Kako je nastao Praznik rada i ko ga sve slavi?

Svake godine 1. maja širom svijeta se obilježava Međunarodni dan radnika ili Praznik rada.

U desecima država Prvi maj je službeni praznik, a za borce za radnička prava posebno je važan.

Taj dan obilježava sjećanje na radničke borbe iz prošlosti protiv brojnih kršenja radničkih prava, uključujući duge radne dane i sedmice, loše uslove i dječji rad.

Zašto se obilježava 1. maj?

Krajem 19. i početkom 20. stoljeća sindikalisti, a potom socijalisti i komunisti, odabrali su 1. maj za Međunarodni dan radnika.

Datum je bio simboličan, u znak sjećanja na aferu Haymarket koja se dogodila u Chicagu 1886. godine.

Godinama se američka radnička klasa – često prisiljena raditi i do 16 sati dnevno u nesigurnim uslovima – borila za osmosatno radno vrijeme.

U oktobru 1884. godine, Federacija organizovanih trgovačkih i radničkih sindikata Sjedinjenih Američkih Država i Kanade odlučila je da će 1. maj 1886. označiti prvi dan kada će stupiti na snagu osmosatni radni dan.

Tog dana, između 300.000 i 500.000 američkih radnika je stupilo u štrajk u gradovima i mjestima širom države, prema različitim procjenama historičara. U Chicagu, koji je bio centar borbe, gotovo 40.000 ljudi je protestovalo i stupilo u štrajk.

Do 3. maja štrajk je bio dobro koordinisan i uglavnom nenasilan, ali kako se bližio kraj radnog dana, štrajkači u Chicagu su pokušali su da se suprotstave štrajkolomcima (koji su se suprotstavljali štrajku) u kompaniji McCormick Harvesting Machine Company. Veliki policijski kontingenti štitili su štrajkolomce, a policajci su otvorili vatru na štrajkače, ubivši najmanje dvojicu.

Dok je policija pokušavala da rastjera demonstrante, dan kasnije na trgu Haymarket u Chicagu, na njih je bačena bomba u kojoj je poginulo sedam policajaca i najmanje četiri civila. Policija je nakon toga uhvatila i uhapsila osam anarhista, koji su svi osuđeni za urotu. Sud je njih osudio sedam na smrt, a jednog na 15 godina zatvora. Četvorica su obješena, jedan je počinio samoubistvo, a dvojici su kazne preinačene u doživotni zatvor.

Mnogi na ljevici, uključujući i socijaliste i anarhiste, smatraju one koji su umrli „mučenicima iz Haymarketa“.

Godine 1889. Druga internacionala – međunarodna organizacija radnika i socijalista – proglasila je da će 1. maj od tada biti Međunarodni dan radnika. Afera Haymarket postala je širi radnički pokret.

Historija praznika nakon 1916?

Nakon što je 1916. u SAD-u uveden osmosatni radni dan, podržala ga je Komunistička internacionala, međunarodna koalicija socijalističkih i komunističkih stranaka, te komunističke i socijalističke stranke u raznim državama.

Iste godine, dok se nastavljao Prvi svjetski rat, djelomični štrajkovi i sukobi s policijom u SAD-u i nekoliko evropskih država bili su potaknuti masovnim antiratnim raspoloženjem koliko i borbom za radnička prava.

Godine 1917, kad su Sjedinjene Američke Države objavile da ulaze u rat, socijalisti i drugi ljevičari demonstrirali su protiv krvoprolića.

Marksističke vođe širom svijeta – među njima Rosa Luxemburg i Vladimir Iljič Uljanov, poznatiji kao Lenjin – smatrali su rat primjerom kako kapitalističke i imperijalističke države koje sukobljavaju članove međunarodne radničke klase jedne protiv drugih. Tvrdili su da se radnici trebaju ujediniti i voditi revolucionarni rat protiv vladajućih klasa u svojim državama.

Četiri dana nakon revolucije koja je srušila carsku vlast u Rusiji službenim dekretom uvedeno je osmosatno radno vrijeme.

Zašto SAD ne obilježava Prvi maj?

Praznik rada ili Međunarodni dan radnika, koji se obilježava 1. maja, državni je praznik u više od 80 država svijeta.

Iako vuče porijeklo iz borbe američkih radnika, Sjedinjene Američke Države ne priznaju 1. maj kao službeni praznik rada, nego svoj Praznik rada (Labor Day) slave prvog ponedjeljka u septembru. Uspostava praznika rada na taj datum povezana je s Pullmanovim štrajkom iz 1894. Bio je to široko rasprostranjeni štrajk željeznica i bojkot koji je ozbiljno poremetio željeznički saobraćaj na Srednjem zapadu. Tadašnji američki predsjednik Grover Cleveland naredio je saveznim jedinicama da slome štrajk, a u nasilnim sukobima na ulicama Chicaga bilo je više ubijenih. Usred nemira – koji su na kraju doveli do zabrane savezne vlade – predsjednik Cleveland je predložio je da se uspostavi državni praznik u znak sjećanja na radnike. Najočigledniji izbor bio je ili Praznik rada, ili Prvi maj. Međutim, socijalističko porijeklo potonjeg i njegova povezanost s raznim radničkim nemirima, posebno aferom Haymarket u Chicagu iz 1886. godine, učinili su Prvi maj neprihvatljivim.

Postoje određene nejasnoće oko toga kako je došlo do proslave Praznika rada u septembru. Većina izvora se poziva na  Petera J. McGuirea, sindikalnog vođu koji je osnovao United Brotherhood of Carpenters 1881. godine, ili Matthewa Maguirea, strojara i sekretara Centralnog sindikata rada (CLU). Jedan od muškaraca je predložio CLU-u da se održi proslava u čast američkih radnika. Dana 5. septembra 1882. godine, oko 10.000 radnika, pod pokroviteljstvom radničke organizacije “Knights of Labor”, održalo je paradu u New Yorku. Nije bilo posebnog značaja za taj datum, piše Britannica. McGuire je rekao da je odabran zato što je pao otprilike na pola puta između Dana nezavisnosti 4. jula i Dana zahvalnosti. “Knights of Labor” je 1884. godine usvojio rezoluciju da se prvi ponedjeljak u septembru smatra praznikom rada. Ideja se brzo proširila, a već sljedeće godine proslave praznika rada su se održavale u brojnim državama.

Tako je odabran je Praznik rada, a 28. juna 1894. godine Cleveland je potpisao zakon koji ga je proglasio zvaničnim saveznim praznikom.

I Kanada svoj Praznik rada slavi prvog ponedjeljka u septembru.

Paganske tradicije

Neke evropske države na dan 1. maja slave druge praznike koje su ukorijenjene u paganskim običajima i razlikuju se od države do države. Tako, na primjer, Finci imaju praznik koji zovu Vappu, po svetici Walpurge, koja je proglašena sveticom 1. maja 870. godine, a noć sa 30. aprila na 1. maj postala je Valpurgina noć. Finci su za prvi maj spojili više tradicija  u jedan dan – katoličke tradicije, pagansko proljeće te proslave studenata i radnika.

Estonci slave Dan proljeća koji ima antičke korijene i predstavlja proslavu dolaska proljeća nakon duge zime.

Poljaci, nakon pada komunizma, 1. maj slave kao Državni praznik, ali se nezvanično zove Praznik rada. Prvi maj prati Dan ustava, koji se obilježava 3. maja. Ova dva datuma zajedno često rezultiraju dugim vikendom zvanim Majówka, koji može trajati do devet dana od 28. aprila do 6. maja, uz cijenu uzimanja samo tri slobodna dana. Ljudi često putuju, a Majówka se nezvanično smatra početkom sezone roštiljanja u Poljskoj.

Velika Britanija i Irska slave prvi ponedjeljak nakon 1. maja kao praznik.

Kazahstan prvog maja slavi Dan narodnog jedinstva Kazahstana, dok se praznik rada obilježava posljednje nedjelje u septembru.

Japan nije službeno proglasio Prvi maj državnim praznikom, ali kako se nalazi između ostalih državnih praznika, to je slobodan dan za većinu radnika.

Države regije 1. maja obilježavaju Praznik rada, kao jedini službeni praznik naslijeđen iz vremena SFRJ-a, gdje je to bio jedan od glavnih praznika.