Мирза Ҡәдим Ирәвәни битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Ирәвәни Мирза Ҡәдим Мәмед-Ғөсәйн уғлы''' ([[4 декабрь]] [[1825 йыл]], Эривань (Ереван) — [[1875 йыл]], Ереван) — [[Әзербайжан]]дың [[XIX быуат]] рәссамы. Орнаменталист һәм портретист, Әзербайжан станок живописенә нигеҙ һалыусы, ижады Яңы дәүер Әзербайжан һынлы сәнғәтендә мөһим һынылыш булған {{sfn|Костина|1964}}.

Ирәвәни башлыса үҙенең сигеү өсөн, стеналарҙа эшләнгән һүрәттәре, ювелир әйберҙәре, лаклы һынлы сәнғәт эштәре, шулай уҡ быялаға төшөрөлгән һүрәттәре менән билдәле. Бөтә эштәренә дә тиерлек исемен, ғәҙәттә, [[Әзербайжан теле|әзербайжанса]], йәки русса яҙып ҡуя торған була. Үҙен «Мирза Ҡәдим Ирәвәни», йәки «Ҡәдим Бәк» тип йөрөтә, ҡайһы ваҡыт [[Рәсәй империяһы]]нда «Табель о рангах» буйынса чинын «коллежский асессор» тип күрһәтә{{Переход|#Творчество|1}}.

Уның иң билдәле эштәре: «Ултырып торған ҡатын», «Йәш кеше портреты», «Фетх Али-шах портреты», «Бейеүсе ҡыҙҙар», «Мулла» (барыһы ла Әзербайжан сәнғәт музейында), «Мах Талят портреты» (Грузия дәүләт сәнғәт музейы){{Переход|#Портрет Мах Талят|1}}, портрет-миниатюра «Сәскәләр һәм ҡоштар» (Дәүләт Эрмитажы){{Переход|#Зеркало-складень в Эрмитаже|1}}, шулай уҡ 4 ҙур портрет (1 м × 2 м) — улар 1850 йылдарҙа Ереван сардарҙары һарайы стеналарын биҙәү өсөн майлы буяуҙар менән яҙылған{{Переход|#Работы во дворце сардаров|1}}.

== Биографияһы ==
Ҡәдим Ирәвәни [[1825 йыл]]да Эриван ханлығы, Эриван ҡалаһында (хәҙерге [[Ереван]], [[Әрмәнстан]] баш ҡалаһында) тыуған. Балта оҫтаһы Мәмәд-Ғөсәйен (Мәмәд-Хөсәйен) ғаиләһендә {{sfn|Миклашевская|1954|с=87}} берҙән-бер бала була, уның исеме тәүге тапҡыр [[1954 йыл]]да сәнғәт белгесе Наталья Миклашевскаяның рәссам Ирәвәниға бағышланған мәҡәләһендә иҫкә алына. Миклашевская фекеренсә, Ҡәдим Мәмәд-Ғөсәйен, ябай балта оҫтаһы булмағандыр,ә ағас эшкәртеп, һырлаусы булғандыр. Миклашевская Мәмәд-Ғөсәйен берҙән-бер улын бала сағынан уҡ биҙәк төшөрөү сәнғәтенә өйрәткәндер ти. Мәмәд-Ғөсәйен улына белем бирә алған һәм уны [[Тифлис]] прогимназияһына урынлаштырған{{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}. Рус мәҙәниәте менән уҡыған саҡта уҡ яҡындан танышып, Мирза Ҡәдим үҙенең сәнғәткә булған һәләтен үҫтерә. Прогимназияны тамамлағандан һуң ун биш йәшлек Мирза Ҡәдим почтаға эшкә урынлаша {{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}.

Бала саҡтан уҡ Мирза Ҡәдим һүрәт төшөрөргә ярата. Ғаиләлә иҫкә алыуҙарынса, ул үҫмер саҡта уҡ көҙгөлә бер ҡатын портретын төшөрә, был уның буяуҙар менән төшөрөлгән тәүге эше була{{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}. Төп эшенән буш ваҡытты ул һүрәт төшөрөп үткәрә. Үҙе эшләгән бүлмә стеналарын ул һүрәттәр менән биҙәй. Ләкин Ирәвәни йәшәгән өй һаҡланып ҡалмаған {{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}. Тыумыштан бирелгән һәләте арҡаһында профессиональ бедеме булмаһа ла Мирза Ҡәдим киң билдәлелек яулай {{sfn|Гафарова|}}. Киң билдәле рәссам булып киткәс, XIX быуаттың 50-се йылдарында ул Ирәвәниҙағы сардарҙар һарайын реставрациялауҙа ҡатнаша{{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}. Был һарайҙа ул көҙгөлө залды яңырта {{sfn|Гафарова|}}.

[[Урыҫ теле|Урыҫ]], [[Француз теле|француз]] һәм [[Фарсы теле|фарсы]] телдәрен белгән, үҙ заманы өсөн ул белемле кеше булған, музыка яратҡан, уның китапханаһында урыҫ, [[Көнбайыш Европа]] һәм Көнсығыш авторҙарының әҫәрҙәре булған {{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}.

Мирза Ҡәдим Ирәвәни [[1875 йыл]]да Эривандә коллежский асессор дәрәжәһендә вафат була{{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}. Ереванда ерләнә, ләкин  ҡәбере бөҙҙөң көндәргәсә һаҡланмаған{{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}.

== Ижады ==
[[Файл:Mirza Qadim Irevani. Azerbaijan. Portrait of Fatali Shah.png|Фетх Али-шах портреты.Әзербайжан сәнғәт музейы. Баҡы|thumb]]
Бөтә эштәрендә лә тиерлек Ирәвәни әзербайжан, йәки рус телдәрендә «Мирза Ҡәдим Ирәвәни», йәи «Ҡәдим Бәк» тип имза ҡуя, ҡайһы ваҡыт «коллежский асессор» тип тә өҫтәй{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}. Ул дүрт тарихи шәхес: Фәтх-Али шах, Аббас Мирза, Мах Тәлләт ханым һәм Веджуллах Мирза портреттарын яҙа. Бынан тыш ул билдәһеҙ яугир портретын да яҙа{{sfn|Гафарова|}}. Мирза Ҡәдим Ирәвәнәи эштәренең датаһын күрһәтмәй, ә имзаһын ҡуя һәм кемде һүрәткә төшөргәнен генә яҙа торған була{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}. Шуға ҡарамаҫтан уның эштәрен сағыштырып, әҫәрҙәре ижадының ҡайһы осөронда тыуғанын билдәләп була. Шулай итеп, Ирәвәни ижадында өс осорҙо айырып күрһәтеп була: беренсе осор — рәссамдың үҫмер сағы, икенсе осор— Эривандәге сардарҙар һарайында эшләгән осоро(XIX быуаттың 50-се йылдары) һәм өсөнсө осор — ижадының үре (XIX быуаттың 60-70-се йылдары){{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}.

=== Үҫмер йылдарындағы ижады ===
Был рәссамдың Эривандәге сардарҙар һарайын реставрациялауға тиклемге үҫмер осоро {{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}. Был ваҡытта ул декоратив сәнғәт менән шөғөлләнә, уның һүрәттәренә примитивизм хас{{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}.

Иртә ижады осоронда Ирәвәни стенаға төшөрөр, ебәк һәм алтын ептәр менән сигеү өсөн бик күп һүрәт һәм трафареттар яһай (гюлабетин){{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}, шулай уҡ ул һыбайлы һүрәтен төшөрә{{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}. Тәүге портретты ул көҙгөлә яҙғаны билдәле, Р.Мустафаев исемендәге сәнғәт музейында һаҡланған ике эш тә ошо осорҙа яҙылған тип иҫәпләргә була: «Бейеүсе ҡыҙ» һәм «Дәрүиш»{{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}. Ирәвәниҙың стена һүрәттәрендә күбеһенсә сәскәләр һәм ҡоштарҙан композициялар урын алған. Һүрәттәр һәм трафареттарында ла ошо мотивтар һаҡланған. Улар Ирәвәни әзербайжан биҙәктәре һәм стенаға һүрәт төшөрөү сәнғәте менән яҡшы таныш булғанын күрһәтә {{sfn|Миклашевская|1954|с=87}}.
{{Фоторяд|ш1=254|Trafaret by Irevani.jpg|ш2=140|Mirzə Qədim İrəvani - Bülbül və qızılgül kolu.jpg|текст=1.Һүрәт-трафарет, ҡағыҙҙа төшөрөлгән<br>2.Роза һәм һандуғас (Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы)|align=left}}
Ижадының тәүге осронда Ирәвәни художник-прикладник булған. Әзербайжан сәнғәт музейында сигеү өсөн яһалған ике трафарет һаҡлана, был ике бер аҙ оҙонайтылған һигеҙ мөйөш һәм түңәрәк төшөрөлгән медальон-розетка. Медальон менән түңәрәк ҡағыҙҙан киҫеп яһалған{{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}. Сәскәләрҙән эшләнгән биҙәк бер иш итеп медальондың дүрт өлөшөндә урынлаштырылған. Икенсе трафарет — 22,3 см диаметрлы түңәрәктең дүрттән бер өлөшө, ул да стилләштерелгән сәскә биҙәге. Был биҙәк «ортюк» тигән сигеү өсөн эшләнгән, уны әйберҙәр һалынған түңәрәк батмусты («меджмаи») ҡаплар өсөн ҡулланғандар {{sfn|Миклашевская|1954|с=90}}.

Ҡалған өс һүрәт, «Сәскәләр һәм ҡоштар», «Роза һәм ҡарлуғас» һәм «Сәскәләр һәм фазандар» айырым ҡағыҙ битенә төшөрөлгән. Наталья Миклашевская фекеренсә, улар берәй нимәне биҙәр өсөн генә эшләнгән. «Роза һәм ҡарлуғас» кеүек һүрәттәрҙең варианттарын Ирәвәни акварель йәки темперала айырым ҡағыҙ биттәренә лә төшөргән{{sfn|Миклашевская|1954|с=90}}. «Сәскәләр һәм фазандар»ҙа бигерәк тә фазандар тере кеүек итеп, оҫта кәүҙәләндерелгән. Һүрәтте рәссам тырышып, был шөғөлдө яратып башҡарған икәне күренеп тора{{sfn|Миклашевская|1954|с=92}}.

Стена йәки башҡа әйберҙәрҙе биҙәр өсөн эшләнгән һүрәттәрҙән сигеү өсөн эшләнгән һүрәттәр ныҡ айырыла. Сигеү өсөн трафареттарҙа һүрәттәр симметриялы эшләнмәгән, Ирәвәни уны ҡәләм менән эшләгән. Мирза Ҡәдим нәҙек бумала менән бөтә композицияны буяп сыҡҡан, шулай итеп һүрәттең деталдәре нығытылып ҡуйылған. Был еңел һыҙыҡтарҙан эшләнгән матур һүрәт Ирәвәниҙың тәжрибәһе артыуын күрһәтә. Өс һүрәт-трафарет та бик яҡшы һаҡланған, ә бит улар XIX быуаттың 40-50-сы йылдарында төшөрөлгән{{sfn|Миклашевская|1954|с=93}}.

Трафареттарҙың береһендә Ирәвәни кеманчала уйнаусы ир кешене һәм бармаҡ шартлатып бейеүсе ҡыҙҙы төшөргән{{sfn|Bayramova|2004}}.

Ирәвәниҙең ижадының башланғыс осронда «Хәнйәрле ир кеше», «Һыбайлы», «Бейеүсе ҡыҙ» һәм «Дәрүиш» һүрәттәре яҙылған{{sfn|Миклашевская|1954|с=93}}. «Хәнйәрле ир кеше»- лубочная картинка тип аталған жанрға ҡарай, ул ябай халыҡ өсөн тәғәйенләнгән сәнғәт. Ирәвәни был ир кешене ғәйрәтле итеп төшөргән. Бынан тыш быялала төшөрөлгән «Дәрүиш» һәм «Бейеүсе ҡыҙ» һүрәттәре лә шул жанрға ҡарай {{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}.

<gallery widths="200px" heights="200px" class="center">
Файл:Mirza Gadim Iravani - Darvish.jpg|«Дәрүиш». Быялала майлы буяуҙар менән төшөрөлгән. Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы
Файл:Mirzə Qədim İrəvani - Atlı.jpg|«Һыбайлы». Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы
Файл:Mirzə Qədim İrəvani - Molla.jpg|«Мулла». Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы
Файл:Rəqqasə. Mirzə Qədim İrəvani.png|«Бейеүсе ҡыҙ». Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы
</gallery>

=== Сардарҙар һарайында эше ===
{{Фоторяд|Palace of sardars Iravan.jpg|Palace of sardars yerevan.jpg|ш1=275|ш2=250|текст= Еревандағы сардарҙар һарайындағы көҙгөлө залдағы портреттар|align=left}}
Эривандағы сардарҙар һарайы өсөн Ҡәдим Ирәвәни майлы буяу менән 4 ҙур портрет (1 × 2 м) яҙған, унда шахтар һәм сардарҙар (Шах наместниктары) һүрәтләнгән. Портреттарҙы урынлаштырыу урыны- ҙур һарайҙың икенсе ярусында{{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}{{sfn|Əliyev|2015}}. Был Фетх Али-Шах, Аббас-Мирза, Хөсәйн-хан Каджар һәм Рөстәм Зала портреттары. Туғандары иҫтәлектәренә ҡарағанда, ҡораллы яугирҙар төшөрөлгән тағы дүрт портрет (рәссамда сардарҙар портреттарының икенсе варианттары ҡалғандыр) булған. Рәссам ғаиләһендә бындай һүрәттәр «пехлеван» («батыр») тип атала{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}. Киндер туҡымала май буяу менән яһалған был портреттар Әзербайжан һынлы сәнғәтендә беренсе станок (мольбертҡа ҡуйып эшләнгән) әҫәрҙәре булып тора{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}{{sfn|Əfəndi|2007}}.

Был портреттар XIX быуат [[Иран]] станок һынлы сәнғәт стиленә яҡын. Мәҫәлән, мендәрҙә ултырыусы Фетх Али-Шах портреты, иртә Каджар осороноң «келәмдә ултырусы» Фетх Али-шахтың иконографик тибын ҡабатлаһа ла, картинаның сифаты XIX быуаттың 50-се йылдарҙа [[Ереван|Эривандағы]] сардарҙар һарайы өсөн Мирза Ҡәдим Ирәвәни яҙғанға оҡшаған{{sfn|Koshoridze|2008|с=202}}. Рәссамдың профессиональ кимәле үҫеүе уның әҫәрҙәрендә күренә, Миклашевская фекеренсә, бигрәк тә сардарҙар портреттары һәүәҫкәр рәссам өсөн үҙенә күрә сәнғәт мәктәбе булып торған{{sfn|Миклашевская|1954|с=89}}..
{{Фоторяд|Fatali shah by Iravani.jpg|Portret of Huseyngulu Khan Qajar by Irevani.jpg|Portrait of Rustam Zal by Mirza Gadim Irevani.jpg|ш1=130|ш2=138|ш3=140|текст=Фетх Али-шах, Хөсәйен-хан Каджар һәм Рөстәм Зала{{sfn|Əliyev|2015}} (һулдан уңға). Сардарҙар һарайы (Ереван). Грузия дәүләт сәнғәт музейы, [[Тбилиси]]|align=right}}

Әзербайжан Милли сәнғәт музейында һуғышсы кейемендәге «Яугир» портреты һаҡлана. Мирза Ҡәдим Ирәвәни ижадындағы система буйынса, был һүрәт рәссамдың иртә ябай композицияларына тулыһынса тура килә. Йәки Ирәвәни ҙур портрет яҙырҙан алда һүрәттәр яҙып ҡараған. Еревандағы Сардар һарайының һаҡланып ҡалған фоторәсемдә шундай ике портретты күрәбеҙ, ә [[Әзербайжан]] музейында һаҡланған һүрәт-эскиз {{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}.

Аббас Мирза төшөрөлгән һүрәт тә сардарҙар портретын яҙыуға әҙерлек булған. Аббас Мирза портретында Ирәвәни кешене ысынбарлыҡҡа яҡын итеп һүрәтләргә тырыша, был бигерәк тә «Яугир» һүрәте менән сағыштырғанда күренә. Унда тере кеше һыҙаттары бик һиҙелмәй. Ирәвәни какарулде һүрәтләгәндә яҡтылыҡ һәм күләгәне оҫта ҡуллана, папаханың күләмен ысынбарлыҡтағы кеүек итеп күрһәтә. Кеше кәүҙәһенең күләмен рәссам бик дөрөҫ күрһәткән тип булмай. Аббас Мирза кәүҙәһен Ирәвәни пропорциональ итеп төшөргән, ләкин боронғо шартлы традициялар үҙен һиҙҙерә әле. Был бигерәк тә аяҡтарға ҡағыла. Ирәвәниҙы ҡулдарҙы ла бик оҫта төшөрөүсе тип булмай{{sfn|Миклашевская|1954|с=95}}.

Миклашевская фекеренсә, Мирза Ҡәдим Ирәвәни Аббас Мирзаны төшөргәндә үк һүрәткә төшөрөлөүсенең психологик характеристикаһын бирергә тырышҡан. Аббас Мирзаның йөҙө һәм ҡулдары тыныс һәм күндәм холоҡло кеше икәнен күрһәтә. Уның алға табан бер аҙ эйелгән кәүҙәһе лә күндәмлек билдәһе. Был портретта рәссамдың оҫтара барғаны күренә, шуға күрә был әҫәр сардарҙар һарайында эшләгән осорҙоң аҙағында яҙылған тип әйтергә була{{sfn|Миклашевская|1954|с=95}}.

=== Ижадының өлгөргән осоро ===
Сардарҙар һарайындағы эшен тамамлағандан һуң, Ирәвәни акварель һәм темпера менән күбеһенсә заказға портреттар яҙыу менән шөғөлләнә{{sfn|Миклашевская|1954|c=88}}. Ғүмеренең һуңғы 15 йылы- ижадының өсөнсө осоро, иң һөҙөмтәле була (9 портрет: 6 — Әзербайжан милли сәнғәт музейында (ике фигуралы композиция, цесаревич Александр ҡатыны менән, 2 ҡатын-ҡыҙ, йәш кеше һәм тамамланмаған «Роза һәм һандуғас»); көҙгө- ябыла торған — Эрмитажда, Грузия дәүләт сәнғәт музейында — ҡатын-ҡыҙ портреты{{sfn|Миклашевская|1954|с=95}}.

Был осорҙоң башында ике фигуралы композиция һәм ҡатын-ҡыҙ портреты (Грузия ДСМ) төшөрөлгән, ләкин был мотивтар Эрмитаждағы эшендә һәм ҡатын-ҡыҙ портретында ла ҡабатлана (Әзербайжан МСМ){{sfn|Миклашевская|1954|с=95}}.

[[Файл:Рисовал Кадым Бек.jpg|thumb|left|Цесаревич Александр ҡатыны менән тигән портрет артындағы имза."Рисовал Кадым Бек". Репродукция]]

1860 йылдарҙыңикенсе яртыһында рәссам цесаревич Александр менән уның ҡатыны портретын яҙа. Ул иллюстрациялы рус телендәге ниндәйҙер журналдан күсерелгән. Портреттың ситтәрен ул көнсығыш стилендә матур үҫемлектәр һүрәте менән биҙәгән.

Ҡалған эштәренең барыһын да Ирәвәни ғүмеренең һуңғы йылдарында яҙған.

[[Файл:Portrait of sitting woman by Irevani.jpg|Ултырып торған ҡатын. Темпера. 1870 йылдар. Баҡы|thumb]]

Ултырып торған ҡатын портретын, бигерәк тә уның йөҙөн, кейемен- мутаки һәм итәген рәссам бик ентекләп, ысынбарлыҡҡа яҡын итеп төшөрөргә тырышҡан. Прототиптың ирендәре, танауы, ҡаштары һүрәткә төшөрөлгән ҡатынға оҡшатып эшләнгән булырға тейеш. Был элементтар Ирәвәниҙың реализм йүнәлешендә эшләргә тырышыуын күрһәтә{{sfn|Миклашевская|1954|с=97}}. 

Йәш кеше портретында  кейемдең биҙәктәре һәм төҫтәре ентекләп төшөрөлгән. Зәңгәр төҫтәге донды  төшөргәндә рәссам яҡтылыҡ һәм күләгәне оҫта файҙаланған. Был портретта  алға табан йүнәлештәге перспективаны рәссам күрһәтә алмаған (иҙән вертикаль тора), шулай ҙа әйберҙәр күләме оҫта ғына күрһәтелгән{{sfn|Миклашевская|1954|с=97}}.

Санкт-Петербургта ябылып-асылыусы көҙгөнөң эсендә  портрет-миниатюра, ә тышы лаклы биҙәлгән ағас ҡумта, йәки футляр. Уң яҡында көҙгө, ә һул яғында- ир кеше портреты. Ирәвәни эштәре араһында башҡа бындай әйбер осрамай. Ҡапҡасының өҫкө яғындағы яҙыу был әйбер Кавказда хеҙмәт иткән рус генералы өсөн эшләнгән икәнен дәлилләй: «Pouг geneгal Karvalin». («Для генерала Карвалина»){{sfn|Миклашевская|1954|с=98}}.

[[Файл:Portrait of Mah Tələt khanum by Azerbaijani painter.JPG|thumb|left| Мах Талят портреты. Грузия дәүләт милли сәнғәт музейы]]

Наталья Миклашевская көҙгө тышындағы биҙәктәрҙең- гөлләмәнең, сәскәләрҙең һәм әзербайжан милли биҙәктәренең ентекләп, ҙур оҫталыҡ менән башҡарылыуын билдәләй. Миниатюра-портрет рәссамдың арауыҡ һәм алыҫлыҡты ысынбарлыҡҡа яҡын күрһәтәергә тырышыуын билдәләй{{sfn|Миклашевская|1954|с=99}}.

Мах Талят портретындағы тирма (туҡыма)  Ирәвәниҙың ошондай башҡа эштәрендәге кеүек үк ентекләп эшләнгән. Баҡыла һаҡланған ҡатын портретында ла ошо уҡ композиция күрәбеҙ, ләкин Баҡылағы ҡатындың йөҙөндә индивидуаль һыҙаттар күренә, ике ҡатын араһында йәш айырмаһы ла һиҙелә. Грузиялағы портреттың аҫҡы өлөшөндәге «шебеке» (төҫлө быяла киҫәктәренән орнамент) геометрик биҙәктән— алты мөйөшлө йондоҙҙан тора; Баҡылағы портрет рамаһында биҙәктәр юҡ,  буйлы һыҙыҡтар ғына бар{{sfn|Миклашевская|1954|с=100}}. Баҡылағы портретта Миклашевская рәссамдың үҫә барған оҫталығын билдәләй, быны төрлө төҫтәр ҡулланыу, ҡатының йөҙөн төрлө төҫтәге буяуҙар менән ентекләп төшөрөү, кейемендәге тирма  һәм башҡа биҙәүестәрҙең бермәтекләп эшләнгәненә иғтибар итә{{sfn|Миклашевская|1954|с=101}}.

Ирәвәниҙың һуңғы эштәренең берһе- «Роза менән һандуғас», уны рәссам эшләп бөтөрмәгән. Композицияһы буйынса ул сигеү һәм биҙәү әйберҙәре өсөн һүрәт-трафареттарҙы хәтерләтһә лә, Миклашевская фекеренсә, ул иркенерәк яҙылған. Был эш буйынса Ирәвәниҙың эш алымдарын күҙәтергә мөмкинлек бирә:һүрәтте эшләп бөткәс,  рәссам уны сите буйынса ҡыҙғылт- көрән төҫтәге буяу менән уратып ҡуя. Шунан рәссам  өҫкө яҡтан башлап, бумала менән бер нисә тапҡыр йөрөтөп ала. Эштең күләмен һәм күләгә менән яҡтылыҡты пунктирҙар менән еңелсә билдәләү менән һүрәт әҙер була. Был процесты ҙур роза сәскәһен, уның тирәләй төшөрөлгән йәшел япраҡтарҙа ла күрергә була{{sfn|Миклашевская|1954|с=101}}.

== Рәссам эштәренең яҙмышы ==
[[Файл:Painting for trapharet by Irevani.jpg|thumb|Һүрәт-трафарет «Сәскәләр һәм ҡоштар»{{sfn|Əfəndi|2007}}. [[Баҡы]]]]
Ғаилә архивында Ирәвәниҙың 100 артыҡ әҫәре һаҡланып ҡалған . [[1921 йыл]]да рәссамдың килене Фатима Xаным Ҡәдимбәкова (1873—1950) Еревандан [[Баҡы]]ға күсенгәндә рәссамдың китапханаһы менән бик күп әҫәрҙәре Ереванда ҡала. Оҙаҡламай улар юғала. Баҡыла 20 портрет, эскиз һәм сигеү һәм биҙәү өсөн һүрәт һаҡлана, улар [[1939 йыл]]да Р.Мостафаев исемендәге Әзербайжан милли сәнғәт музейы тарафынан һатып алынған. XX быуат уртаһында Ирәвәниҙың тик 23 эше генә билдәле була, уларҙың 20 Әзербайжан дәүләт сәнғәт музейында (Быҡы), икеәүһе — Дәүләт Эрмитажында ([[Санкт-Петербург]]) һәм берәү — Грузия дәүләт сәнғәт музейында ([[Тбилиси]]) һаҡлана{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}.

[[1914 йыл]]да Сардар һарайын емергән саҡта, ундағы портреттар стеналарҙан алынып, Грузияға ебәрелә {{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}. Грузия дәүләт музейындағы портреттарҙың ҡайһыныһы Ирәвәни эше икәнен теүәл генә билдәләү еңел түгел. Ҡайһы бер эштәрҙең Ирәвәни эскиздары, һүрәттәре буйынса, шулай уҡ рус ориенталисы, фотограф Дмитрий Ермаков альбомы буйынса ла авторын әйтеп була (альбом Грузия дәүләт музейы фондында һаҡлана). Береһендә авторҙың имзаһы бар. Был эштәр XIX быуат иран станок һынлы сәнғәтенә яҡын{{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}. Фетх Али-шах, Аббас-Мирза,Хөсәйен-хан Каджар һәм Рөстәм Заланың портреттарын Ирәвәни яҙғанын тикшеренеүселәр билдәләй алған{{sfn|Əliyev|2015}}.

[[1947 йыл]]да [[Эрмитаж]]да [[Иран]] лак һәм лубок стилендәге әйберҙәр менән эшләгәндә, Наталья Миклашевская асып-ябыла торған көҙгөгә иғтибар итә, ул Мираз Ҡәдим Ирәвәни стилендә эшләнгән. Портреттағы кеше исеме лә Ирәвәнигә хас стилдә яҙылған. Футлярҙың тышына француз телендә «A’dessinee tel Kadim Век» («Рисовал некий Кадым Бек») тип яҙылған. Шулай итеп, Ҡәдим Ирәвәниҙың тағы бер эше табылаи{{sfn|Миклашевская|1954|с=97}}. Уны Эрмитажға ниндәйҙер кеше бүләк итә (1936){{sfn|Миклашевская|1954|с=98}}.

XX быуаттың 50-се йылдарында Грузия ССР-ы дәүләт сәнғәт музейында миниатюралар коллекцияһын ҡарағанда, өс һүрәт уның иғтибарын йәлеп итә. Ҡатын-ҡыҙ портреты һәм бер иш «Сәскә һәм ҡош» һүрәттәрен сәнғәт белгесе Ирәвәниҙыҡы тип таба{{sfn|Миклашевская|1954|с=99}}. Уның өҫтөндә — «Мах Талят портреты» тип яҙылған, рус телендәге яҙыуҙы миниатюра хужаһы юйған һәм уны иран миниатюраһы тип музейға һатҡан. {{sfn|Миклашевская|1954|с=100}}.

[[Әзербайжан]] музейында һаҡланған 20 эш: алты буяу менән яҙылған портрет, тушь менән яҙылған бер портрет, ике буяулы йәнәшә портрет, бер һыбайлы һәм алты һүрәт-трафарет; бер һүрәттә роза ҡыуағы менән ҡош (был һүрәт тушь менән тотош ғәрәп яҙмаһынан эшләнгән); ике быялала майлы һүрәт, һуңғыһы — сәскәләрҙән композиция — тамамланмаған акварель{{sfn|Миклашевская|1954|c=88}}. «Дәрүиш» картинаһы инвентарь китабында яңғылыш «Ир кеше» тип яҙылған булған. Әзербайжан музейында тағы ике («Яугир» һәм «Аббас Мирза») эш бар, улар сардар һарайында яҙыласаҡ эштәргә әҙерлек булған{{sfn|Миклашевская|1954|с=94}}.Дәүләт Эрмитажында көҙгө һаҡлана. [[Грузия]] дәүләт музейында ҡатын-ҡыҙ портреты бар (темпера){{sfn|Миклашевская|1954|c=88}}. Тағы ла ошо уҡ музейҙа бер иш «Сәскәләр һәм ҡош» тигән ике миниатюра һаҡлана{{sfn|Миклашевская|1954|с=99}}.

== Ирәвни тормошон һәм ижадын өйрәнеү ==
[[Файл:Portrait of young man by Irevani.jpg|Йәш кеше портреты. XIX быуат уртаһы. Баҡы|thumb|left]]
[[1938 |1938]]—[[1939|1939]] йылдарҙа Әзербайжан дәүләт сәнғәт музейы бер нисә Мирза Ҡәдим Ирәвәниҙың әҫәрен һатып ала.   Был коллекцияны тикшергәндән һуң «XIX быуат әзербайжан рәссамдары» тигән мәҡәлә баҫылып сыға. Мәҡәлә сәнғәт белгестәрендә Ирәвәни ижадына ҡыҙыҡһыныу уята, сөнки был рус һынлы сәнғәте йоғонтоһонда тыуған тәүге әзербайжан рәссамы әҫәрәре була {{sfn|Миклашевская|1954|с=85}}. 
Ул саҡта Ирәвәниҙың тик бер нисә генә әҫәре билдәле була. Мәҡәләлә  уның өс һүрәте ҡуйыла  {{sfn|Миклашевская|1954|с=86}}.

Әҙәби тәнҡитсе Оруджали Гасанов (az|Orucəli Həsənov}}) [[1940 йыл]]да  Мирза Ҡәдим Ирәвәни ижадына арналған хеҙмәт яҙа{{sfn|Миклашевская|1954|с=86}}.

[[1947 йыл]]да [[Эрмитаж]]да сәнғәт белгесе Наталья Миклашевская асылмалы көҙөгө менән эшләгәндә уның биҙәктәре һәм уның эсендәге портреттың Ирәвәни стиленә оҡшағанын аса.  [[1950 йыл]]да Миклашевская  Ереванға — Ирәвәниҙың тыуған ҡалаһына бара, ләкин юлы уңмай.  [[Тбилиси]]ҙа Грузия ССР-ы дәүләт сәнғәт музейында ул XIX быуат миниатюралары араһында Ирәвәниҙың өс һүрәтен таба{{sfn|Миклашевская|1954|с=99}}.

[[1954 йыл]]да Баҡыла Миклашевскаяның «Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб» тигән мәҡәләһе сыға, Миклашевсая Эрмитаж, [[Баҡы]] һәм [[Грузия]] музейҙарындағы Ирәвәни  һәм Мир Мохсун Навваб әҫәрҙәрен һүрәтләй. Мәҡәләлә рәссамдың бығаса билдәле булмаған бер нисә  эше тураһында ла яҙыла{{sfn|Миклашевская|1954|с=85}}. Ирәвәниң биографияһы тураһында мәғлүмәттәрҙе Миклашевская рәссамдың ейәндәре  А. һәм Г. Кадымбекоовтарҙан, килене Фатима Ханым Кадымбекованан ала{{sfn|Миклашевская|1954|с=86}}{{sfn|Миклашевская|1954|с=88}}. Миклашевская рәссамдың ижады буйынса бик ентекле, етди хеҙмәт яҙа{{sfn|Керимов|1979|с=4}}.

Мирза Ҡәдим Ирәвәниҙың ижадын Керим Керимовта өйрәнә.  Аббас-Мирза портретын өйрәнгәндә Керимов рәссамдың күләгә һәм яҡтылыҡ менән эшләүен күрә, ләкин рәссамдың әлегә перспективаны күрһәтә алмауына иғтибар итә. Шулай ҙа ул был портретҡа психологик образлыҡ хас тип таба{{sfn|Гафарова}}.

«Әзербайжан сәнғәтендә портрет жанры» тигән фәнни хеҙмәттә Р. Керимова  Фетх-Али-шах портретын иҫкә ала. Керимова был майлы буяуҙар менән яҙылған портрет шартлы, декоратив һәм бер яҫылыҡта яҙылған әҫәр тип билдәләй. Ләкин Керимова был портреттың ҡайҙа һаҡланғанын яҙмай{{sfn|Гафарова}}.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Изобразительное искусство Азербайджана]]

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарийҙар
{{комментарийҙар|group=прим.}}

;Сығанаҡтар
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
;Әзербайжан телендә
* {{книга
 |автор         = {{не переведено 3|Эфендиев, Расим Самед оглы|Əfəndi R.|az|Rasim Əfəndiyev}}
 |заглавие      = Azərbaycan incəsənəti
 |ссылка        = http://ebooks.azlibnet.az/book/rebZK2EC.pdf
 |место         = Б.
 |издательство  = Şərq-Qərb
 |страниц       = 160
 |год           = 2007
 |ref           = Əfəndi 
 |isbn          = 978-9952-34-116-4
}}
* {{статья
 |автор          = Алиев Зиядхан Алхан оглы (Əliyev Z.)
 |заглавие    = Mirzə Qədim İrəvaninin yaradıcılığı
 |ссылка        = http://www.kaspi.az/enews.php?id=1377
 |язык            = az
 |издание      = Каспий
 |тип              = газета
 |год              = 2015
 |ref                 = Əliyev
 |архив          = https://web.archive.org/web/20150527103403/http://www.kaspi.az/enews.php?id=1377
 |архив дата = 2015-05-27
 |deadlink            = yes
 |archiveurl          = https://web.archive.org/web/20150527103403/http://www.kaspi.az/enews.php?id=1377
 |archivedate         = 2015-05-27
}}
* {{статья
 |автор         = Bayramova A.
 |заглавие      = Azərbaycan musiqi alətlərinin təsviri incəsənətdə tarixi faktlarının şərhinə dair
 |ссылка        = http://www.musigi-dunya.az/new/added.asp?action=print&txt=316
 |язык          = az
 |издание       = Musiqi Dünyası
 |год           = 2004
 |ref           = Bayramova
}}

;Урыҫ телендә
* {{статья
| автор    = Гафарова Г.
| заглавие =Творчество М.К.Эривани нашедшее отражение в исследованиях К.Керимова
| ссылка   = http://tourism.edu.az/index.php?option=com_content&view=article&id=85%3Agunay-qafarova&catid=25%3Aemekdas&Itemid=233&lang=az
| издание  = Официальный сайт Азербайджанского института туризма
| ref      = Гафарова
}}
* {{книга
|автор = Костина Е.
|заглавие = Искусство Азербайджана
|издание = Всеобщая история искусств
|ссылка = http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000019/st016.shtml
|ответственный = Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского
|место = {{М}}
|издательство = Искусство
|год = 1964
|том = 5
|ref = Костина
}}
* {{книга
 |автор         = Миклашевская Наталья Михайловна
 |заглавие      = Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб
 |издание       = Искусство Азербайджана
 |ответственный = Под ред. Полевого В. М.
 |место         = Баку
 |год           = 1954
 |том           = IV
 |ref           = Миклашевская
}}
* {{книга
 | заглавие      = Наталья Михайловна Миклашевская
 | ответственный = Вступительная статья: доктор искусствоведения проф. К. Керимов. Составители: ст. науч. сотрудник, искусствовед Т. Исмаилова, мл. науч. сотрудник С. Дадашева. Редактор: народный художник Азерб. ССР, лауреат Гос. премии СССР, Кязим-заде Кязим Мамедали оглы
 | место         = Б.
 | издательство  =
 | год           = 1979
 | ref           = Керимов
}}
* {{статья
| заглавие = Эривани Мирза Кадым Мамед-Гусейн оглы
| ссылка   = http://bse.sci-lib.com/article126999.html
| издание  = Большая Советская Энциклопедия
| ref      = БСЭ
}}
* {{книга
 |заглавие      = Эривани
 |издание       = Популярная художественная энциклопедия
 |ответственный = Под ред. Полевого В. М.
 |место         = М.
 |издательство  = Советская энциклопедия
 |год           = 1986
 |ref           = Художественная энциклопедия
}}

;Инглиз телендә
* {{статья
 |ответственный = Edited by Jonathan M. Bloom and Sheila Blair
 |заглавие      = Azerbaijan
 |язык          = en
 |издание       = The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture
 |издательство  = Oxford University Press
 |год           = 2009
 |том           = II
 |страниц       = 513
 |isbn          = 9780195309911
 |ref           = The Grove Encyclopedia
}}
* {{статья
 |автор         = Irina Koshoridze.
 |заглавие      = Qajar Paintings from the Collection of the Shalva Amiranashvili State Museum of Art of Georgia
 |язык          = en
 |издание       = Islamic Art and Architecture in the European Periphery
 |год           = 2008
 |страницы      = 299
 |ref           = Koshoridze
 |isbn          = 9783447057530
}}

[[Категория:Әзербайжан мәҙәниәте]]
[[Категория:Рәсәй рәссамдары]]
[[Категория:Әзербайжан рәссамдары]]