Әртуғрул: өлгөләр араһындағы айырма

	Әртуғрул l; أرطغرل
Алдан килеүсе:	Сөләймән шаһ
Дауамсы:	Ғосман I
Дине:	Ислам
Тыуған:	1198; Ахлат[d]
Үлгән:	1281; Сёгют[d], Биледжик[d], Төркиә
Ерләнгән:	гробница Эртогрула[d]
Атаһы:	Гүндүз Алп
Әсәһе:	Һаймә хатун
Ҡатыны:	Хәлимә хатун
Балалары:	улдары: Савжы бей, Ғосман I, Гүндүз бей
Әртуғрул l Викимилектә

Интерактивная навигация по истории

← Алдағы үҙгәртеү Киләһе үҙгәртеү →

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

ВизуальВикитекст

Һыҙылған

13:47, 8 август 2024 өлгөһө

Иртоғрол (أرطغرل, төр. Ertuğrul; 1198(1198)—1281) — төрки (уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе вәкиле) хакимы, Ғосман ханәданын башлап ебәргән Ғосман I-нең атаһы. 1227 йылдан алып Ғосман бейлеге хакиме була. Сүгет ҡалаһы бейлектең баш ҡалаһы була.

Биографияһы

Төрөк тарихы буйынса, ҡайы ҡәбиләһенең бер өлөшө Урта Асиянан Анатулияға күскән. Урта Асияла саҡта ҡайы юлбашсылары бер ни тиклем ваҡыт Харәзем хакименә хеҙмәт итә. Ҡайыларҙың Иртоғрол етәкселегендәге ҙур булмаған бер өлөшө (400—500 тирмә), мағул баҫҡынсыларынан ҡасып, сәлжүк солтаны Ғәләүетдин Кәйҡобат биләмәһенә килә һәм унан һыйыныс һорай. Солтан Иртоғролға солтанаттың сиге буйынан өлөш бирә. Эскешәһәрҙән алыҫ булмаған ерҙә ятҡан был биләмәлә Иртоғрол Сүгет ҡалаһына нигеҙ һала. Был ерҙәрҙә һуңынан Ғосман йәки Ғосмануғылдары тип аталып киткән бейлек нигеҙләнә^[1].

Шундай риүәйәт тә бар: Кесе Асияға килеп еткәс, Иртоғрол яугирҙәре менән алыш яланына тап була. Кем менән кем һуғышҡанын да белмәгән Иртоғрол, үҙ кешеләре менән кәңәшләшеп алғас, еңелеп барған яҡҡа ярҙамға килә һәм уларҙың еңеүен тәьмин итә. Был ғәскәр төрки мағулдары менән бәрелешкән солтан Ғәләүетжин Кәйҡобаттыҡы булып сыға. Шуның өсөн Ғәләүетдин Иртоғролға ер бүләк итә. Шуның менән бергә Иртоғрол элек был ергә хужа булған һәм уны кире ҡайтарыу ниәтенән һөжүмдәр ойоштороп торған Бизантияға ҡаршы торорға йөкләмә ала^[1]^[2].

Иртоғрол хакимлеге осоронда ҡайылар көсәйә. Иртоғрол Бизантияның сик буйы өлкәләрен баҫып алып, үҙенең ужын киңәйтеүгә өлгәшә.

Иртоғрол мәрхүм булғас, хакимлек уның улы Ғосман I-гә күсә, ул Ғосман ханәданының тәүатаһы һәм Ғосман дәүләтенең беренсе хакиме булып тарихҡа ингән ^[1]^[3].

Иртоғролдың атаһы

Көндөҙ Алптың Иртоғролдоң атаһы булғанлығы иҫбат ителгән тиергә мөмкин. Ғосман б. Иртоғрол б. Көндөҙ Алп^[4]^[5]^[3] тигән яҙыулы тәңкә табылған.

Ғосман тарихы буйынса тикшеренеүҙәр барышында тәүҙән үк Иртоғролдоң атаһы тураһында берҙәм фекер булмай. Иртоғролдоң атаһы Сөләймән шаһ тиеүселәр була, ләкин рәсми шәжәрә быны раҫламай. Сөләймән шаһтың тормош юлы 1460 йылдарҙа Шөкрулла^[6] "Тарих"ында, 1467 йылдарҙа Урыш хеҙмәттәрендә, 1480 йылдан һуң Ғашиҡ Паша уғлы^[7] һәм әл-Бәйәтле^[8]яҙмаларында тасуирлана. Был хикәйәттәр бер-береһенән әҙ-мәҙ генә айырыла, әммә бөтәһендә лә Сөләймән шаһтың үҙ кешеләрен Анатулияға Көнсығыштан алып килеүе, Төркөстанға ҡайтырға йыйынғас, Форатты кискәндә батып үлеүе, шунан улы Иртоғролдоң Анатулияға боролоп ҡайтыуы тураһында һөйләнелә.

Тағы ла бер шәжәрә Ғосман Беренсенең олатаһы тип Сөләймән шаһты түгел, ә Көндөҙ Алпты атай. Көндөҙ Алп менән Күк Алп ун бишенсе быуаттың беренсе сирегендәге Әхмәди (1334—1413) һәм Языжизада Ғәли^[9] хеҙмәттәрендә Ғосмандың атаһы Иртоғролдоң иптәше сифатында телгә алына. Ошо уҡ шәхестәр Әнүәри (16 быуатта вафат була) шиғриәтенә лә инеп ҡала, әммә унда улар Иртоғролдоң иптәштәре генә түгел: Көндөҙ Алп менән Күк Алп — бер туғандар, ә Көндөҙ Алп Иртоғролдоң атаһы булып сыға. Мәхмәт II-нең канцлеры Ҡараманлы Мәхмәт паша 1480 йылда яҙып бөтөргән "Ғосман империяһы тарихы"нда^[8] Күк Алп — Көндөҙ Алптың атаһы, Иртоғрол Көндөҙ Алптың улы тип әйтелә.

Нәшри^[en]^[10] (1450—1520) үҙе яҙған «Тарих»ҡа ике нөсхәне ла индерә, әммә Сөләймән шаһтың Иртоғролдоң атаһы һәм Ғосмандың олатаһы булғанлығы «киң билдәле» тип өҫтәй. Шулай итеп, Сөләймән шаһ рәсми нигеҙҙә Ғосмандың олатаһы тип иҫәпләнә ^[4]^[5]^[3].

Мәҙәниәттә

Иртоғрол «Иртоғрол: Яңырыу» тигән төрөк сериалының төп шәхсиәте булып тора; уның ролен Әнген Алтан Төҙъятҡан башҡара.

Хәтер

Ғосман империяһы флотының фрегатына Әртуғрул исеме бирелә, Ашхабадтағы мәсет тә уның исемен йөрөтә.

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Финкель
↑ Кинросс, 2017
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Imber, 1987
↑ ^4,0 ^4,1 BAŞAR, 1995
↑ ^5,0 ^5,1 KOZAN
↑ İnalcık, 2007, p. 487
↑ İnalcık, 2007, p. 489
↑ ^8,0 ^8,1 İnalcık, 2007, p. 488
↑ İnalcık, 2007, p. 486
↑ İnalcık, 2007, p. 490

Әҙәбиәт

Imber, Colin The Ottoman Dynastic Myth : Turcica. — 1987. — № XIX. — С. 7-27.
İnalcık,Halil Osmanlı Beyliği'nin Kurucusu Osman Beg : Belleten. — 2007. — № 08. — С. 479-537.
KOZAN, Ali Ertuğrul Gazi’nin Babası Süleyman Şah mı? Gündüz Alp mi?. Архивировано из первоисточника 5 май 2017.
Lowry, Heath W. The Nature of the Early Ottoman State. — Albany: SUNY Press, 2003.
BAŞAR, FAHAMETTİN. ERTUGRUL GAZi. — 1995. — P. 314-315.
Кинросс, лорд. Расцвет и упадок Османской империи. На родине Сулеймана Великолепного. — Литрес, 2017.
Финкель, Кэролайн. История Османской империи: Видение Османа. — Москва: АСТ.
Список османских историографов (билдәһеҙ). Дата обращения: 5 май 2017. Архивировано 5 май 2017 года.
Osman Gâzî'nin Bastırdığı Sikkeler ve Ona Atfedilen Yeni Bir Sikke Hakkında (билдәһеҙ). Дата обращения: 3 май 2017. Архивировано 5 май 2017 года.

Рыжов К. Рыжов К. В. Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.

[Финкель———-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Финкель

[Кинросс—2017——-2] Кинросс, 2017

[Imber—1987——-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Imber, 1987

[BAŞAR—1995——-4] 4,0 ^4,1 BAŞAR, 1995

[KOZAN———-5] 5,0 ^5,1 KOZAN

[İnalcık—2007——487-6] İnalcık, 2007, p. 487

[İnalcık—2007——489-7] İnalcık, 2007, p. 489

[İnalcık—2007——488-8] 8,0 ^8,1 İnalcık, 2007, p. 488

[İnalcık—2007——486-9] İnalcık, 2007, p. 486

[İnalcık—2007——490-10] İnalcık, 2007, p. 490

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

@@ 18 юл: / 18 юл: @@
 | вероисповедание = [[Ислам]]
 }}
-'''Әртуғрул''' (أرطغرل, {{lang-tr|Ertuğrul}}Ertuğrul; [[1198 йыл|1198]]<span style="display:none;">(<span class="bday">1198</span>)</span>—{{Үлгән көнө|3=1281}}) — [[Төрки халыҡтар|төрки]] (уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе вәкиле) хакимы, Ғосман династияһын башлап ебәргән [[Ғосман I]]-нең атаһы. 1227 йылдан алып Ғосман бейлеге хакимы була. Сөгүт ҡалаһы бейлектең баш ҡалаһы була.
+'''Иртоғрол''' (أرطغرل, {{lang-tr|Ertuğrul}}; [[1198 йыл|1198]]<span style="display:none;">(<span class="bday">1198</span>)</span>—{{Үлгән көнө|3=1281}}) — [[Төрки халыҡтар|төрки]] (уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе вәкиле) хакимы, Ғосман ханәданын башлап ебәргән [[Ғосман I]]-нең атаһы. 1227 йылдан алып Ғосман бейлеге хакиме була. Сүгет ҡалаһы бейлектең баш ҡалаһы була.
 == Биографияһы ==
-Төрөк тарихы буйынса, ҡайы ҡәбиләһенең бер өлөшө Урта Азиянан Анатолияға күскән. Урта Азияла саҡта ҡайы юлбашсылары бер ни тиклем ваҡыт Хәрәзем хакимына хеҙмәт итә. Ҡайыларҙың Әртуғрул етәкселегендәге ҙур булмаған бер өлөшө (400—500 тирмә), монгол баҫҡынсыларынан ҡасып, сәлжүк солтаны Алаэддин Кей-Ҡубат биләмәһенә килә һәм унан һыйыныс һорай. Солтан Әртуғрулға солтанаттың сиге буйынан өлөш бирә. Эскешәһәрҙән алыҫ булмаған ерҙә ятҡан был биләмәлә Әртуғрул Сөгүт ҡалаһына нигеҙ һала. Был ерҙәрҙә һуңынан Ғосман йәки Ғосмануғылдары тип аталып киткән бейлек нигеҙләнә{{Sfn|Финкель}}.
+Төрөк тарихы буйынса, ҡайы ҡәбиләһенең бер өлөшө Урта Асиянан Анатулияға күскән. Урта Асияла саҡта ҡайы юлбашсылары бер ни тиклем ваҡыт Харәзем хакименә хеҙмәт итә. Ҡайыларҙың Иртоғрол етәкселегендәге ҙур булмаған бер өлөшө (400—500 тирмә), мағул баҫҡынсыларынан ҡасып, сәлжүк солтаны Ғәләүетдин Кәйҡобат биләмәһенә килә һәм унан һыйыныс һорай. Солтан Иртоғролға солтанаттың сиге буйынан өлөш бирә. Эскешәһәрҙән алыҫ булмаған ерҙә ятҡан был биләмәлә Иртоғрол Сүгет ҡалаһына нигеҙ һала. Был ерҙәрҙә һуңынан Ғосман йәки Ғосмануғылдары тип аталып киткән бейлек нигеҙләнә{{Sfn|Финкель}}.
 Шундай риүәйәт тә бар:
-Кесе Азияға килеп еткәс, Әртуғрул яугирҙәре менән алыш яланына тап була. Кем менән кем һуғышҡанын да белмәгән Әртуғрул, үҙ кешеләре менән кәңәшләшеп алғас, еңелеп барған яҡҡа ярҙамға килә һәм уларҙың еңеүен тәьмин итә. Был ғәскәр төрки монголдары менән бәрелешкән солтан Алаэддин Кей-Ҡубаттыҡы булып сыға. Шуның өсөн Алаэддин Әртуғрулға ер бүләк итә. Шуның менән бергә Әртуғрул элек был ергә хужа булған һәм уны кире ҡайтарыу ниәтенән һөжүмдәр ойоштороп торған Византияға ҡаршы торорға йөкләмә ала{{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Кинросс|2017}}.
+Кесе Асияға килеп еткәс, Иртоғрол яугирҙәре менән алыш яланына тап була. Кем менән кем һуғышҡанын да белмәгән Иртоғрол, үҙ кешеләре менән кәңәшләшеп алғас, еңелеп барған яҡҡа ярҙамға килә һәм уларҙың еңеүен тәьмин итә. Был ғәскәр төрки мағулдары менән бәрелешкән солтан Ғәләүетжин Кәйҡобаттыҡы булып сыға. Шуның өсөн Ғәләүетдин Иртоғролға ер бүләк итә. Шуның менән бергә Иртоғрол элек был ергә хужа булған һәм уны кире ҡайтарыу ниәтенән һөжүмдәр ойоштороп торған Бизантияға ҡаршы торорға йөкләмә ала{{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Кинросс|2017}}.
-Әртуғрул хакимлығы осоронда ҡайылар көсәйә. Әртуғрул Византияның сик буйы өлкәләрен баҫып алып, үҙенең ужын (өлкәһен) киңәйтеүгә өлгәшә.
+Иртоғрол хакимлеге осоронда ҡайылар көсәйә. Иртоғрол Бизантияның сик буйы өлкәләрен баҫып алып, үҙенең ужын киңәйтеүгә өлгәшә.
-Әртуғрул мәрхүм булғас, власть уның улы [[Ғосман I]]-гә күсә, ул Ғосман династияһының тәүатаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман дәүләтенең]] беренсе монархы булып тарихҡа ингән {{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Imber|1987}}.
+Иртоғрол мәрхүм булғас, хакимлек уның улы [[Ғосман I]]-гә күсә, ул Ғосман ханәданының тәүатаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман дәүләтенең]] беренсе хакиме булып тарихҡа ингән {{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Imber|1987}}.
-=== Әртуғрулдың атаһы ===
+=== Иртоғролдың атаһы ===
-Гүндүз Алптың Әртуғрулдың атаһы булғанлығы иҫбат ителгән тиергә мөмкин. '''''Ғосман б. Әртуғрул б. Гүндүз Алп'''''{{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}} тигән яҙыулы тәңкә табылған.
+Көндөҙ Алптың Иртоғролдоң атаһы булғанлығы иҫбат ителгән тиергә мөмкин. '''''Ғосман б. Иртоғрол б. Көндөҙ Алп'''''{{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}} тигән яҙыулы тәңкә табылған.
-Ғосман тарихы буйынса тикшеренеүҙәр барышында тәүҙән үк Әртуғрулдың атаһы тураһында берҙәм фекер булмай. Әртуғрулдың атаһы Сөләмйән шаһ тиеүселәр була, ләкин рәсми шәжәрә быны раҫламай. Сөләймән шаһтың тормош юлы 1460 йылдарҙа Шөкрулла{{Sfn|İnalcık|2007|p=487}} "Тарих"ында, 1467 йылдарҙа Оруч хеҙмәттәрендә, 1480 йылдан һуң Ашыҡ Паша уғлы{{Sfn|İnalcık|2007|p=489}} һәм әл-Бәйәтли{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}}яҙмаларында тасуирлана. Был хикәйәттәр бер-береһенән әҙ-мәҙ генә айырыла, әммә бөтәһендә лә Сөләймән шаһтың үҙ кешеләрен Анатолияға Көнсығыштан алып килеүе, Төркөстанға ҡайтырға йыйынғас, Евфратты кискәндә батып үлеүе, шунан улы Әртуғрулдың Анатолияға боролоп ҡайтыуы тураһында һөйләнелә.
+Ғосман тарихы буйынса тикшеренеүҙәр барышында тәүҙән үк Иртоғролдоң атаһы тураһында берҙәм фекер булмай. Иртоғролдоң атаһы Сөләймән шаһ тиеүселәр була, ләкин рәсми шәжәрә быны раҫламай. Сөләймән шаһтың тормош юлы 1460 йылдарҙа Шөкрулла{{Sfn|İnalcık|2007|p=487}} "Тарих"ында, 1467 йылдарҙа Урыш хеҙмәттәрендә, 1480 йылдан һуң Ғашиҡ Паша уғлы{{Sfn|İnalcık|2007|p=489}} һәм әл-Бәйәтле{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}}яҙмаларында тасуирлана. Был хикәйәттәр бер-береһенән әҙ-мәҙ генә айырыла, әммә бөтәһендә лә Сөләймән шаһтың үҙ кешеләрен Анатулияға Көнсығыштан алып килеүе, Төркөстанға ҡайтырға йыйынғас, Форатты кискәндә батып үлеүе, шунан улы Иртоғролдоң Анатулияға боролоп ҡайтыуы тураһында һөйләнелә.
-Тағы ла бер шәжәрә Ғосман Беренсенең олатаһы тип Сөләймән шаһты түгел, ә Гүндүз Алпты атай. Гүндүз Алп менән Гөк Алп ун бишенсе быуаттың беренсе сирегендәге Әхмәди (1334—1413) һәм Языджизадә Али{{Sfn|İnalcık|2007|p=486}} хеҙмәттәрендә Ғосмандың атаһы Әртуғрулдың компаньоны сифатында телгә алына. Ошо уҡ фигуралар Әнүәри (16 быуатта вафат була) шиғриәтенә лә инеп ҡала, әммә унда улар Әртуғрулдың компаньондары ғына түгел: Гүндүз Алп менән Гөк Алп — бер туғандар, ә Гүндүз Алп Әртуғрулдың атаһы булып сыға. [[Мәхмәт II]]-нең канцлеры Ҡараманлы Мәхмәт паша 1480 йылда яҙып бөтөргән "Ғосман империяһы тарихы"нда{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}} Гөк Алп — Гүндүз Алптың атаһы, Әртуғрул Гүндүз Алптың улы тип әйтелә.
+Тағы ла бер шәжәрә Ғосман Беренсенең олатаһы тип Сөләймән шаһты түгел, ә Көндөҙ Алпты атай. Көндөҙ Алп менән Күк Алп ун бишенсе быуаттың беренсе сирегендәге Әхмәди (1334—1413) һәм Языжизада Ғәли{{Sfn|İnalcık|2007|p=486}} хеҙмәттәрендә Ғосмандың атаһы Иртоғролдоң иптәше сифатында телгә алына. Ошо уҡ шәхестәр Әнүәри (16 быуатта вафат була) шиғриәтенә лә инеп ҡала, әммә унда улар Иртоғролдоң иптәштәре генә түгел: Көндөҙ Алп менән Күк Алп — бер туғандар, ә Көндөҙ Алп Иртоғролдоң атаһы булып сыға. [[Мәхмәт II]]-нең канцлеры Ҡараманлы Мәхмәт паша 1480 йылда яҙып бөтөргән "Ғосман империяһы тарихы"нда{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}} Күк Алп — Көндөҙ Алптың атаһы, Иртоғрол Көндөҙ Алптың улы тип әйтелә.
+{{Тәржемәһеҙ 5|Мәхмәт Нәшри|Нәшри|en|Neşri}}{{Sfn|İnalcık|2007|p=490}} (1450—1520) үҙе яҙған «Тарих»ҡа ике нөсхәне ла индерә, әммә Сөләймән шаһтың Иртоғролдоң атаһы һәм Ғосмандың олатаһы булғанлығы «киң билдәле» тип өҫтәй. Шулай итеп, Сөләймән шаһ рәсми нигеҙҙә Ғосмандың олатаһы тип иҫәпләнә {{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}}.
-{{Тәржемәһеҙ 5|Мехмед Нешри|Нешри|en|Neşri}}{{Sfn|İnalcık|2007|p=490}} (1450—1520) үҙе яҙған «Тарих»ҡа ике версияны ла индерә, әммә Сөләймән шаһтың Әртуғрулдың атаһы һәм Ғосмандың олатаһы булғанлығы «киң билдәле» тип өҫтәй. Шулай итеп, Сөләймән шаһ рәсми нигеҙҙә Ғосмандың олатаһы тип иҫәпләнә {{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}}.
 == Мәҙәниәттә ==
-Әртуғрул «Әртуғрул: Яңырыу» тигән төрөк сериалының төп геройы булып тора; уның ролен Энгин Алтан Дүзәтан башҡара.
+Иртоғрол «Иртоғрол: Яңырыу» тигән төрөк сериалының төп шәхсиәте булып тора; уның ролен Әнген Алтан Төҙъятҡан башҡара.
 == Хәтер ==