, Менск)|Беларусь]]» да другой гадавіны абвяшчэньня незалежнасьці з поклічам «[[Жыве Беларусь!|Няхай жыве незалежная Беларусь!]]»]]

У 1920 годзе другую гадавіну ўтварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі 25 сакавіка адзначылі ў Менску, а 27 сакавіка — у Горадні. У Менску прайшлі ўрачыстыя сходы вучняў беларускіх школаў і прытулкаў, на якіх прагучалі прысьвечаныя сьвяту прамовы, па чым дзеці разам з настаўнікамі наведалі каталіцкія і праваслаўныя набажэнствы. У [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|мескім тэатры]], клюбе «[[Беларуская хатка (Менск)|Беларуская хатка]]» і іншых будынках беларускіх арганізацыяў адбыліся культурныя імпрэзы. У [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Юбілейным доме]] прайшоў урачысты сход [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускага нацыянальнага камітэту]], куды ўсе беларускія арганізацыі, у тым ліку [[Беларуская вайсковая камісія]] даслалі сваіх прадстаўнікоў. У Горадні сьвяточная імпрэза адбылася ў памяшканьні клюбу «[[Беларуская хатка (Горадня)|Беларуская хатка]]», дзе прагучаў беларускі гімн, выступілі старшыня Гарадзенскага Беларускага нацыянальнага камітэту Я. Натусевіч, [[Лукаш Дзекуць-Малей|Л. Дзекуць-Малей]] і старшыня Грамады беларускай моладзі С. Баран, па чым хор прасьпяваў некалькі нацыянальных песьняў<ref name="Arche"/>.

[[Файл:Vilenskaja biełaruskaja gimnazija-1.jpg|міні|Сьвяткаваньне Дня Незалежнасьці ў [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]], 1935 г.]]

У наступныя ўгодкі цэнтрам сьвяткаваньня Дня Незалежнасьці стала [[Вільня]]. 25 сакавіка 1921 году тут адбылося ўрачыстае паседжаньне Беларускага нацыянальнага камітэту, на якім выступілі [[Антон Луцкевіч]], [[Аркадзь Смоліч]], кс. [[Адам Станкевіч]] і [[Максім Гарэцкі]], а 29 сакавіка кс. А. Станкевіч правёў урачыстую імшу ў [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштары баніфратаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Крыжа пры кляштары баніфратаў]], якую завяршыў казаньнем на беларускай мове. Урачыстае набажэнства, якое пазьней праводзілася ў [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)|касьцёле Сьвятога Мікалая]], стала трывалай традыцыяй сьвяткаваньня 25 сакавіка ў Вільні. У 1925 годзе прайшло апошняе супольнае сьвяткаваньне віленскіх беларусаў, спалучанае зь юбілеем выдавецкай дзейнасьці [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]. У арганізацыі гэтых урачыстасьцяў актыўны ўдзел узяло [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]]<ref name="Arche"/>. Увогуле, у сьвяткаваньні заўсёды актыўна бралі ўдзел вучні [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]] і студэнты [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту імя Стэфана Баторыя]], апошнія пэўны час выдавалі часопіс з назвай «[[25 сакавіка (часопіс)|25 сакавіка]]»<ref>[[Арсень Ліс|Ліс А.]] «25 сакавіка» // {{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 219.</ref>.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Pahonia. Бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоня (1948).jpg|значак|Эміграцыйная паштоўка да Дня Незалежнасьці, 1948 г.]]

У кастрычніку 1925 году на [[Другая Ўсебеларуская канфэрэнцыя|Другой Ўсебеларускай канфэрэнцыі]] ў [[Бэрлін]]е частка міністраў БНР перадала свае мандаты ўраду [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Сярод удзельнікаў [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальна-вызвольнага руху]] (галоўным чынам кіраўнікоў [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]]) пашырылася думка, што ідэя БНР вычарпала сябе, а Заходняя Беларусь у пэрспэктыве мусіць стаць часткай Савецкай Беларусі. Паседжаньне віленскага Беларускага нацыянальнага камітэту ў пачатку сакавіка 1926 году пастанавіла адмовіцца ад шырокага сьвяткаваньня гадавіны незалежнасьці. Адгэтуль сьвяткаваньне Дня Незалежнасьці працягнулі прадстаўнікі [[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя (1927)|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі (БХД)]] і [[Беларускі сялянскі саюз|Беларускага сялянскага саюзу (БСС)]], а 25 сакавіка 1926 году сьвяточнае набажэнства, апроч касьцёла Святога Мікалая, таксама адбылося ў [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Пятніцкай царкве]]. Асабліва актыўна беларускім грамадзянствам Вільні адзначаліся 15-я ўгодкі абвяшчэньня незалежнасьці БНР, гэтым разам сьвяточнае праваслаўнае набажэнства адбылося ў [[Прачысьценская царква (Вільня)|Прачысьценскай саборнай царкве]], а ўрачыстую вечарыну (акадэмію) аздобілі партрэтам [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]] і выявай [[Пагоня|Пагоні]]<ref name="Arche"/>.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1948-49).jpg|значак|Эміграцыйная паштоўка да Дня Незалежнасьці, 1948—1949 гг.]]

У сярэдзіне 1930-х гадоў традыцыя сьвяткаваньня выйшла за межы Вільні, найперш у асяродкі, што знаходзіліся пад уплывам БХД. Урачыстасьці праходзілі ў [[Ашмяны|Ашмянах]], [[Жодзішкі|Жодзішках]], [[Смаргонь|Смаргоні]] і іншых месцах. Сярод іншага, у [[Шутавічы|Шутавічах]] актывісты гуртка [[Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры|Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры]] 25 сакавіка 1934 году вывесілі пасярод вёскі [[бел-чырвона-белы сьцяг]], які празь некалькі гадзінаў зьнялі польскія паліцыянты. Сябры гуртка не хавалі свайго ўчынку і нават зьвярнуліся да ўладаў з патрабаваньнем вярнуць ім сьцяг як прыватную ўласнасьць<ref name="Arche"/>. Увогуле, сьвяткаваньні Дня Незалежнасьці ў Вільні і іншых месцах Заходняй Беларусі адбываліся да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], але апошнія гады праходзілі зь вялікімі перашкодамі з боку уладаў міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], якія разглядалі падобныя акцыі як спробу парушыць тэрытарыяльную цэласнасьць. У 1938 годзе інавацыяй у сьвяткаваньні стала радыётрансьляцыя з сталіцы [[Летува|Летувы]] [[Коўна]], у час якой з прамовамі выступілі лідэры беларускай супольнасьці і прасьпяваў беларускі хор<ref name="Arche"/>.

У Другую сусьветную вайну традыцыю сьвяткаваньня 25 сакавіка разам зь беларускімі нацыянальнымі сымбалямі вярнуў да ўжытку калябарацыйны беларускі ўрад ([[Беларуская Цэнтральная Рада]]). У 1944 годзе сьвяткаваньні мелі шырокую геаграфію ў Беларусі і спалучаліся з урачыстай прысягай жаўнераў [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвай абароны]], тады ж у Менску гістарычная [[Захараўская вуліца (Менск)|Захараўская вуліца]] атрымала назву імя 25 Сакавіка<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/2190514.html Леанід Маракоў: «У Менску існавала вуліца 25 Сакавіка»], [[Радыё Свабода]], 15 кастрычніка 2010 г.</ref>. У 1945 годзе да Дня Волі адбыўся парад падразьдзяленьняў [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-й грэнадэрскай дывізіі СС (1-й беларускай)]] у [[Гіршаў|Гіршаве]] ([[Баварыя]], [[Нямеччына]])<ref>Mark Alexander: ''Nazi Collaborators, American Intelligence, and the Cold War. The Case of the Byelorussian Central Council.'' University of Vermont Graduate College Dissertations and Theses, Nr. 424, 2015, S. 78f.</ref>. Ва ўрачыстасьцях таксама прымаў удзел прэзыдэнт БЦР [[Радаслаў Астроўскі]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Ггрыбоўскі|Ю. Грыбоўскі]].|год=11.01.2009|спасылка=https://web.archive.org/web/20120318201519/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/the-belarusian-ss-legion-myths-and-reality.html}}</ref>.

Па вайне намаганьнямі беларускіх арганізацыяў сэнатары, губэрнатары і мэры шэрагу адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак [[ЗША]] неаднаразова абвяшчалі і праводзілі 25 сакавіка ''Беларускія дні'' ў адпаведных штатах і местах. Праца Сэнату і Кангрэсу ЗША неаднойчы пачыналася 25 сакавіка малітвай за Беларусь, чытанай беларускім сьвятаром<ref>[[Вітаўт Кіпель|Кіпель В.]] Беларусы ў ЗША / Пераклад [[Сяргей Шупа|С. Шупы]]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1993. С. 242—245.</ref>. У мясцовасьцях з актыўнымі беларускімі асяродкамі 25 сакавіка адзначалася на афіцыйным узроўні вывешваньнем бел-чырвона-белага сьцяга. Такая традыцыя існавала ў [[Брэдфард]]зе ([[Вялікабрытанія]])<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 5 жніўня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/18650.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў асобах. 5 жніўня. Мацей Райцэўскі | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}</ref> і [[Ошава]] ([[Канада]])<ref>{{Спасылка|аўтар = [[Натальля Гардзіенка|Гардзіенка Н.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 16 верасьня 2012 | url = https://hardzin.livejournal.com/33687.html | загаловак = Эміграцыйная гісторыя ў падзеях. 16 верасня. Беларусы Ашавы | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[LiveJournal]] | дата = 21 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}</ref>, дзе сьцяг уздымаўся над будынкамі мескіх ратушаў. Да сёньня ў гэты дзень беларускі нацыяльны сьцяг вывешваецца на будынку гістарычнага музэю ў [[Саўт-Рывэр]]ы ([[Нью-Джэрзі]], [[ЗША]])<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=125738 У Саўт-Рыверы (ЗША) узнялі бел-чырвона-белы сцяг ФОТАФАКТ], [[Наша Ніва]], 31 сакавіка 2014 г.</ref>.

У Беларусі ўгодкі ўтварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі зноў пачалі паўпадпольна (у лесе, у мастацкіх майстэрнях) адзначаць у 1980-я гады<ref name="RS-2017">[[Ганна Соўсь|Соўсь Г.]] [https://www.svaboda.org/a/28380282.html 15 фактаў пра Дзень Волі. Самыя прыкметныя і вызначальныя акцыі], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2017 г.</ref>, а першае публічнае сьвяткаваньне 25 сакавіка 1989 году зладзіў мастак [[Алесь Пушкін]]. У імпрэзе брала ўдзел каля 120 студэнтаў, прытым савецкія ўлады арыштавалі 36 чалавек, а самому Пушкіну далі вырак у 5 гадоў пазбаўленьня волі<ref name="Bielsat">[https://belsat.eu/in-focus/yak-belarusy-pachali-svyatkavats-dzen-voli/ Як беларусы пачалі святкаваць Дзень Волі. Кароткая гісторыя], [[Белсат]], 24 сакавіка 2019 г.</ref>. 25 сакавіка 1990 году выйшаў пілётны нумар газэты «[[Свабода (газэта, 1990)|Свабода]]» пад назвай «Дзень Волі», якая адразу стала новай назваю сьвята<ref name="RS-2017"/>.

=== Рэспубліка Беларусь ===
[[Файл:Belarusian protests 2.jpg|значак|Спэцыяльная тэхніка [[рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] ў Менску, 2017 г.]]

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] ў Менску і іншых местах праводзіліся палітычныя акцыі, мітынгі, шэсьці, прысьвечаныя Дню Волі. З 1991 году ў [[Палац мастацтваў (Менск)|Палацы мастацтваў]] пачала праходзіць урачыстая тэматычная выстава<ref name="Bielsat"/>, таго ж году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня]] разглядаў закон аб усталяваньні 25 сакавіка ў якасьці дзяржаўнага сьвята пад назвай «Дзень Рэспублікі», які з прычыны браку парлямэнцкай большасьці ў [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|беларускіх нацыянальных сілаў]], аднак, ня здолеў набраць патрэбнай колькасьці галасоў<ref name="Hilevic">[[Ніл Гілевіч|Гілевіч Н.]] «І запануе воля» // Літаратурная Беларусь. № 3 (139), 2018. С. 1.</ref>. У 1993 годзе 75-ю гадавіну Беларускай Народнай Рэспублікі адзначалі на афіцыйным узроўні: у будынку [[Беларуская дзяржаўная філярмонія|Беларускай дзяржаўнай філярмоніі]] ўсіх прытомных павіншавалі тагачасны кіраўнік дзяржавы старшыня [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]] [[Станіслаў Шушкевіч]] і старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Язэп Сажыч]]<ref name="RS-2017"/>.

[[Файл:Belarus protest.jpg|значак|«Зачыстка» [[АМАП]]ам месца сьвяткаваньня Дня Волі, 2017 г.]]

Па ўсталяваньні аўтарытарнага [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] і аднаўленьні [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]] ўрачыстасьці да Дня Волі неаднаразова гвалтоўна перапыняліся супрацоўнікамі сілавых структураў, а іх удзельнікі арыштоўваліся. Пры гэтым угодкі ўтварэньня Беларускай Народнай Рэспублікі ў розных фарматах штогод адзначаліся па ўсёй краіне, а галоўная масавая акцыя з тысячамі ўдзельнікаў звычайна праходзіла ў Менску. Адно з найбольш масавых сьвяткаваньняў адбылося 25 сакавіка 1996 году на пляцоўцы каля [[Тэатар опэры і балету (Менск)|Опэрнага тэатру]], дзе сабралася больш за 30 тысячаў чалавек. У гэты дзень людзі таксама пратэставалі супраць прапанаванага [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэнкам]] саюзу з Расеяй. Сілавыя структуры справакавалі сутычкі з удзельнікамі, па чым затрымалі 30 чалавек. Масавая акцыя ў абарону незалежнасьці выклікала вялікі рэзананс, у тым ліку на Захадзе. Існуе меркаваньне, што тагачасная «Менская вясна» ўратавала Беларусь ад [[аншлюс]]у з Расеяй<ref name="Bielsat-2019">[https://web.archive.org/web/20210509053733/https://naviny.belsat.eu/news/krou-fashysty-i-vasil-bykau-yak-adznachali-dzen-voli-aposhniya-30-gadou/ Кроў, «фашысты» і Васіль Быкаў. Як адзначалі Дзень Волі апошнія 30 гадоў], [[Белсат]], 25 сакавіка 2019 г.</ref>. У 1997 годзе сілавыя структуры жорстка разагналі мірнае шэсьце на [[Праспэкт Незалежнасьці (Менск)|праспэкце Францішка Скарыны]], у якім бралі ўдзел каля 7 тысячаў чалавек. У выніку больш за сотню мітынгоўцаў затрымалі. У 1998 і 1999 гадох у акцыях бралі ўдзел 10 і 8 тысячаў чалавек адпаведна<ref name="Bielsat-2019"/>. Адметнасьцю сьвяткаваньня ў 2000 годзе стаў вывад рэжымам Лукашэнкі на вуліцах Менску вадамётаў і бронетранспартэраў і патруляваньне цэнтру места ўзброенымі салдатамі з сабакамі. Паводле розных ацэнак, у той дзень з больш як 10 тысячаў удзельнікаў затрымалі ад 200 да 400 чалавек, сярод іх 35 журналістаў беларускіх і замежных мас-мэдыя<ref name="RS-2019">[https://www.svaboda.org/a/29830057.html Колькі прыходзіла і колькі затрымалі на Дзень Волі ў папярэднія гады. ІНФАГРАФІКА], [[Радыё Свабода]], 24 сакавіка 2019 г.</ref>. У 2001 годзе ўдзельнікі сьвяткаваньня сабраліся на [[Юбілейная плошча (Менск)|Юбілейным пляцы]], адкуль каля 5 тысячаў чалавек прайшлі да стэлы «[[Горад-герой (Менск)|Горад-герой]]». Пры сьвяткаваньні 24 сакавіка 2002 году агулам у Менску (акцыя праходзіда ў [[Парк імя Янкі Купалы|парку імя Янкі Купалы]]) і Горадні затрымалі больш за 100 чалавек<ref name="RS-2017"/>. Увогуле, Горадня традыцыйна была другім цэнтрам сьвяткаваньня: у 1997 годзе тут выйшла 3 тысячы чалавек, у 2000 і 2001 гадох — па 2 тысячы<ref name="Bielsat-2019"/>. У 2003 годзе 23 сакавіка сябры [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай партыі]] намагаліся зладзіць у Менску сьвяточнае шэсьце праспэктам Францішка Скарыны, якое разагналі амапаўцы. А 25 сакавіка акцыю на [[Плошча Якуба Коласа|плошчы Якуба Коласы]] зладзіла [[Партыя БНФ|Партыяй БНФ]], у выніку чаго затрымалі дзясяткі чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/1048447.html Дзень Волі — 2001—2005. Як гэты было], [[Радыё Свабода]], 20 сакавіка 2008 г.</ref>. У 2004 годзе акцыя, якую плянавалася правесьці на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]], фактычна не адбылася: усіх, хто прыходзіў затрымлівалі або выціскалі зь пляцу сілавыя структуры (у тым ліку міліцыянты з Расеі, якія ў гэты час праходзілі ў Беларусі стажаваньне)<ref name="Bielsat-2019"/>. Разгонам і затрыманьнямі скончылася акцыя ў 2005 годзе, калі на заклік [[Андрэй Клімаў|Андрэя Клімава]] каля 2 тысячаў чалавек сабралася ў самым цэнтры Менску. У 2006 годзе ў менскім Купалаўскім парку сабралася каля 10 тысячаў чалавек, частка дэманстрантаў на заклік экс-кандыдата ў прэзыдэнты [[Аляксандар Казулін|Аляксандра Казуліна]] рушыла да [[Ізалятар часовага ўтрыманьня|ізалятару]] на вуліцы Акрэсьціна, каб патрабаваць вызваленьня затрыманых раней удзельнікаў [[Джынсавая рэвалюцыя|пратэстаў]] супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкіх выбараў]]. У выніку разгону шэсьця сілавыя структуры затрымалі каля 400 чалавек. У 2007 годзе ўдзельнікам акцыі ня далі сабрацца ў самым цэнтру Менску, урэшце ад 5 да 7 тысячаў чалавек правялі сьвяточны мітынг на пляцоўцы перад [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміяй навук]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/756014.html Дзень Волі ў Менску: як разгортваліся падзеі], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2007 г.</ref>. У 2008 годзе сілавыя структуры зноў заблякавалі месца правядзеньня акцыі — гэтым разам плошчу Якуба Коласа. У выніку пратэстоўцы пачалі зьбірацца каля Акадэміі навук, адкуль іх выціскалі амапаўцы. Агулам у акцыі ўзялі ўдзел да 4 тысячаў чалавек, зь іх больш за 100 чалавек затрымалі, некаторых моцна зьбілі<ref name="Bielsat-2019"/>. Адметнасьцю акцыяў у 2009 і 2010 гадох, якія праходзілі каля Акадэміі навук, стаў афіцыйны дазвол уладаў і брак затрыманьняў<ref name="RS-2017"/>. У 2011 годзе сілавыя структуры ня далі ўдзельнікам акцыі ў Менску сабрацца ў адным месцы, агулам у сталіцы і рэгіёнах затрымалі 70 чалавек. У 2012—2015 гадох на Дзень Волі праводзіліся афіцыйна дазволеныя шэсьці да [[Плошча Бангалор (Менск)|плошчы Бангалор]], у 2016 годзе шэсьце скончылася каля гандлёвага цэнтру [[Рыга (Менск)|Рыга]]. У 2017 годзе спроба сьвяткаваньня адзначылася найбольшай колькасьцю затрыманьняў. Напярэдадні Дня Волі рэжым Лукашэнкі прэвэнтыўна затрымаў больш за 300 чалавек, 26 чалавек сталі фігурантамі «справы патрыётаў», сфабрыкаванай [[КДБ Беларусі|КДБ]]. 25 сакавіка ў цэнтры Менску сканцэнтравалі вялікую колькасьць супрацоўнікаў сілавых структураў, сьцягнулі вадамёты, штурмавыя аўтамабілі і армейскія бронемашыны. У час акцыі зачынілі тры станцыі мэтро і цалкам перакрылі цэнтральны праспэкт. У выніку «зачысткі» ачэпленай тэрыторыі затрымалі больш за 700 чалавек, некаторых моцна зьбілі<ref name="Bielsat-2019"/>.  

[[Файл:Дзень Волі 2018.jpg|міні|[[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|100-годзьдзе БНР]] у Менску, 2018 г.]]
[[Файл:Dzień Voli 2019, Hrodna.jpg|значак|Дзень Волі ў Горадні, 2019 г.]]

[[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі]] ў 2018 годзе адзначылася маштабным сьвяткаваньнем. Галоўныя ўрачыстасьці пад назвай «Сьвята Незалежнасьці» прайшлі ў Менску на [[Траецкая гара (Менск)|Траецкай гары]] перад Опэрным тэатрам, дзе адбыліся канцэрт і мітынг, якія сабралі да 50 тысячаў чалавек. Рэжым Лукашэнкі дазволіў сьвяткаваньне, але разам з тым у гэты дзень агулам затрымалі каля 120 чалавек, у тым ліку за выкарыстаньне [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікі]] па-за межамі імпрэзы<ref>[https://www.svaboda.org/a/29122855.html Усё, што трэба ведаць пра Дзень Волі — 2018], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2018 г.</ref>. Масавыя сьвяткаваньні таксама прайшлі ў іншых вялікіх местах Беларусі: сьвяточныя вулічныя канцэрты і мітынгі адбыліся ў [[Баранавічы|Баранавічах]], [[Берасьце|Берасьці]] і Горадні, канцэрты — у [[Гомель|Гомлі]], [[Ліда|Лідзе]], [[Пружаны|Пружанах]] і [[Слуцак|Слуцку]], пікет і мітынг — у [[Кобрынь|Кобрыні]] і [[Салігорск]]у. У [[Беласток]]у ў царкве Сьвятога Яна Тэоляга на сьвятой літургіі адбыўся малебен за беларускі народ, у Падляскай опэры і філярмоніі — сьвяточны канцэрт<ref>Леанюк Л. [https://web.archive.org/web/20220326084258/https://www.racyja.com/padziei/dzen-voli-2018/ Дзень Волі — 2018 у Беластоку], [[Радыё Рацыя]], 25 сакавіка 2018 г.</ref>. Сьвяточныя шэсьці прайшлі ў [[Варшава|Варшаве]] і [[Люблін]]е ([[Польшча]]), Вільні (Летува), [[Кіеў|Кіеве]] ([[Украіна]]), [[Філадэлфія|Філадэльфіі]] ([[Пэнсыльванія]], [[ЗША]])<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29117335.html 20 пунктаў на мапе Беларусі. Адрасы сьвяткаваньня 100-годзьдзя абвяшчэньня незалежнасьці БНР], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2018 г.</ref>.

У 2019 годзе дазволеныя масавыя сьвяткаваньні адбыліся ў Горадні (23 сакавіка, [[Калоскі парк]]) і Менску (24 сакавіка, [[Кіеўскі сквэр]]). Канцэрт у Горадні наведалі ад 3 да 5 тысячаў чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/29838122.html У Горадні адсьвяткавалі Дзень Волі. Самае галоўнае], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2019 г.</ref>, канцэрт-мітынг у Менску — 5—7 тысячаў чалавек. Пры гэтым у розных частках Менску адзначаліся кропкавыя затрыманьні музыкаў, палітыкаў і людзей з нацыянальнай сымболікай, большасьць зь якіх вызвалілі ў той жа дзень без складаньня пратаколаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/29841572.html Дзень Волі — 2019. Максымальна сьцісла], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2019 г.</ref>. У 2020 годзе з прычыны [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэміі каранавіруснай інфэкцыі]] ў Беларусі і сьвеце адмовіліся ад традыцыйнага сьвяткаваньня ў выглядзе масавых акцыяў<ref>[https://www.svaboda.org/a/30508505.html Дзень Волі са Свабодай. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2020 г.</ref><ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30508197.html Зянон Пазьняк заклікаў адзначыць Дзень Волі дома, зь сям'ёй. З прычыны пандэміі], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2020 г.</ref>. Адзначэньне прайшло ў фармаце анлайн-сьвята «Годны Дзень Волі» з удзелам вядомых беларускіх дзеячоў культуры, грамадзкіх актывістаў і музычных гуртоў<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=248306 Дзень Волі будуць святкаваць анлайн — ПРАГРАМА], [[Наша Ніва]], 20 сакавіка 2020 г.</ref>.

[[Файл:Freedom Day (Belarus, 2023) in Warsaw - banner.jpg|значак|Расьцяжка падчас шэсьця да Дня Волі ў Варшаве, 2023 г.]]

Пры здушэньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|масавых пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] ў чацьвер 25 сакавіка 2021 году ад раніцы цэнтар Менску атачыла вялікая колькасьць вайсковай тэхнікі, аўтазакаў і супрацоўнікаў сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі, якія патрулявалі вуліцы. Удзень у розных частках места пачаліся кропкавыя затрыманьні. Нягледзячы на гэта, адбыліся некалькіх лякальных маршаў: у [[Тры Карчмы|Трох Корчмах (раёне Велазаводу)]], [[Малінаўка (мікрараён)|Малінаўцы]] і [[Вялікі Лес (мікрараён)|Вялікім Лесе (Вайсковым гарадку)]]. Апроч таго, удзень сьвяткаваньне выявілася ў запусканьні ў неба балёнікаў нацыянальных колераў, а таксама бел-чырвона-белых сьцягоў, вывешваньні сьцягоў на дамох. Пры мэмарыяле [[Аляксандар Тарайкоўскі|Аляксандра Тарайкоўскага]] дзеля ўшаваньня памяці [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забітых]] паклалі кветкі нацыянальных колераў. Увечары па ўсім Менску пачалі запускаць салюты. Паводле афіцыйных зьвестак, у гэтым дзень ува ўсёй краіне «''за парушэньне заканадаўства аб масавых мерапрыемствах''» затрымалі больш за 200 чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/31169798.html У Менску на Дзень Волі прайшлі тры маршы з нацыянальнымі сьцягамі. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2021 г.</ref>. Сытуацыя паўтарылася ў суботу 27 сакавіка, калі плянавалася прымеркаваная да Дня Волі масавая акцыя: супрацоўнікі сілавых структураў рэжыму Лукашэнкі цалкам перакрылі ў Менску ўсе вуліцы, якія вялі да абвешчанага месца збору ўдзельнікаў акцыі. Агулам зноў затрымалі больш за 200 чалавек<ref>[https://www.svaboda.org/a/31172518.html У Менску і іншых гарадах Беларусі 27 сакавіка затрымалі больш за 200 чалавек], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2021 г.</ref>. Адзначаецца, што 25 і 27 сакавіка рэжым Лукашэнкі фактычна ўвёў у Менску ваеннае становішча на фоне ўзмацненьня тэрору супраць беларусаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31178437.html Раздарожжа пасьля Дня Волі. Аналітыкі адказваюць на вашы пытаньні], [[Радыё Свабода]], 30 сакавіка 2021 г.</ref>.

16 траўня 2024 году [[Сьледчы камітэт Рэспублікі Беларусь|Сьледчы камітэт]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] абвясьціў, што распачаў супраць удзельнікаў эмігранцкага сьвяткаваньня Дня Волі 2024 году крымінальныя справы паводле артыкулаў «''аб стварэньні экстрэмісцкага фармаваньня і ўдзеле ў ім''» і «''аб дыскрэдытацыі Рэспублікі Беларусь''». СК заявіў, што мае зьвесткі пра 104 асобаў, якія бралі ўдзел у сьвяткаваньні Дня Волі ў розных местах замежжа, а таксама анансаваў ператрусы, арышты маёмасьці і спэцыяльную (завочную) вытворчасьць у дачыненьні да падазраваных<ref>{{cite web|url=https://www.rfi.fr/ru/%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0/20240516-%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8-%D1%83%D0%B3%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D1%8E%D1%82-%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%8C-%D0%BD%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B6%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C-%D1%83-%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%B4%D0%BD%D1%8F-%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%B8-%D0%B2-%D1%8D%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8|title=Власти Беларуси угрожают отобрать недвижимость у участников празднования Дня воли в эмиграции|work=[[Міжнароднае францускае радыё]]|date=2024-05-16|language=ru}}</ref>.

== Сьвята Незалежнасьці ў мастацтве ==
[[Файл:Pahonia. Пагоня (1948).jpg|значак|Эміграцыйная налепка з [[Пагоня]]й да Дня Незалежнасьці, 1948 г.]]

25 сакавіка 1920 году [[Янка Купала]], які ў 1919 годзе быў намесьнікам старшыні [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускага нацыянальнага камітэту]] (фактычна віцэ-прэм’ерам Беларусі<ref>Трефилов С. [https://www.kp.by/daily/26798/3833537/ Янка Купала был де-факто вице-премьером Беларуси, а год спустя его за это арестовали]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // [[Камсамольская праўда]], 23 лютага 2018 г.</ref>), напісаў верш «25.III.1918 — 25.III.1920. Гадаўшчына — памінкі»<ref>[https://web.archive.org/web/20210825183934/http://rv-blr.com/verse/show/32 Янка Купала. 25.III.1918-25.III.1920 Гадаўшчына-памінкі]</ref>:
{{Цытата|<poem>Ня сьвята сьветлае спраўляці
Сягоньня будзе наш народ.
А трызну па айчыне-маці 
Ён справе ў гэты цяжкі год.</poem>}}

У вершы паэт выказвае расчараваньне ў выніках прызнаньня незалежнай Беларускай дзяржавы тагачаснай міжнароднай супольнасьцю (у першую чаргу [[Савецкая Расея|Савецкай Расеяй]] і міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]])<ref>[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] [https://web.archive.org/web/20041126152711/http://arche.home.by/6-2000/sidar600.html Поўны не акадэмічны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (11), 2000 г.</ref>.

Дзень абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі апяваецца ў вершах «На 25 сакавіка» (1932 год)<ref>Адважны, В. [http://kamunikat.org/download.php?item=23420-1.pdf Выбраныя творы] / Вінцук Адважны; уклад., прадм., камент. І. Багдановіч. — {{Менск (Мінск)}}: Кнігазбор, 2011. С. 20.</ref> і «На дзень 25.III.1933» (1933 год) [[Язэп Германовіч|Язэпа Германовіча]]<ref>[[Беларуская крыніца]]. [https://web.archive.org/web/20171001233757/http://files.knihi.com/Knihi/archivy/mab.lt/Krynica_tydniowaja_katalickaja_hazeta_Wilnia,_1919-1925.pdf.zip/163877-1933-13.pdf № 13, 1933]. С. 2.</ref> «25 сакавіка» (1935 год) [[Міхась Машара|Міхася Машары]]<ref>[[Шлях моладзі]]. № 3 (76), 1935. С. 1.</ref>, «Паслухай, што кажа курган» (1944 год), «25 сакавік» (1946 год) і «Былі героі» (1962 год) [[Алесь Змагар|Алеся Змагара]]<ref>Алесь Змагар. [http://knihi.com/Ales_Zmahar/Da_zhody.html Да згоды]. — Кліўлянд: Выдавецтва Літаратурнай Сустані «Баявая Ўскалось», 1962.</ref>, «25-ты сакавік» (1950 год) [[Натальля Арсеньнева|Натальлі Арсеньневай]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=187810 Наталля Арсеннева. 25-ты сакавік], [[Наша Ніва]], 25 сакавіка 2017 г.</ref>. [[Народны паэт Беларусі]] [[Ніл Гілевіч]], які ў 1991 годзе актыўна выступаў за ўсталяваньне 25 сакавіка ў якасьці дзяржаўнага сьвята, мае верш з радкамі «''І першым сьвятам Бацькаўшчыны стане Дзень Дваццаць Пятага Сакавіка!''»<ref name="Hilevic"/>. Верш «25 Сакавіка», напісаны Народным паэтам Беларусі [[Рыгор Барадулін|Рыгорам Барадуліным]], завяршаецца наступнымі радкамі:
{{Цытата|<poem>
Дваццаць пятага сакавіка —
Наша сьвята,
Пароль
І прысяга!<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=187813 Рыгор Барадулін. 25 Сакавіка], [[Наша Ніва]], 25 сакавіка 2017 г.</ref></poem>}}

Вялікая колькасьць мастацкіх паштовак, налепак і канвэртаў, зьвязаных зь сьвяткаваньнем Дня Незалежнасьці, выйшла з друку намаганьнямі [[Беларуская эміграцыя|Беларускага замежжа]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=167376 25 Сакавіка ў паштоўках, канвертах, налепках беларускай эміграцыі — ФОТА], [[Наша Ніва]], 25 сакавіка 2016 г.</ref>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Сьвяты Беларусі]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* [[Васіль Быкаў|Быкаў В.]] «25 сакавіка — самая значная падзея ў нашай гісторыі» // Літаратурная Беларусь. № 3 (139), 2018. С. 1.
* [[Максім Гарэцкі|Гарэцкі М.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10205/%D0%93%D0%B0%D1%80%D1%8D%D1%86%D0%BA%D1%96_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D1%81%D1%96%D0%BC._%D0%94%D1%83%D0%BC%D0%BA%D1%96_i_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%B3%D1%96_%D0%B7_%D0%BF%D1%80%D1%8B%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B_%D1%81%D1%8C%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0_%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%96.html Думкі і развагі з прычыны сьвята незалежнасьці] // [[Спадчына Беларусі|Спадчына]]. № 3, 1997. С. 5—10.
* [[Ніл Гілевіч|Гілевіч Н.]] «І запануе воля» // Літаратурная Беларусь. № 3 (139), 2018. С. 1.
* {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}}
* [[Вітаўт Кіпель|Кіпель В.]] Беларусы ў ЗША / Пераклад [[Сяргей Шупа|С. Шупы]]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1993.{{nowrap| — 352 с. {{ISBN|5-338-00884-X}}}}.
* [[Аркадзь Смоліч|Смоліч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10191/%D0%A1%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D1%96%D1%87_%D0%90%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B7%D1%8C._%D0%9D%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%8C.html Незалежнасьць: 25 сакавіка 1918 г. — 25 сакавіка 1921 г.] // Спадчына. № 2, 1997. С. 3—6.
* [[Андрэй Чарнякевіч|Чарнякевіч А.]], [[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20120326041552/http://arche.by/by/page/science/9411 25 сакавіка: вытокі нацыянальнага сьвята] // [[ARCHE Пачатак]]. № 3, 2008. С. 62—85.
* {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* Яноўскі П. Дзень Незалежнасьці // [[Беларускія ведамасьці (часопіс)|Беларускія ведамасьці]]. № 3 (33), 2001. С. 2—4.

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка | аўтар = Андрэй Семянюк| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 сакавіка 2009| url = http://www.euroradio.fm/by/797/reports/30125/| загаловак = 25 пытанняў і адказаў з гісторыі БНР| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]| дата = 19 красавіка 2009 | мова = | камэнтар = }}
* {{YouTube|H0Buhx2R2Rk|«Дзень Волі», дак. фільм, рэж. Юры Хашчавацкі, 2008 г., Беларусь}}

{{Беларуская Народная Рэспубліка ў тэмах}}
{{Акцыі пратэсту ў Беларусі}}
{{Добры артыкул}}
[[Катэгорыя:Сьвяты Беларусі]]
[[Катэгорыя:Беларуская палітыка]]
[[Катэгорыя:25 сакавіка]]
[[Катэгорыя:Дзень Волі| ]]