Һыу

Һыу (водород оксиды) — тәүторош хәлендә төҫө, тәме һәм еҫе булмаған үтә күренмәле шыйыҡса. Химик формулаһы: H₂O. Температураһы Цельсий буйынса 0 градустан түбән төшһә, ҡаты рәүешкә инә, туңа. Һыу туң хәлдә боҙ, ҡар, бәҫ тәшкил итә. Температураһы Цельсий буйынса 100 градусҡа күтәрелһә, ҡайнап сыға һәм быуға әйләнә. Ер йөҙөнең 71 % тирәһе һыу ятҡылыктары менән ҡапланған. Улар океан, диңгеҙ, йылға, күл, боҙлоҡтарҙан тора.

Һыу
Дөйөм үҙенсәлектәре
Систематик исеме	Водород оксиды Һыу =
Ғәҙәти исеме	һыу
Химик формула	Н2O
Физик үҙенсәлектәре
Агрегат хәле (Стандарт шарттарҙа)	шыйыҡлыҡ
Моляр масса	18,01528 г/моль
Тығыҙлығы	0,9982 г/см³
Динамик үҙлелек (Стандарт шарттарҙа)	0,00101 Па·с (20 °C-та)
Кинематик үҙлелек (Стандарт шарттарҙа)	0,01012 см²/с (20 °C-та)
Матдәлә тауыш тиҙлеге	1348 м/с (дистиллирланған һыу) м/с
Термик үҙенсәлектәре
Иреү температураһы	0 °C
Ҡайныу температураһы	99,974 °C
Критик нөктә	374 °C, 22,064 МПа
Моляр йылы һыйҙыралышлылыҡ (Стандарт шарттарҙа)	75,37 Дж/(моль·К)
Йылы үткәреүсәнлек (Стандарт шарттарҙа)	0,56 Вт/(м·K)
Хәүефһеҙлеге
Ағыулылығы	0 0 0 0

Һыу

Һыу — көслө иреткес. Тәбиғи хәлдә унда һәр ваҡыт ирегән матдәләр бар.

Ер йөҙөндә һыу төп йәшәү сығанағы булып тора. Һәр бер тере йәндең һәм үҫемлектең химик төҙөлөшөнә инә, тирә-яҡ мөхиттең торошон билдәләй.

Тере кешенең тәненең 55—78%-ы һыуҙан тора, уның күләме кешенең йәше һәм ауырлығына бәйле. Кеше организмында 10 % һыу юғалтыу үлем осрағына килтереүе мөмкин. Тәндә уның күләмен бер кимәлдә тотоу өсөн, кешегә көнөнә яҡынса 3 литр һыу эсергә кәрәк.

22 март — Бөтә донъя һыу көнө. Һыу ресурстары көнөн билдәләү тураһындағы тәүге тәҡдим 1992 йылда Рио-де-Жанейрола үткән БДБ-ның тирә-яҡ мөхитте һаҡлауға арналған конференцияла тыуа.

Һыу төрҙәре

Һыу Ер йөҙөндә өс агрегат хәлдә — шыйыҡса, газ рәүешендә һәм ҡаты булыуы мөмкин. Улар барыһы ла йәнәш була ала, мәҫәлән: һауала һыу быуы һәм болот, диңгеҙҙә һыу һәм айсберг, ерҙә боҙлоҡ һәм йылға. Ул бик күп матдәләрҙең тәмен ала, үҙендә иретә ала. Һыуҙы, «йәшәү сығанағы» булараҡ мөһимлеген иҫәпкә алып, өс типҡа бүлеп йөрөтәләр.

Барлыҡҡа килеү, составы, ҡулланышы һәм башҡа үҙенсәлеген иҫәпкә алып:

• Кальций һәм калий катиондар нисбәте буйынса — йомшаҡ һәм ҡаты һыу.
• Молекула изотобы буйынса:
  • Еңел һыу (составы буйынса ғәҙәти һыуға яҡын).
  • Ауыр һыу (дейтерийлы һыу)
  • Үтә ауыр һыу (тритийлы һыу)
• Сөсө һыу
• Ямғыр һыуы
• Диңгеҙ һыуы
• Ер аҫтындағы һыу
• Минераль һыу
• Тоҙло һыу
• Эсәр һыу, һыу үткәргестәге һыу
• Дистиллирләнгән һыу, ионһыҙландырылған һыу
• Тотонолған һыуҙар
• Ямғыр һыуҙары һәм ер өҫтө һыуҙары
• Үле һыу һәм Тере һыу — сифаты буйынса әкиәттәге һыу төрҙәре
• Изге һыу — дини тәғлимәт буйынса махсус һыу
• Поли-һыу (күплек мәғәнәһендә)
• Структураланған һыу — академик булмаған теорияларҙағы термин.

Һыуҙың химик атамалары

Һыуҙың бер нисә химик атамаһы бар:

• Водород оксиды
• Водород гидрооксиды
• Дигидроген монооксиды
• Гидроксиль кислота
• Оксидан
• Дигидромонооксид

Үҙенсәлектәре

Физик үҙенсәлектәре

Һыу нормаль шарттарҙа шыйыҡ агрегат хәлдә, башҡа водород ҡушылмалары киреһенсә газ хәлендә була. Был молекулаларҙың үҙенсәлекле характеристикаһы менән һәм улар араһындағы бәйләнеш менән аңлатыла.

Водород атомдары кислород атомына 104,45° мөйөш яһап ҡушыла, һәм был конфигурация ҡәтғи һаҡлана.

Водород атомы һәм кислород атомы араһындағы электро тиҫкәрелек айырмаһы ҙур булыу сәбәпле, электрон болото кислород яғына күскән. Шул сәбәпле һыу молекулаһы актив диполь булып тора, кислород яғы тиҫкәре, ә водород яғы ыңғай.

Һөҙөмтәлә, молекулалар поляр бәйләнеш барлыҡҡа килтереп, ҡапма-ҡаршы полюстары менән бер-береһенә тартылалар.

Уларҙы айырыу өсөн, күп энергия сарыф ителә. Водород ионы — протондың тышҡы электрон ҡатламы юҡ һәм ул бик бәләкәй. Шуға күрә тиҫкәре поляризацияланған күрше кислород электрон тышсаһына башҡа молекула менән водород бәйләнеше барлыҡҡа килтерә.

Һәр молекула күршеләре менән дүрт водород бәйләнеше менән бәйләнгән — кислород атомы ике бәйләнеш барлыҡҡа килтерә һәм водород атомы — ике бәйләнеш.

Молекулалар араһындағы поляр һәм водород бәйләнеше һыуҙың юғары ҡайнау температураһын һәм сағыштырмаса парға әйләнеү йылылығын билдәләй.

Ошо бәйләнештәр булыу сәбәпле, һыу мөхитендә 15—20 мең атмосфераға тиклем баҫым барлыҡҡа килә, был һыуҙың ҡыйын ҡыҫылыусанлығын аңлата, һыу бары 0,00005 күләмгә ҡыҫыла.

Һыуҙың һәм боҙҙоң структураһы оҡшаш. Һыу һәм боҙҙа структура барлыҡҡа килтереп молекулалар билдәле бер тәртиптә урынлашырға тырыша, тик йылылыҡ хәрәкәте ҡамасаулай.

Ҡаты хәлгә күскән ваҡытта йылылыҡ хәрәкәте кәмей һәм башҡа төр структура барлыҡҡа килтереүгә ҡамасауламай, һыу молекулалары билдәле тәртиптә урынлаша.

Был процеста молекулалар араһындағы бушлыҡ арта, һәм дөйөм тығыҙлыҡ түбән төшә. Был боҙ фазаһында һыуҙың тығыҙлығы кәмерәк булыуын аңлата.

Парға әйләнгәндә, киреһенсә, бәйләнештәр өҙөлә. Бәйләштәрҙе өҙөү өсөн, бик ҙур энергия кәрәк. Шуға һыу башҡа шыйыҡсалар араһында һәм ҡаты матдәләр араһында сығыштырмаса иң ҙүр йылы һыйҙырыусанлыҡҡа эйә.

Бер литр һыуҙы бер градусҡа йылытыу өсөн 4,1868 кДж энергия кәрәк. Ошо үҙенсәлеге булғанға күрә, һыу йыш ҡына йылылыҡ биргес итеп файҙаланыла.

Температура °С	Һыуҙың сағыштырма йылылыҡ һыйымы кДж/(кг*К)
-60 (боҙ)	1,64
-20 (боҙ)	2,01
-10 (боҙ)	2,22
0 (боҙ)	2,11
0 (таҙа һыу)	4,218
10	4,192
20	4,182
40	4,178
60	4,184
80	4,196
100	4,216

Агрегат хәлдәре

Ҡар бөртөктәре төрҙәре.

Агрегат хәл буйынса өс төрө бар:

• Ҡаты — боҙ
• Шыйыҡ — һыу
• Газ хәлендә — һыу пары йәки быу

Баҫым артыу менән һыуҙың ҡайнау температураһы күтәрелә:

Баҫым, атм.	Ткип, Цельсий гр.
0,987 (105 Па — нормаль шарттар)	+99.63°
1	+100°
2	+120°
6	+158°
218,5	+374,1°

Тәбиғәттә һыу

Тәбиғәттә һыу әйленеше

Ер (планета) йөҙөнөң 3/4 өлөшөн һыу тәшкил итә. Ерҙең гидросфераһы Донъя океанын, ҡоро ер һыуҙарын һәм атмосфералағы һыуҙы үҙ эсенә ала. Гидросферала һыу тәбиғәттәге үҙ-ара һыу әйләнеше процесы менән бәйләнгән.

Донъя океаны һыуҙары

Донъя океанына планеталағы бөтә һыуҙың 96%-тан ашыуы тура килә. Планеталағы һыуҙы материктар һәм утрауҙар айырым океандарға — Тымыҡ, Атлантик, Һинд һәм Төньяҡ Боҙло океанына бүлә. Антарктиданы уратып алған Көньяҡ океан айырым күрһәтелә. Майҙаны буйынса иң ҙуры — Тымыҡ океан, иң бәләкәйе — Төньяҡ Боҙло океан. Океандарҙың ҡоро ергә инеп торған өлөшө диңгеҙҙәр тип атала. Иң ҙур диңгеҙҙәр: Филлипин,Ғәрәп, Мәрйен диңгеҙҙәре.

Диңгеҙ һәм океан һыуы составында ирегән төрлө матдәләр бар. 1 литр океан һыуында яҡынса 35 г тоҙ (күберәге аш тоҙо) бар. Бындай һыу сәнәғәттә, ауыл хужалығында ҡулланыуға яраҡһыҙ.

Ҡоро ер һыуҙары

Йылға, күл, һаҙлыҡ, боҙлоҡ һәм ер аҫты һыуҙары ҡоро ер һыуҙары тип атала. Уларҙын күп өлөшө сөсө, әммә тоҙлолары ла осрай. Йылға, күл, һаҙлыҡтарҙа һыуҙың 0,02 % тупланған.

Боҙлоҡтағы һыу

Боҙлоҡтарҙы һыу туңғанда барлыҡҡа килгән боҙ менән бутарға ярамай. Боҙлоҡтар ҡарҙан барлыҡҡа килә. Ҡар яуып иреп өлгөрмәй, ҡар ҡатламы тығыҙлана һәм боҙға әйләнә. Антарктида материгы ҡалын боҙ менән ҡапланған. Һималай, Памир, Тянь-Шань тау түбәләре боҙлоҡ аҫтында. Боҙлоҡтарҙа барлыҡ һыуҙың 2 % тирәһе тупланған.

Ер аҫты һыуҙары

Ер аҫты һыуҙары Ер ҡабығының өҫкө өлөшөндә урынлашҡан. Улар сөсө, тоҙло, һыуыҡ, йылы, ҡайнар ҙа булыуы мөмкин. Ҡайһы бер урындарҙа, шишмә булып, ер өҫтөнә сыға. Ер аҫты һыуҙары бөтә һыуҙың 2 % тәшкил итә.

Атмосфералағы һыу

Беҙҙең планета атмосфераһындағы һыу ваҡ тамсылар, болот, томан һәм боҫ хәлендә була. Конденсат барлыҡҡа килгәндә, ул атмосферанан яуым-төшөм, ямғыр, ҡар, боҙлауыҡ, ысыҡ рәүешендә ергә төшә. Дөйөм алғанда Ерҙең һыу өлөшө гидросфера, ә ҡоро өлөшө криосфера тип атала. Һыу Ерҙәге бөтә организмдар өсөн иң мөһим матдә булып тора. Ерҙәге тормош һыу мөхитендә барлыҡҡа килгән тигән фараз бар.

Һыуҙы ғилми өйрәнеү

Гидрология

Гидрология — ер гидросфераһын, уның үҙенсәлектәрен, унда барған процестарҙы күренештәрҙе өйрәнеүсе фән. Дөйөм, ҡоро ер, диңгеҙ гидрологияһына бүленә. Гидрологияның төп өйрәнеү объекты булып тәбиғәттә һыу әйләнеше, һыу ресурстары, уларҙың барлыҡҡа килеү шарттары һәм үҙенсәлектәрен өйрәнеү, һан һәм сифат яғынан баһалау тора.

Гидрогеология

Гидргеология — ер аҫты һыуҙарын, уларҙың физик үҙенсәлектәрен һәм химик составын, сығышын, таралыу һәм хәрәкәт итеү үҙенсәлектәрен, ер өҫтө һыуҙары, тау тоҡомдары менән үҙ-ара тәьҫирен өйрәнеүсе фән.

Ҡыҙыҡлы факттар

• Хайуандар һәм үҫемлектәр организмында уртасы 50 % һыу бар.
• Ер мантияһында һыу миҡдары, Донъя океаны менән сағыштырғанда, 10—12 тапҡыр күберәк..
• Донъя океаны уртаса 3,6 км тәрәнлектә, Ер өҫтөнөң 71 % ҡаплай һәм билдәле булған һыу запастарының 97,6 % туплаған.
• Әгәр Ерҙә уйһыулыҡтар һәм ҡалҡыулыҡтар булмаһа һыу бөтә Ер өҫтөн 3 км тәрәнлектә ҡаплар ине.
• Әгәр бөтә боҙлоҡтар иреп бөтһә, Ерҙә һыу кимәле 64 м-ға күтәрелер ине һәм ҡоро ерҙен 1/8 өлөшө һыу аҫтында ҡалыр ине.
• Диңгеҙ һыуы ғәҙәти 35 ‰ тоҙлолоҡта − 1,91 °C-та туңа.
• Һыу ыңғай температурала ла туңа.
• Билдәле бер шарттарҙа (нанотрубка эсендә) һыу яңы хәлгә күсә, аблосют нулгә яҡын температураларҙа ағыу һәләтеп һаҡлай.
• Һыү ҡояш яҡтыһының 5 % кире сағылдыра, ә ҡар 85 %. Боҙ аша океанға тик 2 % ҡояш яҡтыһы үтә.
• Океандың зәңгәр төҫө һыуҙа яҡтылыҡтың һайланып йотолоуы һәм тарҡалыуы менән аңлатыла.
• Һыу Ерҙә шыйыҡ фазанан ҡаты фазаға күскәндә киңәйә торған күп булмаған матдәләр араһына керә, бынан тыш висмут һәм галлийҙын ошондай үҙенсәлеге бар.
• Һыу фтор булған атмосферала янырға мөмкин, ҡайһы саҡта шартлау менән. Был осраҡта кислород бүленеп сыға.

Һыу темаһы халыҡ ижадында

Йомаҡ

• Утта янмай, һыуҙа батмай. Яуап: Боҙ.

Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр

• Ағас башын ел алыр, күпер башын һыу алыр
• Ағыр һыуҙың ҡәҙере юҡ
• Аҡҡан һыу кире ҡайтмай
• Аҡҡан һыу юлын табыр
• Аҡҡош күлдә булыр, аҡсарлаҡ һыуҙа булыр
• Аҡсаны берәү ҙә һыуға атмай
• Аҡмаған һыуҙы үлән баҫа
• Алйотҡа әйткән кәңәшең ағып киткән һыуға тиң
• Алтынды тут алмаҫ, һыуҙы ут алмаҫ.

Башҡорт телендә һыуға бәйле һүҙҙәр

Исемлек  

Бишнәк — тар итеп йырып, сит-ситен көпләп ағыҙған һыу Өйрөлмәк — һыуҙың бер урында өйрөлөп аҡҡан урыны Әлтә — күлдең ҡыш көнө туңмай ятҡан урыны Шаршы — йылғаның шәп аҡҡан ере, шаран Шарлауыҡ — 1) текә ҡаянан, һикәлтәнән киҫә ағып төшкән һыу, 2) йылғаның шәп аҡҡан урыны Шишмә — ер аҫтынан урғылып сығып ятҡан һыу, инеш Шәре — боҙ өҫтөнә сыҡҡан һыу Һеүән — йылғаның ағын урыны Сәперт — һыуҙың һай ғына сите Әнһар — йылға, һыу Нәһер — йылға Шыя — 1) һыу өҫтөндәге туңып бөтмәгән ҡар ҡатыш боҙ, 2) ҡар аҫтына төшкән һыу Аҡ яуын — йылы йәйге көндә күк күкрәмәй, томан кеүек булып, оҙаҡ яуған ваҡ күҙле ямғыр Быҫҡаҡ (баҫма) ямғыр — һибәләп кенә оҙаҡ яуған ямғыр Ләйсән ямғыр — Шыбаҡшы - ҡойоп яуған ямғыр Саңырт — һибәләп, томанлап яуған ваҡ ҡына көҙгө ямғыр йәки ҡар Сыйҙым — көҙгө һыу өҫтөндә туңа башлаған ҡар ҡатыш боҙ; шыя Сығанаҡ — ер аҫтынан тәбиғи рәүештә сығып ятҡан урын Болаҡ — бәләкәй йылға Сол — бәләкәй йылға Сил — таулы ерҙы күпләп ҡар иреү йәки көслө ямғыр яуыу һ.б. сәбәпле йылғаларҙың ҡапыл артыуына килтергән ләмле йәки ҡом ҡатыш ташлы хәтәр ташҡын Күҙләүек — бәләкәй генә шишмә Күләң — йылғаның ҡамалып ҡалған ҡолағы Күлмәк — үлән баҫҡан күлдең асыҡ урыны, күл мәкеһе Монтар — аҡмай ятҡан һыуҙа барлыҡҡа килгән бысраҡ Тойоҡ — йылғаның яй ғына ағып, төбө тәрән батҡаҡ булып, кисеү бирмәй ятҡан ере Тоба — һыуҙың ҡолаҡлаҡлаңҡырап, аҡмай ятҡан бик тәрән ере, ятыу Кәүсәр — ожмахтағы һыуы татлы күл Зәмзәм — Мәккәлә ҡәғбә янындағы һыуы изге, шифалы ҡоҙоҡ Ҡойо — шишмә Ҡоҙоҡ — һыу алыу өсөн ҡаҙып, бура төшөрөп эшләнгән соҡор Ҡылымыҡ — йылғаның төп йылғанан айырылған тармағы Мәке — боҙға уйылған тишек Йәш ҡар — яңы яуған ҡар Күбәләк (ябалаҡ) ҡар — эре күҙле йомшаҡ ҡар Ала ҡар — ҡар иреп, урыны-урыны менән ер асыла башлаған яҙғы мәл Аҙау ҡар — оҙаҡ ятҡан ҡар Ҡар күҙе тишелеү — тамсы тамып, ҡар ирей башлау Ҡаңтар — көҙгө ҡырпаҡ ҡар миҙгеле Иҙел — ағып ятҡан ҙур һыу, йылға Даръя — сиге күренмәгән ҙур һыу, бик ҙур йылға Кисеү — йылғаның кисеп аша сығып йөрөй торған һай урыны Керәкә — үлән, мүк баҫҡан күл Күл яғаһы — күл башындағы яр буйы Ҡултыҡ — һыуҙың ҡоро ергә инеп торған өлөшө Ҡумырыҡ — яр йәки тамыр-томор төбөнә өңөлөп ингән һыу аҫты ҡыуышы Ҡумшырыҡ — яр төбөндәге тәрән һыу аҫты соҡоро Һара һыу — боҙ киткәндән һуң ташып аҡҡан көслө һыу Ҡаран — 1) туңмай ағып ята торған шишмә йәки бәләкәй йылға, 2) һыуҙың йылылап, туңмай ятҡан ере Ҡаты һыу — татырлы, юшҡынлы һыу Туфан һыуы — әҙәмдәрҙең гонаһы өсөн ер йөҙөн баҫа торған ташҡын һыу, көслө ташҡын Һары һыу — яҙ көнө ирей бащлаған мәл Һыуһаҡ — һыу йыйып һаҡлау өсөн быуылған урын, быуа Һыулау — һыу буйының көтөү төшөп ята торған урыны Баҡай — йылғаның бәләкәй тармағы Сахил — ҙур һыу яры Бәҫ — сасҡау һыуыҡта ағасҡа йәки башҡа нәмәгә өрпәк кенә булып ҡуна торған ҡырау Быуаҡ — тәҙрәгә йәки башҡа нәмәгәҡунған дым, бөрсөк-бөрсөк тир, быу Быу — 1) дымлы нәмәнән земберләп күтәрелгән шыйыҡ томан, 2) ҡайнар һыуҙан күтәреләгән аҡ томан, 3) йылы һауа менән һыуыҡ һауа аралашҡанда хасил булған аҡ ҡуйы томан Боғаҙ Боҙлауыҡ — бөрсөк-бөрсөк булып яуған урын Гөрөн (көрөн) — ямғыр яуғандан һуң йылға булып аҡҡан һыу Гөрләүек — яҙын ҡар иреүҙән йәки көслө ямғырҙан барлыҡҡа килеп, гөрләп аҡҡан һыу Йәншишмә — әкиәттәге тереклек шишмәһе Рашҡы — ямғыр ҡатыш ямғыр боҙло епшек ҡар Йүшә — ағас башына боҙланып ҡатҡан ҡар Лүшә — ағас башына ҡунған епшек ҡар Лайғы — яҙ көнө тау башынан шыуған ҡар Ҡуръяҡ — ағасҡа ҡунған епшек ҡар, лүшә Бөҙөр — һыу өҫтөндә ваҡ тулҡын Йәйет — йәйелеп ятҡан яҙғы ташҡын һыу Йырғанаҡ — һыу йырған тәрән соҡор Йырын — һыу йырған соҡор Йылыу — һыуҙың ҡыш көнө туңмай торған урыны, ҡаран Күләүек — 1) бәләкәй күл, 2)соҡорҙа йыйылып ятҡан һыу Күскен — тауҙан ябырылып төшкән ҡар ишелмәһе Сөмбәй — йылға, күлдә төбө соҡорланып ятҡан тәрән урын, сөмбәйел Ташҡын — ҡар, боҙ иреп йәки оҙаҡямғыр яуып ташҡан һыу Ялдым — һыуҙың тәрән урыны Бөгөл — һыуҙың боролған урыны («Йәшлек» гәзите. 24 март 2023 йыл. Илдар Ғәбитов әҙерләгән)

Шулай уҡ уҡығыҙ

• Тере һыу
• Изге һыу

Әҙәбиәт

• Вода // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Лосев К. С. Вода. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989. — 272 с.
• Лосев К. С. Вода. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989. — 272 с.
• Гидробионты в самоочищении вод и биогенной миграции элементов. — М.: МАКС-Пресс. 2008. 200 с. Предисловие члена-корр. РАН В. В. Малахова. (Серия: Наука. Образование. Инновации. Выпуск 9). ISBN 978-5-317-02625-7.
• О некоторых вопросах поддержания качества воды и её самоочищения // Водные ресурсы. 2005. т. 32. № 3. С. 337—347.
• Андреев В. Г. Влияние протонного обменного взаимодействия на строение молекулы воды и прочность водородной связи. Материалы V Международной конференции «Актуальные проблемы науки в России». — Кузнецк 2008, т.3 С. 58-62.

Һылтанмалар

• Вода как химическое соединение
• Теплофизические свойства воды и водяного пара
• Диаграмма фазовых состояний (инг.)
• Основы геологии Геологическая работа текучих вод
• Водные ресурсы России и мира 2015 йыл 23 апрель архивланған.