Сатурн (планета) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Планета карточкаһы
 | название            = Сатурн
 | тип=планета
 | изображение символа = Saturn symbol (bold).svg
 | изображение         = Saturn from Cassini Orbiter (2004-10-06).jpg
 | размер изображения  = 
 | подпись под изображением =[[Кассини — Гюйгенс|Кассини]] станцияһынан Сатурн фотоһы
 | bg                  = #FFCC66
 | открытие            = 
 | открытие-ref        = 
 | дата открытия       = 
 | первооткрыватель    = 
 | место открытия      = 
 | способ открытия     = 
 | именование          = 
 | именование-ref      = 
 | альтернативные имена= 
 | категория МП        = 
 | орбита              = yes
 | орбита-ref          = 
 | эпоха               = 
 | афелий              = 1&nbsp;513&nbsp;325&nbsp;783&nbsp;[[Километр|км]]<br />10,116&nbsp;[[Астрономик берәмәк|а.&nbsp;б.]]
 | перигелий           = 1&nbsp;353&nbsp;572&nbsp;956&nbsp;км<br />9,048&nbsp;а.&nbsp;е.
 | периапсида          = 
 | апоапсида           = 
 | большая полуось     = 1&nbsp;433&nbsp;449&nbsp;370&nbsp;км<br />9,582&nbsp;а.&nbsp;е.
 | средний радиус орбиты     = 
 | эксцентриситет            = 0,055&nbsp;723&nbsp;219
 | сидерический период       = 10 759,22 көн (29,46 йыл)<ref>{{cite web|author=Courtney Seligman|url=http://cseligman.com/text/sky/rotationvsday.htm|title=Rotation Period and Day Length|publisher=cseligman.com|lang=en|accessdate=2011-07-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/60qT3Ukn5|archivedate=2011-08-11}}</ref>
 | синодический период       = 378,09 көн
 | орбитальная скорость      = 9,69&nbsp;км/с
 | средняя аномалия          = 
 | наклонение                = 2,485&nbsp;240°<br />5,51° (Ҡояш экваторына ҡарата)
 | угловое перемещение       = 
 | долгота восходящего узла  = 113,642&nbsp;811°
 | долгота периастра         = 
 | время периастра           = 
 | аргумент перицентра       = 336,013&nbsp;862°
 | половинная амплитуда      = 
 | число спутников           = [[Сатурн юлдаштары|62]]
 | физические характеристики = yes
 | физические характеристики-ref = 
 | размеры                   = 
 | сжатие                    = 0,097&nbsp;96 ± 0,000&nbsp;18
 | экваториальный радиус     = 60&nbsp;268 ± 4&nbsp;км <ref name=horizons>{{cite web
|last = Yeomans|first = Donald K.|date = 2006-07-13
|url = http://ssd.jpl.nasa.gov/?horizons
|title = HORIZONS System|publisher = NASA JPL
|accessdate = 2007-08-08| archiveurl = http://www.webcitation.org/5ProZmu5R |archivedate = 2007-06-25| deadurl=no}}—Перейдите в "web interface" , выберите "Ephemeris Type: ELEMENTS", "Target Body: Saturn Barycenter" и "Center: Sun".</ref>
 | полярный радиус           = 54&nbsp;364 ± 10&nbsp;км <ref name=horizons/>
 | средний радиус            = 
 | длина окружности          = 
 | площадь поверхности       = 4,27{{e|10}} км²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Saturn&Display=Facts |title=NASA: Solar System Exploration: Planets: Saturn: Facts & Figures |publisher=Solarsystem.nasa.gov |date=2011-03-22 |accessdate=2011-08-08 |archiveurl=http://www.webcitation.org/62DnOn9pq |archivedate=2011-10-05 |deadurl=no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151205195438/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Saturn&Display=Facts |date=2015-12-05 }}</ref>
 | объём                     = 8,2713{{e|14}} км³ <ref name="fact">{{cite web
|url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html
|title = Saturn Fact Sheet
|publisher = NASA
|last = Williams
|first = Dr. David R.
|accessdate = 2007-07-31
|date = September 7, 2006| archiveurl = http://www.webcitation.org/616VxHVlQ |archivedate = 2011-08-21| deadurl=no}}</ref>
 | масса                     = 5,6846{{e|26}} кг<ref name="fact"/> 
 | плотность                 = 0,687 г/см³ <ref name=horizons/><ref name="fact"/>
 | ускорение свободного падения = 10,44 м/с²<ref name="fact"/>
 | вторая космическая        = 35,5&nbsp;км/с<ref name="fact"/>
 | период вращения           = 10ч 34мин 13с ± 2с<ref name="Лента.ру">{{cite web|date=30 июля 2009|url=http://lenta.ru/news/2009/07/30/minutes/|title=Астрономы укоротили сутки на Сатурне|publisher=[[Lenta.ru]]|accessdate=2010-08-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/616VwLxh5|archivedate=2011-08-21}}</ref>
 | скорость вращения         = 9,87&nbsp;км/c
 | наклон оси                = 26,73°<ref name="fact"/>
 | прямое восхождение        =
 | склонение                 = 83,537°
 | полярная небесная широта  =
 | полярная небесная долгота =
 | альбедо                   = 0,342 ([[Альбедо Бонда|Бонд]])<br />0,47 ([[Геометрикальбедо]])<ref name="fact"/>
 | температура на поверхности =
 | температуры               = yes
  | имя температуры 1        =  1 бара кимәлендә
  | темп1мин                 = 
  | темп1сред                = 134&nbsp;K
  | темп1макс                = 
  | имя температуры 2        = 
  | имя температуры 2        = 0,1 бара
  | темп2мин                 = 
  | темп2сред                = 84&nbsp;K
  | темп2макс                = 
 | спектральный тип          =
 | видимая звёздная величина = от +1.47 до −0.24 <ref name="magnitude">{{cite web
|url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4015/is_200101/ai_n8933308
|title = Wideband photoelectric magnitude measurements of Saturn in 2000
|accessdate = 2007-10-14
|last = Schmude
|first = Richard W Junior
|year = 2001
|publisher = Georgia Journal of Science
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071016182302/http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4015/is_200101/ai_n8933308 |date=2007-10-16 }}</ref>

 | абсолютная звёздная величина = 
 | угловой размер            =
 | атмосфера                 = yes
 | атмосфера-ref             =
 | давление на поверхности   =
 | шкала высоты              =
 | состав атмосферы          = <table>
<tr><td>
~96 %</td><td>[[Водород]] (H<sub>2</sub>)
</td></tr><tr><td>
~3 %</td><td>[[Гелий]]
</td></tr><tr><td>
~0,4 %</td><td>[[Метан]]
</td></tr><tr><td>
~0,01 %</td><td>[[Аммиак]]
</td></tr><tr><td>
~0,01 %</td><td>[[Дейтерид]] (HD)
</td></tr><tr><td>
0,000&nbsp;7 %</td><td>[[Этан]]
</td></tr><tr><td>
'''Боҙ''':</td><td>
</td></tr><tr><td>
</td><td>Аммиак
</td></tr><tr><td>
</td><td>Һыу
</td></tr><tr><td>
</td><td>Аммоний гидросульфиды (NH<sub>4</sub>SH)
</td></tr></table>
}}

'''Сатурн''' (символы: [[File:Saturn symbol (fixed width).svg|16px|♄]]) — [[Ҡояш]]тан алыҫлығы буйынса — алтынсы планета һәм ҙурлығы буйынса Ҡояш системаһында, [[Юпитер (планета)|Юпитерҙан]] ҡалышып, икенсе планета. Сатурн, [[Юпитер (планета)|Юпитер]], [[Уран (планета)|Уран]] һәм [[Нептун (планета)|Нептун]] [[газ гиганты|газ гиганттары]] булып квалификациялана. Планетаға исемде Рим мифологияһындағы Аллаһ хөрмәтенә биргәндәр.

Сатурн башлыса водородтан һәм «тау тоҡомдары», гелий, һыу, метан, аммиак ҡатнашмаларына тора. Планетаның  тау тоҡомдары һәм боҙҙан торған төшө металл хәлендәге водород һәм газ ҡатламы менән уратып алынған.  Тышҡы атмосфераһы тыныс күренһәлә, ҡайһы саҡта оҙайлы «борсолоуҙар» күҙәтелә.

Сатурндың боҙ киҫәктәренән, тау тоҡомдарына һәм туҙандан торған ҡулсаһы бар. Планета тирәләй, бөгөнгө көндә билдәле булған, 63 юлдашы әйләнә. Шуларҙың иң ҙуры — [[Титан (юлдаш)|Титан]] ул ҙурлығы буйынса Юритер юлдашы [[Ганимеда (юлдаш)|Ганимеданан]] ҡалышып икенсе урында.

Титан Меркурий (планета)Меркурийҙан ҙурыраҡ һәм Ҡояш системаһында тығыҙ атмосфера менән ҡапланған берҙән-бер планета юлдашы.
Сатурндан [[Ҡояш]]ҡа тиклем яҡынса  1 433 531 000 километр (9,58 а.й). Ҡояш тирәләй 10 759 көндә (яҡынса 29,5 йыл) бер әйләнеш яһай.

Сатурн өҫтөндә, газ гиганты булараҡ, ҡаты ҡатлам юҡ. Сатурн массаһы [[Ер (планета)|Ерҙән]] 95 тапҡыр ҙурыраҡ, ә тығыҙлығы ни бары 0,69 г/см³, йәғни һыу тығыҙлығынан да кәмерәк.

== Ҡояш системаһы планеталары араһында Сатурн ==
Сатурн газ планетаһы тибына ҡарай: ул, нигеҙҙә, газдарҙан тора һәм өҫтө ҡаты ҡатлам менән ҡапланмаған. Планетаның экватор радиусы — {{S|60 300 км}}, поляр радиусы — {{S|54 400 км}}<ref name="nssdc.gsfc.nasa.gov">{{Cite web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html|title=Saturn Fact Sheet|accessdate=2010-10-31|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/616VxHVlQ?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html|archivedate=2011-08-21}}</ref>; Ҡояш системаһындағы бөтә планеталар араһында Сатурн иң ныҡ ҡыҫылыуы менән айырыла. Планетаның массаһы Ер массаһынан {{S|95,2 раза}} артығыраҡ, әммә уртаса тығыҙлығы ни бары {{S|0,687 г/см³}}, ул — Ҡояш системаһында уртаса тығыҙлығы һыу тығыҙлығынан кәмерәк булған берҙән-бер планета. Шуға ла, Юпитер менән Сатурн массалары араһындағы айырма 3 тапҡырға артығыраҡ булһа ла, экватор диаметры буйынса айырма ни бары 19 процент ҡына. Ҡалған газ гиганттарының тығыҙлығы байтаҡҡа күберәк {{S|(1,27—1,64 г/см³)}}. Экваторҙа тартыу көсө тиҙләнеше {{S|10,44 м/с²}} тәшкил итә, был күрһәткес уны Ер һәм [[Нептун]] менән бер рәткә ҡуя, әммә Юпитерҙағы тартыу көсө тиҙләнешенән күпкә әҙерәк.

=== Орбита характеристикаһы һәм әйләнеше ===
Сатурн менән [[Ҡояш]] араһындағы уртаса алыҫлыҡ {{S|1430 млн км}} ({{S|9,58 [[Астрономическая единица|а. е.]]}})<ref name="nssdc.gsfc.nasa.gov"/> тәшкил итә. Сатурн, уртаса {{S|9,69 км/с}} тиҙлек менән хәрәкәт итеп,  [[Ҡояш]] тирәләй 10 759 тәүлектә (яҡынса {{S|29,5 йыл}}) әйләнеп сыға. Сатурн менән [[Ер]] араһындағы алыҫлыҡ үҙгәрә 1195 млн. км-нан ({{S|8,0 а. е.}}) 1660 млн км самаһы ({{S|11,1 а. е.}}), бер-береһенә ҡапма-ҡаршы торған осорҙа уларҙың араһы яҡынса {{S|1280 млн км}}. Сатурн менән  [[Юпитер]] теп-теүәл 2:5 резонансында тиерлек . Сатурн орбитаһының эксцентриситеты 0,056 булғанға күрә, [[Ҡояш|Ҡояшҡа]] тиклемге араның перигелийҙа һәм афелийҙа айырмаһы {{S|162 млн км}} тәшкил итә.

Сатурн атмосфераһының күҙәтеүҙәр ваҡытында күренгән объекттары   киңлеккә бәйле төрлө тиҙлектә әйләнә. Юпитерҙағы кеүек бында ла ошондай объекттарҙың бер нисә төркөмө бар. Мәҫәлән, «Зона 1» объектының әйләнеү осоро — {{S|10 сәғ. 14 мин 00 с}} (йәғни мөйөш тиҙлеге тәүлегенә 844,3°, йәки тәүлегенә {{S|2,345 әйләнеш}} тәшкил итә). Ул көньяҡ экваториаль бүлкәттең төньяҡ сигенән төньяҡ экваториаль бүлкәттең көньяҡ сигенә тиклем һуҙыла. Сатурндың ҡалған киңлектәрендә (Зона 2) әйләнеш осоро тәүҙә {{S|10 сәғ. 39 мин 24 с}} (тәүлегенә 810,76° тиҙлек, йәки тәүлегенә {{S|2,2521 әйләнеш}}) була. Һуңынан был мәғлүмәт ҡайтанан ҡарала: яңы баһа бирелә — 10, 34 минут та 13 секунд. «Вояжер−1» осҡан осорҙа планетаның радио нурланышы нигеҙендә «Зона 3» объекты табыла, уның әйләнеү осоро {{S|10 сәғ. 39 мин 22,5 с}} (тәүлегенә 810,8 тиҙлек° тиҙлек йәки тәүлегенә {{S|2,2522 әйләнеш}}) тигеҙ.

=== Килеп сығышы ===
Сатурндың килеп сығышы буйынса (Юпитер кеүек үк)  ике төрлө фараз бар. «Контракция» фаразына ярашлы, Сатурн менән Ҡояш составы буйынса оҡшаш, икеһендә лә водород өлөшө күп, шуға ла, тип фаразлайҙар, тығыҙлығы бик түбән: [[Ҡояш системаһы]] барлыҡҡа килгән ваҡытта газ-туҙан дискыһында бик ҙур массалы «ҡуйылыҡ» барлыҡҡа килә, аҙаҡ шул ҡуйылыҡтан планеталар формалаша, йәғни Ҡояш менән планеталар оҡшаш типта формалаша. Шуға ҡарамаҫтан, был фараз  Ҡояш һәм Сатурн составындағы айырмалыҡтарҙы аңлата алмай<ref name="формирование планет">{{Cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1202789|title=Астронет>Происхождение Солнечной системы (планетная космогония)|accessdate=2010-10-05}}</ref>.

== Атмосфераһы һәм төҙөлөшө ==
[[Файл:Северное_сияние_над_северным_полюсом_Сатурна.jpg|слева|мини|290x290пкс|Сатурндың төньяҡ полюсы  өҫтөндәге Поляр балҡыш. Балҡыш зәңгәр төҫкә буялған, ә аҫта ятҡан болоттар — ҡыҙыл төҫтә. Балҡыштар аҫтында элек табылған алты мөйөшлө болот урынлашыуы күренә.]]
Сатурн атмосфераһының өҫкө ҡатламдары (күләме буйынса) 96,3 процент [[Водород|водородтан]] һәм 3,25 % [[Гелий|гелийҙан]] тора. Метан, аммиак, фосфин, этан һәм ҡайһы бер башҡа газдарҙың ҡушылмалары ла бар<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=The Composition of Saturn's Atmosphere at Temperate Northern Latitudes from Voyager IRIS spectra|том=15|страницы=831|bibcode=1983BAAS...15..831C|язык=en|тип=journal|автор=Courtin R. et al.|год=1967|издательство=[[American Astronomical Society]]|издание={{Нп3|Bulletin of the American Astronomical Society}}}}</ref>. Атмосфераһының өҫкө өлөшөндәге аммиак  болоттары Юпитерҙыҡына ҡарағанда ҡеүәтлерәк . Атмосферның түбәнге өлөшөндәге болоттар аммоний гидросульфидынан (NH<nowiki><sub>4</sub></nowiki>SH) йәки һыуҙан тора.

«Вояжер» йыһан аппараттары мәғлүмәттәре буйынса Сатурнда көслө елдәр, нигеҙҙә, көнсығыш йүнәлешендә (күсәр әйләнеше йүнәлеше буйынса) иҫә, тиҙлеге {{S|500 м/с}} тиклем. [[Экватор|Экваторҙан]] ҡаҡлығып кире йыһанға табан иҫә башлағас ҡына уларҙың көсө кәмей; экваторҙан ҡаҡлыҡҡан саҡта көнбайыш атмосфера ағымы ла барлыҡҡа килә. Байтаҡ мәғлүмәттәр атмосфераның циркуляцияһы өҫкө ҡатламда ғына түгел, ә планетаның эске өлөшөндә, хатта {{S|2 мең км.}} тәрәнлектә лә булыуын раҫлай. Бынан тыш, «Вояжер-2»нең үлсәүҙәре көньяҡ һәм төньяҡ ярымшарҙарҙағы елдәр экваторға ҡарата симметрик рәүештә иҫеүен күрһәтә. Симметрик ағымдарҙың күренгән атмосфера ҡатламы аҫтында үҙ-ара бәйле булыу ихтималлығы ла фаразлана.
[[Файл:Saturn_aurora.jpg|справа|мини|Британия астрономдары Сатурн атмосфераһында поляр балҡышьың яңы төрөн таба, ул планета полюстарының береһе тирәләй ҡулса барлыҡҡа килтерә]]
Сатурн атмосфераһында ҡай саҡ уғата ҡеүәтле дауылдан ғибәрәт булған тотороҡло ҡатлам барлыҡҡа килә. Ҡояш системаһының башҡа газ планеталарында ла шундай уҡ объекттарҙың булыуы күҙәтелә (ҡара: Юпитерҙағы Оло ҡыҙыл тап, [[Нептун|Нептундағы]] Ҙур ҡара тап).  Сатурнда яҡынса {{S|30 йылға}} бер тапҡыр гигант «Оло аҡ оҙонса ҡулса» пәйҙә була, һуңғы тапҡыр уны 2010 йылда күҙәтәләр (унан бәләкәсерәк дауыл-ғәрәсәттәр йышыраҡ күҙәтелә).

2008 йылдың 12 ноябрендә «Кассини» станцияһы камералары Сатурндың төньяҡ полюсының инфраҡыҙыл диапазондағы һүрәтен ала. Тикшеренеүселәр был юлы Ҡояш системаһында бер тапҡыр ҙа күҙәтелмәгән [[Һаҙағай|поляр балҡышты]] таба. Ультрафиолет һәм күҙгә күренгән диапазондарҙа ла ошондай уҡ балҡыш күҙәтелә. Поляр балҡыштар планета полюсын уратып алған сағыу оҙонса өҙлөкһөҙ әйләнеп торған түңәрәктәрҙән ғибәрәт<ref name="Clark">{{Мәҡәлә|заглавие=Morphological differences between Saturn’s ultraviolet aurorae and those of Earth and Jupiter|том=433|страницы=717—719|doi=10.1038/nature03331|ссылка=http://www.thaispaceweather.com/BU2005.pdf|издание=Nature|pmid=15716945|номер=7027|ref=Clark|bibcode=2005Natur.433..717C|язык=en|тип=journal|автор=Clark J. T. et al.|год=2005|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716214344/http://www.thaispaceweather.com/BU2005.pdf|archivedate=2011-07-16}}</ref>. Түңәрәктәр, ҡағиҙә булараҡ, 70-80° киңлектәрендә<ref name="Bhardwaj">{{Мәҡәлә|заглавие=Auroral emissions of the giant planets|издание=Reviews of Geophysics|том=38|номер=3|страницы=295—353|ссылка=http://www.bu.edu/csp/uv/cp-aeronomy/Bhardwaj_Gladstone_RG_2000.pdf|doi=10.1029/1998RG000046|ref=Bhardwaj|bibcode=2000RvGeo..38..295B|язык=mis|автор=Bhardwaj A.; Gladstone, G. Randall|год=2000}}</ref> урынлаша. Көньяҡ түңәрәктәр уртаса {{S|75 ± 1°}} киңлектәрҙә, ә төньяҡтағыһы — полюсҡа яҡынса 1,5°-ҡа яҡыныраҡ урынлаша, сөнки төньяҡ ярымшарҙа магнит ҡыры бер аҙ көслөрәк<ref name="Nichols">{{Мәҡәлә|заглавие=Saturn’s equinoctial auroras|издание=Geophysical research Letters|страницы=L24102:1—5|doi=10.1029/2009GL041491|ref=Nichols|номер=24|ссылка=http://hubblesite.org/pubinfo/pdf/2010/09/pdf.pdf|том=36|bibcode=2009GeoRL..3624102N|язык=mis|автор=Nichols J. D. et al.|год=2009}}</ref>. Ҡайһы берҙә оҙонса түңәрәк урынына спираль формаһындағы түңәрәктәр хасил була.

Юпитерҙан айырмалы рәүештә Сатурндың поляр балҡыштары планета  магнитосфераһының тышҡы өлөштәрендәге плазма ҡатламының тигеҙһеҙ әйләнеше менән бәйле түгел<ref name="Bhardwaj"/>. Был балҡыштар ҡояш еле тәьҫире аҫтында магнит тоташыуына бәйле рәүештә барлыҡҡа килә тип фаразлана<ref name="Kivelson">{{Мәҡәлә|ссылка=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/285-SSR11629905.pdf|заглавие=The current systems of the Jovian magnetosphere and ionosphere and predictions for Saturn|издательство=Springer|том=116|номер=1—2|страницы=299—318|doi=10.1007/s11214-005-1959-x|bibcode=2005SSRv..116..299K|язык=en|тип=journal|автор=Kivelson M. G.|год=2005|издание={{Нп3|Space Science Reviews}}}}</ref>. Ваҡыт үтеү менән Сатурндағы поляр балҡыштарҙың формаһы һәм төрө лә ныҡ үҙгәрә<ref name="Clark"/>. Уларҙың урынлашыуы һәм сағыулығы ҡояш еле баҫымына ныҡ бәйле, ул ни тиклем күберәк,  балҡыш та шул тиклем сағыуыраҡ һәм полюсҡа яҡыныраҡ. Поляр балҡыш ҡеүәтенең уртаса күрһәткесе {{S|80—170 [[Нанометр|нм]]}} (ультрафиолет) диапазонында {{S|50 ГВт}}, ә {{S|3—4 мкм}} (инфраҡыҙыл) диапазонында {{S|150—300 ГВт}} тәшкил итә.

Көслө дауылдар һәм штормдар ваҡытында Сатурнда ҡеүәтле [[Йәшен һәм ялағай|йәшен]] йәшнәүе күҙәтелә. Сатурнда улар тыуҙырған электромагнит әүҙемлек йылдар буйына тулыһынса тынысланыуҙан бик ныҡ көслө электр дауылдары ҡупҡанға тиклем тирбәлә<ref>{{Cite web|url=http://www.universetoday.com/62699/news-flash-cassini-captures-first-movie-of-lightning-on-saturn/|accessdate=2012-08-14|title=News Flash: Cassini Captures First Movie of Lightning on Saturn|archiveurl=https://www.webcitation.org/6A0pPXeeZ?url=http://www.universetoday.com/62699/news-flash-cassini-captures-first-movie-of-lightning-on-saturn/|archivedate=2012-08-18}}</ref>.

2010 йылдың 28 декабрендә «Кассини» тәмәке төтөнөн хәтерләткән штормды фотоға төшөрә. 2011 йылдың 20 майында тағы ла бер бигерәк тә көслә шторм теркәлә<ref>{{Cite news|title=На Сатурне произошел шторм планетарного масштаба|url=http://lenta.ru/news/2011/05/20/storm/|publisher=Лента.ру|date=2011-05-20|accessdate=2011-05-21}}</ref>.

=== Төньяҡ полюстағы алты мөйөшлө ҡатлам ===
[[Файл:Saturn_hexagonal_north_pole_feature.jpg|справа|мини|Сатурндың төньяҡ плюсында  гексагональ атмосфера ҡатламы  ]]
Сатурндың төньяҡ полюсындағы болоттар гигантт [[алтымөйөш]] (гексагон) барлыҡҡа килтерә. Беренсе тапҡыр 1980-се йылдарҙа «Вояжер» Сатурн эргәһенән осҡанда төшөрөп ала<ref>{{Мәҡәлә|bibcode=1988Icar...76..335G|doi=10.1016/0019-1035(88)90075-9|заглавие=A hexagonal feature around Saturn's North Pole|страницы=335|том=76|номер=2|автор=Godfrey, D. A.|год=1988|язык=en|издательство=[[Elsevier]]|издание={{Нп3|Icarus (журнал)|Icarus||Icarus (journal)}}}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Ground-based observations of Saturn's north polar SPOT and hexagon|издание=Science|том=260|номер=5106|страницы=329|pmid=17838249|doi=10.1126/science.260.5106.329|bibcode=1993Sci...260..329S|язык=en|тип=journal|автор=Sanchez-Lavega A. et al.|год=1993}}</ref>, [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһының]] башҡа урынында бер ҡасан да бындай күренештәр күҙәтелмәй. Алтымөйөш 78° киңлегендә урынлашҡан, уның һәр яғы яҡынса {{S|13 800 км}} тәшкил итә, йәғни ул Ер диаметрынан ҙурыраҡ, был алтымөйөш эсенә дүрт Ер урынлаша алыр ине. Уның әйләнеү осоро — {{S|10 сәғәт 39 минут}}. Был осор радионурланыш интенсивлығының үҙгәреү осоро менән тап килә.

Болоттарҙың сәйер структураһы инфраҡыҙыл һүрәттәрҙә күрһәтелә, уларҙы 2006 йылдың октябрь айында Сатурн тирәләй әйләнгән «Кассини» йыһан аппараты төшөрөп ала. Һүрәт «Вояжер» осоп ҡайтҡандан һуң 20 йыл үткәс тә был алтымөйөштөң тотороҡло булыуын раҫлай, өҫтәүенә әйләнеү ваҡытында ла болоттарҙың алты мөйөшлө структураһы һаҡланып ҡала. Ерҙәге айырым [[Болот|болоттар]]  алтымөйөш формаһын алыуы ихтимал, әммә, уларҙан айырмалы рәүештә, Сатурндағы алтымөйөш төҙөк алтымөйөшкә бик яҡын.
Гексагон районында болоттар бер төрлө генә түгел, тип фаразлана. Болоттар бөтөнләй булмаған өлкәләрҙең бейеклеге {{S|75 км}}.

=== Эске төҙөлөшө ===
[[Файл:Interior_of_Saturn.svg|слева|мини|290x290пкс|Сатурндың эске төҙөлөшө]]
Сатурн атмосфераһының иң тәрән урынында баҫым һәм температура күтәрелә, ә водород әкренләп кенә шыйыҡ хәлгә күсә. Тәрәнлеге яҡынса {{S|30 мең км}} булғанда водород металға әйләнә (унда баҫым яҡынса 3 миллион атмосфераға етә). Электр тогының циркуляцияһы металл водородта [[Магнит ҡыры|магнит ҡырын]] барлыҡҡа килтерә (Юпитерҙағынан күпкә ҡеүәтлерәк). Планета үҙәгендә силикаттар, [[металдар]] һәм, фараз буйынса, боҙ кеүек ҡаты һәм ауыр материалдарҙан бик ауыр йәҙрә тора. Уның массаһы 9-ҙан алып 22-гә тиклем Ер массаһына тигеҙ<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Looking into the Giant Planets|издание=Science|том=305|номер=5689|страницы=1414—1415|doi=10.1126/science.1101352|pmid=15353790|автор=Fortney J. J.|год=2004|язык=en}}</ref>. Йәҙрәһенең температураһы — {{S|11 700 °C}}, ә Сатурн йыһанға таратҡан энергия  планета Ҡояштан алған энергиянан 2,5 тапҡырға күберәк. Энергияның ҙур ғына өлөшө Кельвин — Гельмгольц механизмы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә (планетала температура түбәнәйгәндә уның баҫымы ла түбәнәйә, һөҙөмтәлә ул ҡыҫыла, ә матдәһенең потенциаль энергияһы йылылыҡҡа әйләнә). Әммә был механизм планета энергияһының берҙән-бер генә сығанағы түгел. Йылылыҡтың ҡалған өлөшө гелий тамсыларының конденсацияһы һәм уларҙың водород аша йәҙрә эсенә тамыуы иҫәбенә хасил була. Һөҙөмтәлә тамсыларҙың потенциаль энергияһы йылылыҡ энергияһына әйләнә. Иҫәпләүҙәр буйынса, йәҙрә өлкәһенең диаметры яҡынса {{S|25 000 км}} тәшкил итә.

== Магнит ҡыры ==
[[Файл:Plasma_magnet_saturn.jpg|справа|мини|290x290пкс|Сатурн магнитосфераһы структураһы ]]
Сатурндың магнитосфераһын 1979 йылда «Пионер-11» йыһан аппараты аса. Үлсәмдәре буйынса ул тик Юпитерҙың магнитосфераһынан ғына ҡалыша. Магнитопауза, Сатурн үҙәгенән уның магнитосфераһы һәм ҡояш еле араһындағы сик, Сатурндың үҙәгенән уның 20 радиусы самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан, ә магнитосфераның ҡойроғо йөҙҙәрсә радиусҡа һуҙыла. Сатурндың магнитосфераһы планета һәм уның юлдаштары етештергән плазма менән тулған. Юлдаштар араһында гейзерҙары һыу парҙарын атып торған Энцелад ҙур роль уйнай, был парҙарҙың бер өлөшө Сатурндың магнит ҡыры тарафынан ионлаштырыла<ref name="Sittler">{{Мәҡәлә|заглавие=Ion and neutral sources and sinks within Saturn’s inner magnetosphere: Cassini results|том=56|номер=1|страницы=3—18|ссылка=http://people.virginia.edu/~rej/papers08/sittlerPSS07.pdf|doi=10.1016/j.pss.2007.06.006|bibcode=2008P&SS...56....3S|язык=en|тип=journal|автор=Sittler E. C. et al.|год=2008|издательство=[[Elsevier]]|издание={{Нп3|Planetary and Space Science}}}}</ref>.

Сатурндың магнитосфераһы менән ҡояш еле араһындағы үҙ-ара бәйләнеш планетаның полюстары тирәләй поляр балҡыштың сағыу оҙонса түңәрәктәрен булдыра, уларҙы ябай күҙ менән дә, шулай уҡ ультрафиолет һәм инфраҡыҙыл нурҙар аҫтында ла күҙәтергә мөмкин.

== Планетаны тикшереү ==
Сатурн — Ҡояш системаһындағы Ерҙән ябай күҙ менән күреп булған биш планетаның береһе. Максимумда Сатурндың ялтырауы  беренсе йондоҙ дәүмәленән артып китә. Сатурн ҡулсаларын күреү өсөн диаметры {{S|15 мм}}-ҙан кәм булмаған  телескоп талап ителә. 
[[Файл:SaturnInBadTelescope.jpg|справа|мини|290x290пкс|Хәҙерге заман телекобы аша Сатурндың күренеше (һулда) һәм Галилей заманындағы телескоптан (уң яҡта)]]
[[Галилео Галилей]] 1609-1610 йылдарҙа телескоп аша Сатурнды күҙәткәнендә уны бер бер-береһенә тейеп торған өс есем кеүек күрә, икәүһе Сатурндың «компаньондары» (юлдаштары) тип билдәләй. Ике йылдан һуң Галилей ҡабат күҙәткәнендә планетаның "юлдаштарын" таба алмай<ref name="jplhistory">{{Cite web|url=http://www2.jpl.nasa.gov/saturn/back.html|title=Saturn: History of Discoveries|accessdate=2011-11-19|last=Baalke, Ron.|publisher=Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology, NASA.|archiveurl=https://www.webcitation.org/659XtLvwL?url=http://www2.jpl.nasa.gov/saturn/back.html|archivedate=2012-02-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090321071339/http://www2.jpl.nasa.gov/saturn/back.html |date=2009-03-21 }}</ref>.

1659 йылда Гюйгенс артыҡ көслө телескоп ярҙамында шуны асыҡлай: Галилейҙың «компаньондар» тигәне — планетаны уратып алған йоҡа яҫы, шул уҡ ваҡытта планетаға теймәгән ҡулса. Гюйгенс шулай уҡ Сатурндың иң эре юлдашы — [[Титан (юлдаш)|Титанды]] аса. 1675 йылдан был планетаны өйрәнеү менән Кассини шөғөлләнә башлай. Ул ҡулсаларҙың икәү булыуын һәм улар араһында асыҡтан-асыҡ күренеп торған ара булыуын билдәләй, аҙаҡ был ара '''Кассини араһы''' тип атала. Кассини Сатурндың тағы ла бер нисә эре юлдашын: Япет, Тефия, Диона һәм Рейҙы аса.

Артабан 1789 йылда Уилям Гершаль планетаның тағы ла ике юлдашын — Мимас һәм [[Энцелад (юлдаш)|Энцеладты]] асҡанға тиклем күҙгә күренерлек асыштар булмай. Шунан һуң бер төркөм британ астрономдары Гиперион юлдашын аса. 1899 йылда Уильям Пикеринг Феб юлдашы булыуын асыҡлай. 1944 йылда Джерард Койпер Титанда ҡеүәтле атмосфера булыуын аса<ref>{{Китап|автор=О. Л. Кусков, В. А. Дорофеева, В. А. Кронрод, А. Б. Макалкин.|заглавие=Системы Юпитера и Сатурна: Формирование, состав и внутреннее строение|место=М.|издательство=ЛКИ|год=2009|страницы=476|isbn=9785382009865}}</ref><ref name="Kuiper">
{{Мәҡәлә|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1944ApJ...100..378|заглавие=Titan: a Satellite with an Atmosphere|том=100|страницы=378|doi=10.1086/144679|автор=G. P. Kuiper|год=1944|язык=en|издание=[[The Astrophysical Journal]]|издательство={{Нп3|IOP Publishing}}}}</ref>. Был күренеш Ҡояш системаһы өсөн уникаль.
[[Файл:PIA10487_-_Many_Colors,_Many_Moons.jpg|справа|мини|290x290пкс|[[Сатурн]] һәм уның юлдаштары — [[Титан (юлдаш)|Титан]], Янус, Мимас һәм Прометей — Сатурн ҡулсалары фонында]]

== Юлдаштары ==
Сатурндың иң ҙур юлдаштары — Мимас, [[Энцелад (юлдаш)|Энцелад]], Тефия, Диона, Рея, [[Титан (юлдаш)|Титан]] һәм Япет — улар 1789 йылда асыла, әммә бөгөнгө көндә лә төп тикшеренеү объекттары булып ҡала. {{Переход|#Исследования Сатурна|yellow}} Был юлдаштарҙың диаметры 397 километрҙан (Мимас) {{S|5150 км}}-ға тиклем (Титан), орбитаның ҙур ярымкүсәре {{S|186 мең км}}-нан (Мимас)  {{S|3561 мең км}}-ға тиклем (Япет). Массалары буйынса бүленеш диаметр буйынса бүленешкә тап килә. Титан иң ҙур эксцентриситетҡа эйә, иң бәләкәй эксцентриситет — Диона менән Тефияла. Параметрҙары билдәле булған бөтә юлдаштар ҙа синхрон орбитанан<ref name="Jacobson2008">{{Мәҡәлә|заглавие=''Revised orbits of Saturn's small inner satellites''|том=135|номер=1|страницы=261—263|bibcode=2008AJ....135..261J|doi=10.1088/0004-6256/135/1/261|язык=en|тип=journal|автор=Jacobson, R. A. et al.|год=2008|издание=[[The Astronomical Journal]]|издательство={{Нп3|IOP Publishing}}}}</ref> юғарыраҡ урынлашҡан, был хәл уларҙың әкренләп планетанан алыҫайыуына килтерә.
[[Файл:Saturn-map.jpg|справа|мини|290x290пкс|Сатурндың юлдаштары]]
[[2010 йыл|2010]] йылдың февраленә ҡарата Сатурндың 62 юлдашы булыуы билдәле. Уларҙың 12-һе йыһан аппараттары ярҙамында асыла: «Вояжер-1» ([[1980 йыл|1980]]), «Вояжер-2» ([[1981 йыл|1981]]), «Кассинит» ([[2004 йыл|2004]]—[[2007 йыл|2007]]).  Гиперион менән Фебанан башҡалары синхрон рәүештә үҙ күсәре тирәләй әйләнә — улар Сатурнға һәр ваҡыт бер яғы менән генә боролған. Иң ваҡ юлдаштарының әйләнеүҙәре тураһында мәғлүмәт юҡ.  Лагранж нөктәһендә  L5 һәм L4<ref>{{Китап|автор=[[Цесевич, Владимир Платонович|Цесевич В. П.]]|заглавие=Что и как наблюдать на небе|год=1984|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|страниц=304|место=М.|издание=6-е изд|страницы=161}}</ref> Тефия менән Дионаға икешәр юлдаш эйәрә.

[[2006 йыл|2006]] йыл барышында Гавайи университетынан  Дэвид Джуитт етәкселегендәге ғалимдар командаһы, [[Гавай (штат)|Гавайи]] штатында япон телескобы Субарула эшләп, Сатурндың тағы ла 9 юлдашын асыуҙары тураһында иғлан итә. Был юлдаштарҙың бөтәһе лә — даими булмаған юлдаштар, улар ретроград орбиталары менән башҡаларҙан айрылып тора. Улар планета тирәләй 1300 көндән 862 көнгә тиклем әйләнә<ref name="IAUC8727">{{Мәҡәлә|заглавие=Satellites of Saturn|издание=IAU Circular No|том=8727|ссылка=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/saturn2006.html|язык=mis|автор=Sheppard, S. S.; Jewitt, D. C.; and Kleyna, J.|год=2006}}</ref>.

== Ҡулсалары ==
[[Файл:Saturn,_Earth_size_comparison.jpg|мини|290x290пкс|Сатурн менән Ерҙе сағыштырыу (Фотомонтаж)]]
Сатурндың төп өс һәм бик йоҡа дүртенсе ҡулсаһы бар. Улар барыһы бергә, Сатурн дискыһына ҡарағанда, күберәк яҡтылыҡ сағылдыра. Төп өс  ҡулсан латин алфавитының беренсе хәрефе менән билдәләнә. В ҡулсаһы — үҙәк ҡулса, иң сағыу һәм киң, ул тышҡы А ҡулсаһынан Кассини араһы ( киңлеге {{S|4000 км}}) менән айырыла, Кассини араһында үтә йоҡа, үтә күренмәле ҡулсалар бар. А ҡулсаһы эсендә айырыусы Энке һыҙаты тип аталған бик йоҡа ярыҡ бар. Планетаға В ҡулсаһына ҡарағанда яҡыныраҡ булған С ҡулсаһы үтә күренмәле тиерлек.
[[Файл:Saturn_1-Agust-2015.jpg|справа|мини|2015 йылда ерҙәге телескоптан Сатурндың күренеше, Ла-Каньяда обсерваторияһы, Авила, [[Испания]] (код J87)]]
{| class="wikitable"
!Йыл
!Сатурн ҡулсаларын асыу  (градустар)<ref>Куликовский П. Г. «Справочник любителя астрономии», 110 стр.</ref>
|-
|1965
|0
|-
|1972
|26,73
|-
|1980
|0
|-
|1987
| -26,73
|-
|1994
|0
|-
|2002
|26,73
|-
|2009
|0
|-
|2016
| -26,73
|}
Сатурн ҡулсаларын улар ныҡ итеп асылған саҡта күҙәтеү уңайлы. Был ваҡытта Сатурнда йә ҡыш, йә йәй була.

=== 1921 йылдағы имеш-мимеш ===
1921 йылда Сатурн үҙенең ҡулсаларынан яҙған, тигән имеш-мимеш тарала. Был хәбәр кешеләрҙе ифрат хафаландыра, хатта ҡулсаларҙың ҡасан Ергә килеп төшәсәген иҫәпләүҙәр баҫылып сыға. Ғәмәлдә ҡулсалар ерҙән күҙәтеүселәргә ҡарата ҡабырғаһы менән торғанға күрә генә ул кешеләргә күренмәгән була<ref>Перельман Я. И. «Занимательная астрономия», 142 стр.</ref>.

== Һылтанмалар ==
{{commons|Saturn (planet)}}
* [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html Страничка фактов о Сатурне на сайте НАСА]
* [http://nix.ksc.nasa.gov/search;jsessionid=1g8wet5dcjk4d?b=SC000429 Фотографии Сатурна на сайте НАСА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090213232119/http://nix.ksc.nasa.gov/search;jsessionid=1g8wet5dcjk4d?b=SC000429 |date=2009-02-13 }}
* [http://www.echo.msk.ru/news/538980-echo.html У спутников Сатурна обнаружены кольца — так же, как и у самой планеты]

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

{{Ҡояш системаһы‎}}


[[Категория:Космос]]
[[Категория:Астрономия]]
[[Категория:Планета|*]]
[[Категория:Сатурн]]
[[Категория:Титан]]
[[Категория:Энцелад (юлдаш)]]