Арпа битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Taxobox
| name = Арпа
| image file = Hordeum-barley.jpg
| image title = Hordeum
| image descr = Арпаның өлгөргән башаҡтары
| regnum = Үҫемлектәр
| divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]]
| classis = [[Бер өлөшлөләр]]
| ordo = [[Ҡыяҡ сәскәлеләр]]
| familia = [[Ҡыяҡлылар]]
| subfamilia = ''[[Pooideae]]''
| tribus = ''[[Triticeae]]''
| genus = '''[[Арпа (ырыу)|Арпа]]'''
| latin = {{btname|Hordeum|[[L.]]}}
| section name = 
| commons = Category:Hordeum
| wikispecies = Hordeum
| section text = 
|itis=40865
|ncbi=4512
}}

'''Арпа''' ({{lang-la|Hórdeum}}) — ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған күп йыллыҡ үлән үҫемлеге; орлоғо ярма, һыра һәм мал аҙығы әҙерләүгә тотонола торған оҙон ҡылсыҡлы ашлыҡ һәм уның орлоғо<ref> Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>. Мөһим ауыл хужалығы культураһы, кешелек тарихында иң боронғо культуралы үҫемлек (үҫемлекте яҡынса 10 мең йыл элек эшкәртә башлағандар)<ref name="Saltini">{{книга|автор=Saltini A.|заглавие=I semi della civilta: frumento, riso e mais nella storia delle societa umane|ответственный=Prefazione di Luigi Bernabò Brea|место=Bologna|издательство=Avenue Media|год=1996|allpages=182}}</ref>.
{{Биофото|Illustration Hordeum vulgare1.jpg|left|ш=200|текст={{Bot.ill.|3}}|color=lightgreen}}

Ябай арпа (ҡарабуған, ячмень обыкновенный) (Hordeum vulgare) L. төрө киң таралған, ҡалған төрҙәре һирәк осрай йә ҡырағай үҫә.
Арпа бойҙайы аҙыҡ-түлек, мал аҙығы өсөн үҫтерелә. Арпа оно икмәк бешереү сәнәғетендә бойҙай һәм арыш онона өҫтәмә булараҡ ҡуллыныла. Техник маҡсатта һыра, арпа ярмаһы етештереү өсөн ҡулланыла. Аҡһым, крахмалға бай булғаны өсөн мал аҙығы булараҡ файҙаланыла. Рәсәйҙә мал аҙығы булараҡ 70 % арпа бойҙайы ҡулланыла.

== Тасуирламаһы ==
[[Файл:Gerstenkorrels Hordeum vulgare.jpg|thumb|left| Арпа бөртөктәре (''Hordeum vulgare'').]]
Арпа иртә өлгөрөүсе һабан һәм ужым культураһы. 10 см оҙонлоҡтағы ҡылсығы менән башаҡ хасил итә<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/YACHMEN_OBIKNOVENNI.html Энциклопедия «Кругосвет». Ячмень обыкновенный].</ref>; һәр башағы — бер сәскәле. [[Тамыр системаһы]] суҡлы, башлыса, һөрөлгән ҡатламда тарала, айырым осраҡта 1 м-ға етеүе мөмкин. Бейеклеге 130—135 см. Һабағы ҡыуыш эсле һалам. [[Емеш]]е — ҡабыҡлы, йәки яланғас һары төҫтәге орлоҡтар.

[[Файл:Ячмень 40 колосьев.jpg|thumb|Һыра ҡайнатыуҙа ҡулланылған «Сталый» сорты, 2005 йылда бер орлоҡсанан етештерелгән]]
Арпа заты вәкилдәре — бер йыллыҡ, ике йыллыҡ йәки күп йыллыҡ үләндәр.

Япрағы бөрөһөндә төрөлгән. Теле ҡыҫҡа.

Башаҡтары бер сәскәле, 3-2-шәрләп шәлкемдәр менән оҙон осло ҡатмарлы башаҡҡа йыйылған. Башаҡ тәңкәләре йоҡа, төклө, сәскә тәңкәләре менән асамайлап (накрест) ултырған. Аҫҡы сәскә тәңкәһе ғәҙәттә осонда төрөлгән ҡылсыҡлы. Ярылары ҡыя йомортҡа формаһында йәки оҙонса.

Емшәне осонда төклө; орлоҡсаһы йыш ҡына ҡаплаусы тәңкәләр менән ҡушылып үҫә, ул киң бураҙналы.

Арпа — бөртөклөләр араһында иң тиҙ өлгөрә торған культура, шуға күрә уны Алыҫ Көньяҡта һәм бейек тауҙарҙа үҫтерергә мөмкин.
Арпаның ике төрө: ике рәтле арпа (H. distichon) һәм ябай (дүрт рәтле) арпа (H. vulgare) сәселә. Беренсе төрҙөң һәр төркөмөндә уртансы башаҡсыҡ ҡына уңдырышлы, ҡалғандары редукциялашҡан. Икенсе төрҙөң барлыҡ башаҡсыҡтарында ла бөртөксәләр барлыҡҡа килә. Үҙенән һеркәләнеүсе үҫемлек. Арпа бөртөгөнән он, ярҙырмаған һәм ярҙырған арпа ярмаһы яһайҙар, [[кофе]] суррогаты әҙерләйҙәр. Орлоғонан [[һыра]] ҡайнатканда сосла алалар. Арпа шулай ук мөһим мал аҙығы.

Оҙон ҡылсыҡлы арпа (H. jubatum) — декоратив үҫемлек.

== Таралыуы һәм экология ==
Ҡырағай шарттарҙа үҫеүсе арпа [[Төньяк Африка]]нан [[Тибет]]кә тиклем таралған.
Сәсеү баҫыуы янында, юл буйҙарында осраөлы рәүештә ҡойолған культуралы арпаның ҡарағыйға әйләнеү осраҡтары ла бар.

== Тарихы ==
Арпа иң боронғо культуралы үҫемлеккә ҡарай. Бойҙай кеүек үк, ул Яҡын Көнсығышта неолит революцияһы дәүерендә ун мең йыл элек культуралаштырылған<ref name="Saltini" />. Ҡырағай арпа Крит утрауынан һәм көнбайышта Төньяҡ Американан алып көнсығышта Тибет таулығына тиклем киң арауыҡта таралған<ref name = Zohary>{{книга|автор=Zohary D., Hopf M.|заглавие=Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe, and the Nile Valley|ссылка=https://books.google.com/books?id=C1H6_XWJS_gC&pg=PA59&vq=barley&dq=Domestication+of+Plants+in+the+Old+World:+The+Origin+and+Spread+of+Cultivated+Plants+in+West+Asia,+Europe,+and+the+Nile+Valley&source=gbs_search_r&cad=1_1|издание=3rd ed|год=2000|издательство=Oxford University Press|isbn=0198503571|pages=59—69}}</ref>.
[[Фәләстин]]дә арпаны аҙыҡ итеп 17 мең йыл элек ҡулланғандар.

Боронғо йәһүдтәр уны көҙ аҙағынды сәскәндәр, уны урып алыу бойҙайҙы урып алыуҙан алда, йәғни нисан айының 16-сы көнөндә башланған<ref>{{Библия|2 Цар|21:9}}; {{Библия|4 Цар|4:42}}</ref>. Йәһүдтәр менән күрше халыҡтар шулай уҡ арпа эшкәртеү менән шөғөлләнгән. Арпа ононан бешерелгән икмәк ауыр булған һәм бойҙайға ҡарағанда аҙ туҡлыҡлы иҫәпләнгән, әммә файҙалыраҡ булған һәм ябай халыҡтың ғәҙәти аҙығын тәшкил иткән<ref>{{Библия|Суд|7:13}}, {{Библия|2 Цар|17:28}}, {{Библия|Ин|6:9—13}}.</ref>. Батша Соломон ваҡытында арпаны күпләп сит илгә һатҡандар. Ливанда ҡорам төҙөгән ағас ҡырҡыусыларға Соломон аҙыҡ итеп арпа ебәргән<ref>{{Библия|2Пар|2:10}}</ref>. Арпа шулай уҡ аттарға һәм мулдарғы аҙыҡ кеүек ҡулланылған<ref>{{Библия|4 Цар|7:1}}</ref><ref>{{ВТ-БЭАН|Ячмень}}</ref>. Аслыҡ ваҡытында арпа бик юғары хаҡҡа һатылған<ref>{{Библия|4 Цар|7:1}}</ref><ref>{{ВТ-БЭАН|Ячмень}}</ref>.

Культуралы арпаның иң боронғо өлгөләре [[Сүриә]]лә табылған һәм керамикаға тиклемге дәүерҙең иң боронғо неолитик культураларының береһенә ҡарай. Ул шулай уҡ Боронғо Мысыр кәшәнәләрендә һәм таш һәм бронза быуаттарында табыла. Европаға арпа б.э. тиклем IV—III мең йыллыҡтарҙа Кесе Азиянан тарала. Күп кенә тарихи ҡомартҡылар буйынса борон арпаның киң таралыуы тураһында фекер йөрөтөргә мөмкин. Башлыса Корея ярымутрауында ул б.э. тиклем 1500—850 йылдарҙан да ҡалмай барлыҡҡа килә<ref>{{статья|автор=Crawford G. W., Gyoung-Ah Lee|год=2003|заглавие=Agricultural Origins in the Korean Peninsula|journal=Antiquity|volume=77|номер=295|pages=87—95|issn=0003-598X|ссылка=}}</ref> Арпа культураға төрлө урында ирекле индерелеүе ихтимал. Үҙәк Европала арпа культураһы Урта быуаттарҙа дөйөм булған. Америка илдәрендә арпа сағыштырмаса яңы культура булған, уны XVI—XVIII быуаттарҙа Европанан күскенселәр алып килгән. Рәсәйгә арпа Азиянан Себер йәки Кавказ аша инеүе мөмкин һәм электән башҡа икмәкте культивациялау мөмкин түгел йәки ҡыйын булған урындар өсөн аҙыҡ булараҡ ҙур әһәмиәткә эйә булған.
{| class="wikitable sortable" style="float:right; margin-left:12px;"
|+ '''Арпаны йыллыҡ урып алыу<br> (иң эре етештереүсе илдәр)'''<br><small>(млн метрик тоннала)</small>
! Ил
! 2012
! 2013
! 2014
|-
| {{RUS}} || style="text-align:right;"| 14,0 || style="text-align:right;"| 15,4 || style="text-align:right;"| 20,4
|-
| {{FRA}} || style="text-align:right;"| 11,3 || style="text-align:right;"| 10,3 || style="text-align:right;"| 11,8
|-
| {{GER}} || style="text-align:right;"| 10,4 || style="text-align:right;"| 10,3 || style="text-align:right;"| 11,6
|-
| {{AUS}} || style="text-align:right;"| 8,2 || style="text-align:right;"| 7,5 || style="text-align:right;"| 9,2
|-
| {{UKR}} || style="text-align:right;"| 6,9 || style="text-align:right;"| 7,6 || style="text-align:right;"| 9,0
|-
| {{CAN}} || style="text-align:right;"| 8,0 || style="text-align:right;"| 9,2 || style="text-align:right;"| 7,1
|-
| {{ESP}} || style="text-align:right;"| 6,0 || style="text-align:right;"| 10,1 || style="text-align:right;"| 6,9
|-
| {{GBR}} || style="text-align:right;"| 5,5 || style="text-align:right;"| 7,1 || style="text-align:right;"| 6,9
|-
| {{TUR}} || style="text-align:right;"| 7,1 || style="text-align:right;"| 7,9 || style="text-align:right;"| 6,3
|-
| {{USA}}|| style="text-align:right;"| 4,8 || style="text-align:right;"| 4,7 || style="text-align:right;"| 3,8
|-
|'''Донъяла етештерелеүе''' || style="text-align:right;"| '''133,5''' || style="text-align:right;"| '''144,8''' || style="text-align:right;"| '''144,3'''
|-
|colspan=2 style="font-size:90%;"|''Источник: [[Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН|ФАО]]''<ref>[http://ab-centre.ru/page/strany-proizvoditeli-yachmenya Производство ячменя в мире. Страны-производители ячменя] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211126191653/https://ab-centre.ru/page/strany-proizvoditeli-yachmenya |date=2021-11-26 }}</ref>
|}

== Аҙыҡ булараҡ арпа ==
Арпаның вегетация осоро, сортына ҡарамай, 60—110 көн тәшкил итә.<ref>{{Cite web |url=http://www.profermer.ru/jachmen.html |title=Сорта ярового ячменя |accessdate=2009-04-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090323161412/http://www.profermer.ru/jachmen.html |archivedate=2009-03-23 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090323161412/http://www.profermer.ru/jachmen.html |date=2009-03-23 }}</ref> Эшкәртеүҙә арпа башҡа ҡыяҡлыларға ҡарағанда аҙ талымлы. Орлоҡтары +1 алып +3 тиклем температурала шыта ала, ә өлгөрөүе +18 °C температурала. Тиҙ өлгөрөүсе сорттар алыҫ төньяҡта һәм бейек тауҙарҙа (4500 м тиклем) үҫтерелә<ref>{{Cite web |url=http://www.agroatlas.ru/cultural/Hordeum_vulgare_K_ru.htm |title=AgroAtlas. Ячмень культурный шестирядный. |accessdate=2009-04-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080221190403/http://agroatlas.ru/cultural/Hordeum_vulgare_K_ru.htm |archivedate=2008-02-21 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080221190403/http://agroatlas.ru/cultural/Hordeum_vulgare_K_ru.htm |date=2008-02-21 }}</ref>.

Ужым арпаһы — яҙғыға ҡарағанда (яҡынса 2000 йәшкә) йәшерәк культура. Күп илдәрҙә ужым арпаһын үҫтереү күҙәтелә. Тулыһынса тиерлек көҙгө сәсеүгә [[Румыния]] һәм [[Болгария]], [[Германия]]ла майҙандарҙың яртыһынан күберәген биләй һәм [[Франция]]ға күсә, ужым арпаһын [[Венгрия]]ла һәм [[Польша]]ла күп сәсәләр. Дөйөм алғанда донъя үҫемлекселегендә ужым арпаһы өлөшөнә 10 % тура килә.

Рәсәйҙә арпа элек-электән аҙыҡ төрө булараҡ, башҡа икмәк культураһы мөмкин булмаған урындар өсөн, ҙур әһәмиәткә эйә булған. [[XX быуат]] башында Рәсәй империяһында культивацияланыусы үҫемлектәр араһында майҙаны буйынса арпа дүртенсе урында торған (4,5 млн дисәтинәнән саҡ ҡына күберәк<ref>Соответствует почти 5 млн гектаров.</ref>, йәғни бөтә сәсеү майҙанының 7,1 %) биләгән, майҙаны буйынса [[арыш]]тан биш тапҡыр, [[һоло]]нан өс тапҡыр, ә [[бойҙай]]ҙан ике тапҡырға ҡалышҡан. Яҙғы сәсеүҙә ул икенсе урынды (беренсе-һоло), майҙаны буйынса ҡарабойҙай, тары, кукуруз һәм башҡа культуралы үҫемлектәрҙән күберәк урынды биләгән, өҫтәүенә, алпауыт ерҙәренә ҡарағанда, крәҫтиән ерҙәрендә күп күләмдә сәселгән. Ләкин арпа сәсеүлектәре Рәсәйҙең айырым урындарында бик үк тигеҙ булмаған. Ҡалған икмәк культуралары майҙанына (10—20 %) ҡарата, ул төньяҡта иң ҙур майҙанды биләгән (бөтә сәселгән ерҙең 54 %), унда ул башҡа культуралы үҫемлектәрҙе ҡыҫырыҡлап сығарып, халыҡтың төп аҙығы булып һаналған. Төньяҡ-көнбайышта һәм бигерәк тә көнбайышта һыра ҡайнатыу өсөн иң яҡшы сорттары алынған. Көньяҡта ул мал аҙығы һәм экспорт өсөн культивацияланған. Рәсәй империяһының үҙәк һәм көнсығыш губерналарында арпа һирәк эшкәртелгән, башлыса Пенза һәм Рязань губерналарында аҙыраҡ таралған (майҙандың 0,1 % аҙыраҡ)<ref name="ЭСБЕ" />.

== Химик составы ==
Арпаның өлгөргән орлоҡтары {{s|15,8 %}} тиклем [[аҡһымдар]], {{s|76 %}} [[углеводтар]], {{s|3—5 %}} [[май]], {{s|9,6 %}} күҙәнәкле туҡыманан, [[ферменттар]], В, D, Е, А [[витаминдар]]ы төркөмөнән тора.

== Хужалыҡта әһәмиәте һәм ҡулланылыуы ==
Арпа — иң мөһим культуралы үҫемлек. Икмәк ҡыяҡлылары араһында төньяҡ төпкөлөнә иң ҡулайлашҡаны<ref name="ФлораСССР" /> Рәсәй империяһының Архангельск губернаһында төп «икмәк» булған<ref>{{ВТ-МЭСБЕ|Ячмень}}</ref>).

Арпа ашлығын он, арпа ярмаһы, мал аҙығы эшләү өсөн файҙаланғандар, арпа һыра һәм кеүәҫ етештереүҙә, кофе суррогаттарын әҙерләүҙә ҡулланылған. Арпа шулай уҡ виски эсемлегенең төрлө сорттарын етештереүҙә, медицина һәм косметик маҡсаттарҙа ҡулланыла.

Аҙыҡ итеп кеше тарафынан арпа туранан-тура ҡулланылмай, ә күп өлөшөндә ярмаға әйләндерелә, уның иң яҡшы сорты арпа ярмаһы тип атала. Икмәк бешергәндә арпа онға һирәк ҡушыла, сөнки ул ҡабарып бешмәй. Финляндияның ҡайһы бер урындарында икмәк («риеска») тик арпанан эшләнә, өҫтәүенә, ул туҙҙа бешерелә. Ғәҙәттә икмәк бешергәндә, әгәр арпа оно ҡулланылһа, уға арыш йәки бойҙай оно ҡушалар<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Ячмень, в сельском хозяйстве и торговле}}</ref>.
{|style="float:left;font-size:{{{info-size|9}}}pt;margin:2em 0 1em 1em;"
|-
|+'''Арпа Мысыр иероглифтарында '''
|''jt'' арпа (символ)
|<hiero>M34</hiero>
|-
|''jt'' ғәҙәти яҙма
|<hiero>i-t-U9:M33</hiero>
|-
|''šma'' идеограмма
|<hiero>U9</hiero>
|}

Арпа һыраһы, бәлки, неолит дәүере кешеһенең бик боронғо эсемлеге булған<ref name=Pellechia2006>{{книга|автор=Pellechia Th.|год=2006|заглавие=Wine: the 8,000-year-old story of the wine trade|pages=10|ссылка=https://books.google.com/books?id=K6OTKiIlyAIC&pg=PA10&dq=barley+beer+first+drink&ei=1PSzSZO3Cp-eMqHdzO4L&client=firefox-a#PPA10,M1|isbn=1560258713|издательство=Running Press|место=Philadelphia}}</ref>. Һуңғараҡ уны эшселәр менән иҫәп-хисап өсөн валюта урынында ҡулланғандар. Һыра ҡайнатыуҙа алмаштырғыһыҙ материал булараҡ арпа юғары баһалана<ref name="ЭСБЕ" />.

Боронғо Мысырҙа арпанан һыра ғына түгел, икмәк тә бешергәндәр. Мысырлылар арпаны ''jt'' (әйтелеше — ''йит'') йәки ''šma'' (''шема'') тип атаған. Һуңғы вариантта арпа Үрге Мысырҙың символы булған. [[Шумер]] ҙар арпаны ''акити'' тип йөрөткән. Йәһүдтәр уны нәҙерләнгән ер (земля обетованная) ризығы тип атаған һәм ҡорбан килтереү йолаларында (Книга Чисел китабында был турала яҙылған) ҡулланған.

Боронғо Грецияла арпаны Элевсин мистерияларының изге йолаларында ҡулланғандар. [[Деметра]] алиһә арпа әсәһе титулына һәм исеменә эйә булған. Өлкән Плиний үҙенең "[[Естественная история (Плиний)|Естественная история]] китабында арпа бутҡаһы рецептын һүрәтләгән. [[Тибет]]та арпа оно, [[цампа]], б. э. т. кәмендә V быуатта ҡулланыуға ингән<ref name=Fernandez2001>{{книга|автор=Fernandez F. A.|год=2001|заглавие=Civilizations: Culture, Ambition and the Transformation of Nature|pages=265|isbn=0743216504}}</ref><ref name=By2006>{{книга|автор=Sautman B., Dreyer J. T.|год=2006|заглавие=Contemporary Tibet: politics, development, and society in a disputed region|pages=262|ссылка=https://books.google.com/books?id=Ou4f4q8gGcIC&pg=PA262&dq=tsampa,&ei=dWu1SZDOG5X8ygSujrTEBg|isbn=0765613549|издательство=Sharpe|место=Armonk, New York}}</ref>. Боронғо Римда гладиаторҙарҙы гордеарийҙар, йәки ({{lang-la|hordearii}}) — «арпа менән туҡланыусылар», йәки «арпа ашаусылар», йәки «арпа ир-аттары» тип йөрөткәндәр, сөнки арпа мускулдар массаһының тығыҙлығына булышлыҡ иткән һәм уларҙың көндәлек аҙығының төп өлөшө булған<ref>{{PliniusNH|XVIII|14}}</ref><ref name="Archaeology Magazine">{{статья|автор=Curry A.|заглавие=The Gladiator Diet|ссылка=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/gladiator.html|издание=Archaeology Magazine|год=November/December 2008|volume=61|номер=6}} — a Publication of the Archaeological Institute of America</ref>. [[Урта быуаттар]] Европаһында арпа һәм арыш икмәге крәҫтиәндәр аҙығы була, ә шул уҡ ваҡытта бойҙай икмәген тик юғары синыф кешеләре генә ҡулланған<ref>{{книга|автор=McGee H.|заглавие=On Food and Cooking: The Science and Lore of the Kitchen|издательство=Unwin|год=1986|isbn=0-04-440277-5}}</ref>. XIX быуатта картуф яйлап арпаны алмаштыра<ref name="Roden97">{{книга|автор=Roden C.|заглавие=The Book of Jewish Food|издательство=Knopf|год=1997|pages=135|isbn=0394532589}}</ref>.

Мал аҙығы сифатында арпа башлыса көньяҡта ҡулланыла һәм был юҫыҡта ла ул ҙур хужалыҡ әһәмиәтенә эйә. Урта Азияла, Көнсығыш Кавказ аръяғында, Ғәрәбстанда һәм күп урындарҙа арпа ат аҙығы кеүек ҡулланыла һәм эҫе йәйҙә яныусы һолоно алмаштыра, был аҙыҡта ғәрәп аттары һәм уға яҡын ҡарабах аты барлыҡҡа килә һәм сыҙамлы Азия далалары аттары йәшәй. Арпа һаламы һәм кәбәге шулай уҡ аҙыҡ сараһы кеүек ҡулланыла, өҫтәүенә эҫе һыуҙа быҡтырылған йәки бешерелгән кәбәге суғырмаҡлы арпа ҡылсыҡтарынан булған хайуандарҙың төрлө ауырыуҙарын (башлыса, коликаны) киҫәтеү өсөн һәйбәт сара булып тора; уны хатта аҙыҡҡа түгел, ә серетмә өйөмөнә серетергә һалырға кәңәш итәләр<ref name="ЭСБЕ" />.

Хәҙерге Рәсәйҙә арпа игенселек райондарында сәсеп үҫтерелә.

Себерҙә ''талҡан'' тип аталған онға ваҡланған һәм ҡыҙҙырылған арпаны сәйгә ҡушып эсәләр. Бының өсөн сынаяҡ төбөнә талҡан ҡатламын һалалар, бармаҡ менән батырып өҫтөнә әҙерәк тоҙ һибәләр, һуңынан сәй ҡояла; ҡайһы берҙә һыйыр майы киҫәген өҫтәйҙәр. Бер тапҡыр һалынған талҡан бер нисә сынаяҡ сәйгә етә, ә иң һуңынан уны ашап ҡуялар<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Толкан}}</ref>.

Дауаланыу маҡсатында арпа халыҡ медицинаһында борондан ҡулланылған. Ҡур [[экстракт]]ын [[бронхит]] һәм кесе йәштәге балаларҙы ашатыу өсөн файҙаланғандар. Уны тирегә сабыртма, фурункул һ.б. барлыҡҡа килгәндә матдәләр алмашыныуы боҙолғанда эсәләр<ref>{{книга|автор=Блинова К. Ф. и др.|часть=|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|ответственный=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место={{М}}|издательство=Высш. шк.|год=1990|страницы=264|isbn=5-06-000085-0}}</ref>.

== Систематика ==

=== Төрҙәш таксондар ===
Түбәндәге төрсәләрен айыралар:
* {{bt|Hordeum vulgare|subsp=spontaneum}} — [[Ҡырағай арпа]]
** {{bt-latrus|s=2|Hordeum ithaburense|aut=[[Boiss.]]|}}
** {{bt-latrus|s=2|Hordeum spontaneum|aut=[[K.Koch]]|}}{{basionym}}
* [[Ячмень двурядный|{{bt|Hordeum vulgare|subsp=vulgare}}]] — [[Ҡырлы арпа]]
** {{bt-latrus|s=2|Hordeum distichon|aut=[[L.]]|txt= = {{bt|Hordeum vulgare|subsp=distichon}}|}}
** {{bt-latrus|s=2|Hordeum hexastichon|aut=[[L.]]|txt= = {{bt|Hordeum vulgare|subsp=hexastichon}}|}} — [[Алты баллы арпа]]

Ябай арпаның ике киң таралған културалы төрҙәре — Алғы Азиянан ҡырлы арпа һәм Көнсығыш Азиянан алты баллы арпа. Икеһенең дә башаҡтары башаҡ үҙәгенең ике яғынан өсәр, улар башаҡ буйлап алты буй рәт хасил итә. Ләкин ҡырлы арпаның, ҡырағай арпа кеүек, йәнәш торған алты башаҡтың икеһе генә емешле<ref name="ФлораСССР">{{ФлораСССР|автор=Невский С. А.|часть=Род 213. Ячмень — Hordeum|том=2|стр=728}}</ref>, уларҙан орлоҡ сыға, ә ҡалған дүртәүһе — емешһеҙ. Алты баллы арпаның йәнәш торған бөтә башаҡтары ла емеш бирә, һәм өлгөргән башаҡ алты рәт орлоҡҡа эйә<ref>[http://www.ecosystema.ru/07referats/cultrast/002.htm Ячмень — Hordeum]</ref>.
<gallery heights="150px">
Файл:Wintergerste-2008.jpg
Файл:Gerst oortjes Hordeum vulgare auricles.jpg
Файл:Gerstenkorrels Hordeum vulgare.jpg
Файл:ChampsOrge.jpg
Hordeum vulgare MHNT.BOT.2015.2.39.jpg|
</gallery>

== Мәҙәни әһәмиәте ==
Сөннәгә ярашлы Мөхәмәт пәйғәмбәр ''ат-тальбин'' йәки ''тальбина'' — арпа ононан өрә һөт йәки бал менән «сирленең йөрәген тынысландыра һәм ҡайғыһының бер өлөшөн алып китә»<ref>Hadith. ''Volume 7, Book 71, Number 593: (Narrated 'Ursa)''</ref><ref>{{cite web|url=http://sunna.su/temyi/xadisyi1/kutub-as-sita/sahih-al-buhari/72/1347.html|title=Sunna.su &#124; Тальбина|accessdate=2013-04-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FxnMsSaq?url=http://sunna.su/temyi/xadisyi1/kutub-as-sita/sahih-al-buhari/72/1347.html|archivedate=2013-04-18|deadlink=no}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.muslimka.ru/section-table/73-ubyob-s-plen/6984--l---r--4-------|title=Муслимка - сайт для мусульманок|accessdate=2013-04-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FxnOccTA?url=http://www.muslimka.ru/section-table/73-ubyob-s-plen/6984--l---r--4-------|archivedate=2013-04-18|deadlink=no}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[Әбүғәлисина]] XI быуатта үҙенең «[[Канон врачебной науки]]» эшендә арпа һыуының, ашының һәм һурпаһының биҙгәк тотҡанда шифалы булыуын яҙа<ref>{{книга|автор=Scully T., Dumville D. N.|заглавие=The art of cookery in the Middle Ages|издательство=Boydell Press|год=1997|pages=187—188|isbn=0-85115-430-1}}</ref>. Азияла һәм хәҙерге ваҡытта ла ҡыҙҙырылған арпанан сәй популяр<ref>{{cite web|url=http://teagrad.com/?tag=%d1%8f%d1%87%d0%bc%d0%b5%d0%bd%d0%bd%d1%8b%d0%b9-%d1%87%d0%b0%d0%b9|title=ячменный чай &#124; Мир чая|accessdate=2013-04-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124302/http://teagrad.com/?tag=%D1%8F%D1%87%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D1%87%D0%B0%D0%B9|archivedate=2016-03-04|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304124302/http://teagrad.com/?tag=%D1%8F%D1%87%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D1%87%D0%B0%D0%B9 |date=2016-03-04 }}</ref>.

Инглиз халыҡ ижадында [[John Barleycorn|Джон Арпа Орлоғо]] шул уҡ исемле халыҡ йырында арпаның, шулай уҡ унан әҙерләнгән һыраның һәм вискиҙың кәүҙәләнеше булып тора. Йырҙа Джон арпа эшкәртеүенең төрлө этаптары менән тап килгән йәберҙәрҙән, һөжүмдәрҙән, һәм, ахыр сиктә, үлемдән ғазап сигә. Джон Арпа Орлоғо образы Германия-Скандинавия мифологияһындағы боронғо Мимир һәм Квасир аллалары менән бәйле булыуы мөмкин<ref name="deVries76">{{книга|автор=de Vries Ad.|заглавие=Dictionary of Symbols and Imagery |ссылка=https://archive.org/details/dictionaryofsymb0000vrie|год=1976 |pages=[https://archive.org/details/dictionaryofsymb0000vrie/page/34 34]—35|издательство=North-Holland Publishing Company |место=Amsterdam |isbn=0-7204-8021-3}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* • Мәүлүдова Л. Г. MIl Ботаника: Югары төзелешле үсемлекләр систематикасы: Югары уку йортлары өчен д-лек.— Казан: Мәгариф, 2002.— 447 б.: рәс. б-н. ISBN 5-7761-0954-5
* • [http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/1055-arpa Башҡорт энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305013507/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/1055-arpa |date=2016-03-05 }}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ячмень}}
* [[s:БЭАН/Ячмень|Ячмень]] в [[БЭАН]]
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00095/24100.htm}}
* {{GRIN|genus|5789}}{{ref-en}}
* {{EOL|108088}}{{ref-en}}


[[Категория:Ҡыяҡлылар]]
[[Категория:Евразия флораһы]]
[[Категория:Төньяҡ Африка флораһы]]
[[Категория:Икмәк бөртөклө культуралары]]
[[Категория:Техник культуралар]]
[[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]]