Монголдар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Берләштерергә|Монголдар|Монгол халыҡтары}}
{{Народ
| название      = Монголдар
| изображение   = | изображение   = {{image array|perrow=5|width=60|height=70
| image1  = Genghis Khan.jpg| caption1 = [[Сыңғыҙхан]] 
| image2  = YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg| caption2 = Хубилай
<!-- | image3  = Batumongke_Dayan_Khaan.jpg| caption3 = Даян-хан -->
| image4  = YesheDorje.jpg| caption4 = Дзанабадзар
<!-- | image5  = Danzanravjaa.jpg| caption5 = Равджа] -->
| image6 = Namnansuren2.jpg| caption6 = Намнансурэн
<!-- | image7 = Handdorj.jpg| caption7 = Ханддорж -->
| image8 = Sukhbaatar.jpg| caption8 = Сухэ-Батор
| image9 = Dashdorjiin Natsagdorj 1926.jpg| caption9 = Нацагдорж
| image10 = Horloogiyn Choybalsan.jpg| caption10 = Чойбалсан
| image11 = 
| image12 = TsendiinDamdinsuren.jpg| caption12 = Дамдинсурэн
| image13  = Jügderdemidiin Gürragchaa.jpeg| caption13 = Гуррагча
<!-- | image14 = E otgonbayar.jpg| caption14 = Отгонбаяр -->
| image15 = Asashoryu Jan08 crop.JPG| caption15 =Асасёрю
}}   
| ширина        = 
| подпись       = 
| самоназвание  = монголчууд
| численность   = 10 миллиондан ашыу
| расселение    = {{флагификация|Китай}}: 7,0 млн <ref name="mongolian">[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls Population of China according to ethnic group 2010]</ref><br />
{{флагификация|Монголия}}: 3,0 млн<br /> 
{{флагификация|Россия}}: 647 747 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
**{{флагификация|Бурятия}}: 287 234 (2010)<ref name="бкм">Бүрәттәрҙе, ҡалмыҡтарҙы һәм монголдарҙы индереп.</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211209035558/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html |date=2021-12-09 }}: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018030348/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar |date=2012-10-18 }}</ref>
**{{флагификация|Калмыкия}}: 162 847 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
**{{флагификация|Иркутская область}}: 78 534 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
**{{флагификация|Забайкальский край}}: 74 073 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
<!-- {{Флагификация|Республика Корея}}: {{нет АИ 2|34 000|30|10|2015}} <br /> 
{{Флагификация|США}}: {{нет АИ 2|15 000-18 000|30|10|2015}} <br /> 
{{Флагификация|Киргизия}}: {{нет АИ 2|12 000|30|10|2015}} <br /> 
{{Флагификация|Чехия}}: {{нет АИ 2|7 515|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Япония}}: {{нет АИ 2|5 401|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Канада}}: {{нет АИ 2|5 350|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Германия}}: {{нет АИ 2|3 852|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Великобритания}}: {{нет АИ 2|3 701|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Франция}}: {{нет АИ 2|2 859|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Турция}}: {{нет АИ 2|2 645|30|10|2015}} <br />
{{Флагификация|Казахстан}}: {{нет АИ 2|2 523|30|10|2015}} <br /> -->
{{Флагификация|Малайзия}}: 1 500
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[Монгол теле|монгол]]
| раса = 
| религия = башлыса тибет [[буддизм]]ы, шаманизм, аҙыраҡ [[ислам]] (дунсандар, моголдар). 
| происхождение = 
}}

'''Монго́лдар''' ({{lang-mn|монголчууд}}) — монгол телдәрендә һөйләшеүсе һәм күп быуатлы уртаҡ тарих, мәҙәниәт, ғөрөф-ғәҙәттәр менән тығыҙ бәйле ҡәрҙәш халыҡтар төркөмө. [[ҠХР]]-ҙа, [[Монголия]]ла һәм [[Рәсәй Федерацияһы]] төбәктәрендә — [[Бүрәт Республикаһы]]нда, [[Ҡалмыҡстан]]да, [[Иркутск өлкәһе]]ндә, [[Байкал аръяғы крайы]]нда йәшәйҙәр<ref>Монголы // БРЭ. Т.21. М., 2013.</ref>.

10 миллиондан ашыу кеше үҙен монгол тип һанай. Шуларҙың 3 миллионы — Монголияла, 4 миллионы — Эске Монголияла, 3 миллионға тиклем — Ҡытайҙың Ляонине, Ганьсу һ. б. провинцияларында, Синьцзян-Уйғыр автономиялы районыда йәшәй.

Монгол халыҡтары составына тел билдәләре буйынса түбәндәге этник төркөмдәр инә: халха-монголдары, тарбаргуты, бүрәттәр, таройраты(ҡалмыҡтар), көньяҡ монголдар (чахарҙар, хорчиндар, харачиндар, арухорчиндар, тумэттар, джалайттар, авгалар, авганарҙар, баариндар, чипчиндар, му-мянгаттар, наймандар, аохандар, оннюттар, дурбэн-хухэттар, ураттар, горлостар, ордосцтар, хонгираттар, джаруттар, узумчиндар, хэшигтендар, хучиттар), шулай уҡ монгорҙар (ту), даурҙар, дунсяндар, баоаньдар. Согво-аригиҙар тибет телендә һөйләшә. Афғанстандағы моғулдар һәм хазарҙар ҙа монгол сығышлы, әммә бер нисә быуат иран телле [[мосолман]] булып йөрөйҙәр.

== Атамаһы ==
Тикшеренеүселәрҙең ҡайһы берҙәре (мәҫ. Н. Ц. Мункуев), монгол этнонимы беренсе тапҡыр «Цзю Тан шу» Ҡытай сығанағында («Старая история династии Тан», 945 йылдан төҙөлә башлаған) «мэн-у ши-вэй» — «монгол-шивэйҙар» формаһында һәм «Синь Тан шу» («Новая история [династии] Тан», 1045—1060 йылдарҙа төҙөлә) сығанаҡтарында «мэн-ва бу» — «мэн-ва ҡәбиләһе» формаһында осрай. XII быуаттың төрлө кидань һәм ҡытай сығанаҡтарында был ҡәбиләләр өсөн мэнг-ку, мэнгули, мангуцзы, мэнгу го<ref name="C.">{{книга |автор = |часть = |заглавие = Чингисиана: свод свидетельств современников |оригинал = |ссылка = |издание = |ответственный = Пер., сост. и коммент. А. Мелехин |место = М. |издательство  = Эксмо |год = 2009 |том = |страницы = |страниц = 728 |isbn = 978-5-699-32049-3 }}</ref>{{rp|238}} атамалары ҡулланыла.
{{начало цитаты}}
«[…] XII быуатта Хабул-хандың <ref name="H" group="сн.">Первый хан улуса Хамаг Монгол («Все Монголы») в долине рек Онон, Керулен и Туул в XII веке, дед [[Сыңғыҙхан|Чингисхана (Тэмужина)]].</ref>  аҡһөйәктәр ырыуы Борджигин атамаһын йөрөтә һәм монгол атамаһын бер нисә күрше ырыу һәм ҡәбиләне үҙенә буйһондороп, 1130 йылда бер ырыу-олоҫ, бер сәйәси бөтөнлөк булдырғандан һуң ала; ошо олоҫҡа ниндәйҙер боронғо һәм бөйөк халыҡ йәки ырыу хөрмәтенә монгол атамаһы бирелә […]» 
{{конец цитаты|источник=монголдар тарихын өйрәнеүсе Б. Я. Владимирцов}}

Күрәһең, мангут ырыуы ({{lang-mn|мангуд}}) монголдарҙың боронғо атамаһы булғандыр ҙа<ref>История Монголии (2003) Том 2</ref>.

== Тарих ==
Үҙәк Азияла беҙҙең эраға тиклем II—I меңъйыллыҡтарҙа йәшәгән протомонгол ҡәбиләләре таш плитка ҡәберлектәр мәҙәниәтенә нигеҙ һала<ref>Н. Наваан, Бронзовый век Восточной Монголи</ref><ref>История Монголии, Том I, 2003</ref>.
Беҙҙең эраға тиклем 209-сы йылда Модэ батша Монгол платоһында Хунну дәүләтен төҙөй (беҙҙең эраға тиклем 209 йылдан алып беҙҙең эраның II быуатына тиклем) башлай. Монгол ғалимдары Хуннуҙы протомонголдарға индерә. Сяньби дәүләте (93—234), Төньяҡ Вэй (386—534), Жужань ҡағанаты (330—555), Кидан (907—1125), Ҡараҡытай ханлығы (1125—1218) протомонгол дәүләттәре XIII быуатҡаса йәшәгән.

===Хамаг Монгол===
XII быуатта өс йылға ҡушылған урында монголдарҙың дәүләт берәмеге — Хамаг Монгол («Все Монголы») олоҫо ойошторола. Уның беренсе хакимы Хабул-хан<ref name="H" group="сн."/> була. Ул «Монголдарҙың серле һүҙе»нә («Сокровенное сказание монголов») ярашлы, нирун-монголдарҙың («таҙа монголдар»), 27 ҡәбиләһен берләштерә, улар араһында хиад-борджигиндар һәм тайджиуттар<ref name="C."/>{{rp|238-239}} ҡәбиләләре өҫтөнлөк итә. Был монголдарҙан башҡа Хамаг Монгол берләшмәһенә инмәгән һәм Өс йылға менән күршеләш булған өлкәләрҙә күсмә тормош алып барыусы дарлекин-монголдары («ғөмүми монголдар») булған.
{|class=toccolours style="text-align:center" align="center"
!colspan=10| Монгол телле ҡәбиләләрҙең яҡынса урынлашыуы<ref name="C."/>{{rp|242}}
|-
|||||||ойраттар һәм и эхириттар<br />([[Байкал]] күленән көнбайыштараҡ) Селенга йылғаһы ағышы буйында баяттар
Онон баргуты йылғаһы буйлап джалаирҙар (Байкал күленән көнбайыштараҡ һәм Баргузин-Тукумда) хори-туматтар (Байкал күленән көнбайыштараҡ) 
|-
|||||||мэргэдтар<br />(Cеленга йылғаһы буйлап)||[[Файл:Compass Rose Russian North.svg|140px|center|Роза ветров]]|| татарҙар һәм хонгирадтар
(Аргунь йылғаһының уң яҡ ярынан көньяҡтараҡ һәм Буйр, Хулун күлдәре эргәһендә)||||||
|-
|||||||кэрэиттар (Орхони Туул йылғаһы ағышы буйлап)<br />артабан көньяҡ-көнбайышта — наймандар
(Алтай һырты буйлап) онгудтар
([[Бөйөк Ҡытай стенаһы]]нан төньяҡтараҡ)||||||||
|}

== Монгол империяһы ==
[[Файл:Mongolwomen.jpg|200 px|thumb|Милли кейемдәге монгол ҡатын-ҡыҙҙары. Улан-Батор, 2007 йыл]]

XIII быуатта монголдар [[Сыңғыҙхан]] һәм уның ике быуын вариҫтары етәкселегендә эпоханың иң әһәмиәтле [[Монгол империяһы|империяһын]] төҙөй. Был ваҡытта ҡәбилә бүленеше бөтөрөлә һәм уның урынына потумэндар һәм ғәскәр төрҙәре буйынса бүленеш индерелә. Һөҙөмтәлә империя эпохаһына тиклем әһәмиәтле урын биләгән ҡәбиләләрҙең этнонимдары (мәҫәлән, салджиут) империя сигендә генә һаҡланып ҡала һәм дәүләт тарҡалғандан һуң уларҙы ғәскәри төр нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңылары тулыландыра (мәҫәлән, торгоут шарайд, кубдут). Монголдарҙың билдәле бер өлөшө үҙен борджигиндарға — Сыңғыҙхандың һәм уның туғандарының вариҫтарына индерә.

== Юань империяһы ==
XIII быуат һуңында Сыңғыҙхандың ейәне Хубилай баш ҡалалары [[Пекин]] һәм Шанду булған [[Юань династияһы]]на нигеҙ һала. Монгол аҡһөйәктәре араһындағы дошмандарын еңгәндән һуң ул үҙенә хәҙерге Монголияның ҙур территорияһын буйһондора. Монголдарҙың билдәле бер өлөшө хакимиәттең юғары ҡатламын һәм [[Хубилай]], уның вариҫтары тарафынан йәлеп ителгән икенсе, монгол булмаған халыҡтар менән бер рәттән Ҡытайҙың эске ғәскәрен тәшкил итә. Һөҙөмтәлә Көньяҡ [[Ҡытай]]ҙағы Юньнань монголдары кеүек халыҡ төркөмө барлыҡҡа килә. 1368 йылда монгол аҡһөйәктәре араһындағы үҙ-ара бәрелештәрҙән һуң, Чжу Юаньчжан ғәскәрҙәре монголдарҙы Ҡытайҙан төньяҡҡа ҡыуып, Пекинды ҡулына ала һәм Мин династияһын иғлан итә.

=== Монголдар Кесе хандар осоронда ===
XIV—XVII быуаттарҙа Монголия территорияһын чингисидтар һәм ойраттар — көнбайыш монголдары үҙ-ара бүлеп, яйлап ҡеүәтле [[Жуңғар ханлығы]]н төҙөй.

== XVII—XIX быуаттар ==
1640 йылда һуңғы дөйөм монгол съезы үтә, уның эшендә халха-монголдар ҙа, ойраттар ҙа (шул иҫәптән, ҡалмыҡтар ҙа) ҡатнаша.
1670—1690 йылдарҙа ойрат лидеры Галдан-Бошогту Жуңғарияла беренсе булып үҙен хан тип иғлан итә, Ебәк юлындағы ҡайһы бер ҡалаларҙы үҙенә буйһондора һәм Үҙәк Монголияға уңышлы походтар яһай. Кенәз-чингисидтар үҙҙәренең союздаштарына — маньчжурҙарға ярҙам һорап мөрәжәғәт итә, һуңғылары үҙ сиратында монголдар маньчжур императорының подданыйлығын алған шарттарҙа ғына ярҙам күрһәтергә ризалаша.

XVII быуатта монгол халыҡтарының ерҙәре һәм халыҡтары үҙҙәре лә ниндәйҙер дәрәжәлә Ҡытайға һәм Рәсәйгә буйһона. Цин империяһында Эске һәм Тышҡы Монголия монголдары төрлө кимәлдәге хоҡуҡтарғы эйә була һәм ирекле аралашыу мөмкинлеген юғалта. Һөҙөмтәлә айырым халыҡтар барлыҡҡа килә. Ҡатнашлыҡ һәм оҡшашлыҡтың күҙгә күренеп алмашыныуы күҙәтелә. Мәҫәлән, ер эшкәртеүсе дагурҙар хәҙерге Аги районы ерҙәрен Ҡытай ҡулында ҡалған территорияларын ташлап китергә тырышҡан, күсмә тормош алып барыусы бүрәттәр өсөн бушатып, Байкал аръяғынан Маньчжурияға күсә.

== XX быуат ==
[[Файл:Mongols-map.png|thumb|300px|right|ХIII быуатта [[Монгол империяһы]]ның сиктәре (ҡыҙғылт һары) һәм хәҙерге монголдарҙың йәшәгән ере (ҡыҙыл)]]

1911 йылда Эске Монголияның Маньчжурияның [[Цин империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә, ә Рәсәйҙәге инҡилабтарҙан һуң РСФСР составында монгол халыҡтары йәшәгән Бүрәт-Монгол АССР-ы (1923) һәм Ҡалмыҡ АССР-ы (1935) автономиялы берәмектәре ойошторола. 1912 йылға тиклем [[Тыва]] Цин династияһы власы аҫтында була. Эске Монголия өсөн Ҡытай Республикаһында автономия иғлан ителә, һуңынан (1936—1945) уның территорияһының бер өлөшөндә Ҡытай менән һуғыш барышында япон милитаристары ярҙамында Мэнцзян («монгол сик буйы ерҙәре») дәүләте ойошторола. Уның башында борджигин кенәзе Дэмчигдонров тора. Был дәүләт [[Икенсе донъя һуғышы]]нда Японияның капитуляцияһынан һуң үҙенең йәшәүен туҡтата. Мэнцзян администрацияһының бер өлөшө Тайванға, бер ни тиклеме Монголияға ҡаса.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
=== Төшөрмәләр  ===
{{примечания|group="сн."}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Монголдарҙа бүре тотемы]]

== Әҙәбиәт ==
* [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2008_4/conf-2.pdf Штайндорф Л. Чужая война: военные походы монголов в 1237—1242 г. в хронике Фомы архидиакона Сплитского] //Древняя Русь. Вопросы ми. 2008. № 4 (34). С. 18-29

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3496381%3A3495703&c=PHOTO&cid=791995 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304193733/http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62:3496381:3495703&c=PHOTO&cid=791995 |date=2016-03-04 }} Фотокаталог Музея антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН]
* [http://www.360doc.com/content/12/0813/22/276037_230028707.shtml Карты с долей народов по уездам КНР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160101193742/http://www.360doc.com/content/12/0813/22/276037_230028707.shtml |date=2016-01-01 }}

{{commons|Category:People of Mongolia}}

[[Категория:Монголдар]]
[[Категория:Ҡытай халыҡтары]]
[[Категория:Монголия халыҡтары]]