Фара Вітаўта (Горадня)

Помнік сакральнай архітэктуры
Фара Вітаўта лац. Fara Vitaŭta
Фара Вітаўта. Рэканструкцыя выгляду на канец XVI ст.
Краіна	Беларусь
Места	Горадня
Каардынаты	53°40′43.28″ пн. ш. 23°49′42.85″ у. д.
Архітэктурны стыль	baroque gothic[d]
Дата заснаваньня	XIV стагодзьдзе
Дата скасаваньня	29 лістапада 1961
Фара Вітаўта на мапе Беларусі Фара Вітаўта
Фара Вітаўта на Вікісховішчы

Касьцёл Найсьвяце́йшай Па́нны Мары́і, больш вядомы як Фа́ра Ві́таўта — помнік архітэктуры XVI стагодзьдзя ў Горадні. Знаходзіўся ў цэнтры места, на заходнім баку Старога Рынку пры Замкавай вуліцы. Твор архітэктуры маньерызму з моцнымі гатычнымі рысамі, пазьней зазнаў перабудовы ў стылях клясыцызму, расейскай эклектыкі і нэагатычным. 8 сакавіка 1961 году з прычыны моцнай гістарычна-культурнай сымбалічнасьці помнік архітэктуры зьнішчылі савецкія ўлады. Да нашага часу захаваліся падмуркі.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Фара Вітаўта на гравюры Адэльгаўзэна і Цюнта, 1568 г.

Першы драўляны фарны касьцёл ў Горадні фундаваў у 1389 годзе вялікі князь Вітаўт. У 1494 годзе праводзілася рэканструкцыя касьцёла з ініцыятывы вялікага князя Аляксандра. У 1551 годзе касьцёл паўторна аднавілі з фундацыі вялікай княгіні Боны.

Фара Вітаўта, Т. Макоўскі, 1600 т.

У 1584—1587 гадох замест драўлянага з фундацыі караля і вялікага князя Стэфана Баторыя збудавалі новы мураваны касьцёл. Відаць, яго праектавалі езуіт Ян Марыя Бэрнардоні і прыдворны архітэктар Юзаф Ройтэн, а будаўнічымі працамі кіраваў італьяскі архітэктар Антоні Дзікрап. У 1751 і 1782 гадох будынак касьцёла пацярпеў ад пажараў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай, калі Горадня апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у 1804 годзе расейскія ўлады перадалі будынак касьцёла Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве). У 1807 годзе касьцёл рэканструявалі ў стылі клясыцызму і пераасьвяцілі ў саборную царкву Сьвятой Соф’і. У 1870 годзе архітэктар Гур’еў праводзіў рамонт будынка. 9 траўня 1892 годзе будынак касьцёла пацярпеў ад пажару, у выніку чаго абваліліся скляпеньні.

У 1896—1899 гадох расейскія ўлады перабудавалі касьцёл пад царкву-мураўёўку паводле праекту архітэктара Мікалая Чагіна.

Найноўшы час

У 1919 годзе ўлады міжваеннай Польскай Рэспублікі вярнулі будынак каталікам. Тут пачаў дзеяць гарнізонны касьцёл. Па пажары ў 1923 годзе касьцёл перабудаваў архітэктар В. Гэнбэрг. У 1935 годзе па чарговым пажары, касьцёл рэканструявалі ў стылі наэготыкі (архітэктар А. Сасноўскі).

8 сакавіка 1961 году выканкам Гарадзенскага гарсавету дэпутатаў працоўных прыняў пастанову № 213 «Аб зносе аварыйнага будынка былога ваеннага касьцёла на Савецкай плошчы». Руйнаваньне помніка архітэктуры абгрунтоўвалася «генэральнай забудовай гораду». Брыгада падрыўнікоў зь «Ленвыбухпрама» (Ленінград) два дні мініравала так званы «аварыйны» касьцёл з магутнымі сьценамі ў 1,5, мэтры дзеля чаго выкарыстала 2 тоны выбуховага рэчыва. А 2-й гадзіне ночы з 28 на 29 лістапада 1961 году вайсковыя сапёры і супрацоўнікі КДБ выканалі загад. Вялізную гару абломкаў прыбралі за 2 дні.

Архітэктура

Драўляны касьцёл

Выгляд драўлянага касьцёла захавала гравюра Адэльгаўзэна і Цюнта 1568 году. Гэта быў 1-нэфавы будынак з 2-схільным дахам, да якога з паўднёвага боку далучалася званіца. Хоць касьцёл неаднаразова перабудоўваўся, аднак пра характар зьмяненьняў яго аб’ёмна-плянавальнай структуры няма дакладных сьведчаньняў.

Мураваны касьцёл

Мураваны касьцёл — помнік архітэктуры маньерызму з моцнымі гатычнымі рысамі. Пачатковы яго выгляд схематычна перадае гравюра Тамаша Макоўскага 1600 году. Гэта была 3-нэфавая 8-слуповая базыліка зь зьвернутай да Старога Рынку гранёнай апсыдай прэзьбітэрыюму і закрысьціяй з паўночнага боку. Будынак накрываўся высокім сьпільчастым дахам, што ўласьціва готыцы. Нэфы перакрываліся крыжовымі скляпеньнямі, прычым цэнтральны быў крыху вышэйшым за бакавыя. Вышынную дынаміку падкрэсьлівала шмат’ярусная вежа на галоўным фасадзе з завяршэньнем у выглядзе рэнэсанснага мэталічнага купала. Вонкавыя сьцены каталікону ўмацоўваліся контрфорсамі ў выглядзе пілястраў, між якімі былі лучковыя аркі, якія разам з контрфорсамі ўтварылі своеасаблівую рэнэсансную аркаду. Вокны мелі стральчатую форму, што ўласьціва архітэктуры готыцы.

З усяго відаць, мастацкі разьвязак вонкавых сьценаў касьцёла грунтаваўся на кантраставым спалучэньні чырвонага колеру адкрытай муроўкі і белага колеру атынкаваных пілястраў. Гэта вельмі характэрны дэкаратыўны прыём для готыкі Вялікага Княства Літоўскага (падобная апрацоўка захавалася, прыкладам, у Мірскім замку або Мураванкаўскай царкве). Пазьней сьцены цалкам атынкавалі.

Некаторыя паверхі вежы мелі баявыя байніцы, што, відаць, было ўплывам моцнай традыцыі абарончай сакральнай архітэктуры ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Клясыцыстычная рэканструкцыя

Фара Вітаўта па маскоўскай перабудове, 1915 г.

Першая рэканструкцыя ў пачатку ХІХ ст. кардынальна не закранула структуры будынка. Касьцёл набыў рысы клясыцызму: завяршэньне вежы атрымала форму высокага шатра з гранёнай вежачкай, з бакоў касьцёла прыбудавалі нізкія прыдзелы.

Маскоўская перабудова

Па моцным пажары 1892 году выгляд будынка зьмянілі да непазнавальнасьці. Касьцёл перабудавалі пад царкву-мураўёўку ў стылі расейскай эклектыкі паводле праекту расейскага архітэктара Мікалая Чагіна. Над дахам паставілі кампазыцыю зь пяці вежаў з купалам-цыбулінамі, а над званіцай — высокі шацёр таксама з купалам-цыбулінай, тым часам фасады апрацавалі іншымі элемэнтамі, уласьцівымі сярэднявечнаму дойлідзтву Маскоўскай дзяржавы: какошнікамі, броўкамі, парэбрыкам і г. д.

Нэагатычная рэканструкцыя

Па вяртаньні касьцёлам каталікам адбылася рэканструкцыя, у выніку якой аднавілі высокі сьпічасты дах, а вежа атрымала сьціплае шатровае завяршэньне. Касьцёл набыў рысы нэаготыкі.

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  Па пажары, Г. Тышкевіч, 1795 г.
• 
  Абмеры, 1800 г.
• 
  Абмеры, 1843 г.
• 
  Праект рэканструкцыі. Т. Тышэцкі, 1843 г.

• 
  Праект рэканструкцыі. Т. Тышэцкі, 1856 г.
• 
  Н. Орда, 1860-я гг.
• 
  Праект маскоўскай перабудовы. Э. Жыбэр, 1866 г.
• 
  Праект маскоўскай перабудовы, 1881 г.

• 
  Праект маскоўскай перабудовы. М. Чагін, 1889 г.
• 
  Праект маскоўскай перабудовы. М. Чагін, 1889 г.
• 
  1892 г.
• 
  Абмеры, 1892 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  1860 г.
• 
  1860 г.
• 
  Я. Садоўскі, 1860-я гг.
• 
  1884 г.

• 
  А. Сівіцкі, 1890 г.
• 
  1891 г.
• 
  Па пажары 1892 г.
• 
  Маскоўская перабудова, 1898 г.

• 
  1899 г.
• 
  1900—1907 гг.
• 
  1902 г.
• 
  да 1914 г.

• 
  да 1914 г.
• 
  Л. Гелгар, да 1914 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  да 1915 г.

• 
  1915 г.
• 
  1915 г.
• 
  1915 г.
• 
  верасень 1915 г.

• 
  1915—1917 гг.
• 
  1915—1917 гг.
• 
  1915—1918 гг.
• 
  1915—1918 гг.

• 
  1915—1918 гг.
• 
  1915—1918 гг.
• 
  1916 г.
• 
  1917 г.

• 
  1917 г.
• 
  ліпень 1917 г.
• 
  1918 г.
• 
  да 1919 г.

• 
  1920 г.
• 
  Я. Валынскі, 1923—1929 гг.
• 
  Я. Валынскі, 1923—1929 гг.
• 
  Л. Гелгар, 1923—1935 гг.

• 
  1923—1935 гг.
• 
  Л. Гелгар, 1923 г.
• 
  Я. Булгак, 1930 г.
• 
  1930-я гг.

• 
  З. Харлеўскі, 1931 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1932—1935 гг.
• 
  1935 г.
• 
  Г. Жыўна, 1935 г.

• 
  1935—1935 гг.
• 
  1935—1935 гг.
• 
  1935—1935 гг.
• 
  1935—1935 гг.

• 
  1935—1935 гг.
• 
  1936 г.
• 
  16 жніўня 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.

• 
  1941 г.
• 
  1941—1943 гг.
• 
  1941—1944 гг.
• 
  1944 г.

Літаратура

• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Краязнаўчы альманах «Горад святога Губерта». Выпуск першы. Гісторыя Гародні ХХ ст. у вусных успамінах / Пад рэд. А. Смаленчука — Сейны: Fundacja «Pogranicze», 2002. — 96 с.
• Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; маст. І. Бокі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.
• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.

Вонкавыя спасылкі

• Фара Вітаўта, Radzima.org
• Блог Гродно s13 Фара Вітаўта — Вялікае, але мінулае
• Фара Вітаўта
• Як усё ж такі выглядала Фара Вітаўта
• Краўцэвіч А., Трусаў А., Трусаў А. Вяртанне да людзей
• Хто спраектаваў найбольшы храм Вялікага Княства і чаму менавіта так?
• Пятьдесят лет без Фары Витовтa