Торлаҡ

Торлаҡ — кеше (ғаилә, бер нисә ғаилә) һәм ҡайһы бер хайуандар йәшәү өсөн яраҡлаштырылған традицион ҡоролма (бина) йәки тәбиғи ышыҡлыҡ. Торлаҡ даими, ярым даими йәки даими булмаҫҡа мөмкин.

Бухарестағы йорт (Румыния)

Смоленск өлкәһендәге йорт (Рәсәй)

Еңеү проспектындағы йорт (Бухарест)

Киотолағы йорттар (Япония)

Бухареста йорт

Күп илдәр Конституцияһында кешенең шәхси тормошона һәм уларҙың тейелгеһеҙлеге тураһында әйтелә.

Ғәҙәттәге мәғәнәһенән тыш, торлаҡ символик роль уйнай — кешелек мәҙәнилелеген кәүҙәләндерә, тышҡы буталсыҡлыҡтан һаҡлай, ғаилә йәки ырыуҙың элекке быуындар менән аралашыуҙы тормошҡа ашыра.

Был мәғәнәлә торлаҡ йортто ғына түгел, ә киң мәғәнәләге йортто ла аңлата, ул тораҡ пунктын, илде, дөйөм алғанда, донъяның кешелек үҙләштергән өлөшөн аңлата. Торлаҡ һүҙе даими йәшәгән күп фатирлы йорттар, эш йәки уҡыу ваҡытында йәшәү өсөн ятаҡ, ҡыҫҡа ваҡытлы йәшәү өсөн ҡунаҡханалар мәғәнәһенә эйә. Күп фатирлы йорттарға ҡунаҡхана тибындағы йорттар һәм оло йәштәгеләр өсөн пансионат инә. Тышҡы ҡиәфәте, стеналары өсөн материал һәм торлаҡтарҙың эске төҙөлөшө бик күп төрлө (материал ағас, брезент, таш, бетон, ер, кирбес, ҡорос, хатта быяла, һөйәк йәки ҡар булыуы мөмкин).

Этимологияһы

«Торлаҡ» (жилище) һүҙе русса «йәшәргә» һүҙенән килеп сыҡҡан. Һинд-европа телдәрендә (һәм ҡайһы бер телдәрҙә һинд-европа телдәренән тыш), боронғо тамырҙары «hus/gus», «haz/cas» и «dom» һүҙҙәре торлаҡҡа ҡарата ҡулланыла. Был морфемаларға нигеҙләнгән һүҙҙәр торлаҡ мәғәнәһендә бина булараҡ ҡулланыла һәм бер үк ваҡытта, контекстҡа ҡарап, йәшәү мөхите мәғәнәһендә.

Герман телдәре «hus» һүҙен унда йәшәүселәр менән бергә йорт булараҡ аңлата, ә торлаҡ урыны булараҡ «heim» («ham», «home»), шулай уҡ «dom» морфемаһына нигеҙләнгән һүҙҙәр ҙә бар, әммә ғибәҙәт ҡылыу урындары мәғәнәһендә.

итальян телдәре				палеобалкан телдәре		славян теле
француз		латынь		грек		барыһы ла тиерлек
domicile	demeure	doma	domo	domos	domus	dom

герман телдәре					скандинав телдәре			иран телдәре	семит телдәре	италий телдәре				уғыр телдәрендә	йәнәсәй телдәре
һ. б. немец		һ. б. саксон	готман	һ. б. инглиз	дания	швед	исланд	фарсы	иврит	һ. б. француз	латынь	испания		венгр	имбатский	коттский	ассанский
hus	husili	hus	hus	hus	hus	hus	hus	chuse	chesui	gustel	casa	casa	caza	haz	hus'	hush'	hush'

Тарихы

Кешеләр тәүтормош община ҡоролошо осоронан уҡ торлаҡты файҙалана. Башта улар төрлө мәмерйәләр, тау ҡыуышы һ. б. була. Тәбиғи торлаҡтар боронғо кешеләрҙең бөтә ихтыяждарын ҡәнәғәтләндерә алмағанлыҡтан, уларҙы төҙөкләндереү башлана. Торлаҡ мацҙандарына таш түшәү (мәҫәлән, боронғо Ла-Ферраси торағы, Эль-Кастильо мәмерйәһе), таш ҡоймалар (Краснодар крайындағы Ил туҡталҡаһы), ябай таш өйөмдәре ҡулланылған, улар шулай уҡ ҡойма булып хеҙмәт иткән (Ҡырымдағы Бүре өңө (Волчий грот) мәмерйәһе). Тигеҙлектә йәшәгән кешеләрҙең иң боронғо торлаҡтары — ер өйҙәре һәм ҡыуыштар.

Климаттың үҙгәреүе, һыуытыу кешеләрҙе торлаҡ төҙөү менән әүҙемерәк шөғөлләнергә мәжбүр итә. Тәүҙә махсус ҡоралдар булмаған осраҡта эш материалы ағастар, шулай уҡ хайуан һөйәктәре була. Донъяла төҙөлгән иң боронғо торлаҡтарҙың береһе беҙҙең эраға тиклем 10 мең йыллыҡ тирәһендә төҙөлә һәм мамонт һөйәктәренән эшләнә; табылдыҡ Киев эргәһендәге Межирич ауылында яһалған. Торлаҡ мамонт тиреһе менән ҡапланған булғанға оҡшай. Торлаҡты 1965 йылда крәҫтиән 2 метр тәрәнлектә баҙ ҡаҙған ваҡытта таба.

Хәҙерге мәғәнәлә торлаҡтар, күрәһең, неолит дәүеренән башлап төҙөлә башлай, әммә төрлө урындарҙа һәм төрлө мәҙәниәттәрҙә төрлө ваҡытта торлаҡ төҙөлөшө башлай. Боронғо Мысырҙың иң иртә билдәле неолит торлаҡтары беҙҙең эраға тиклем X мең йылдарға ҡарай ә Грецияла беҙҙең эраға тиклем яҡынса 6000 йылда төҙөлгән биналар табыла. Ҡырыҫ ҡышлы төньяҡ райондарҙағы торлаҡтар квадрат йәки түңәрәк формала була, уртала усаҡ өсөн урын һәм өҫтә төтөн сығыу өсөн тишекле бер түңәрәк йәки дүрткел тишек. Ҡайһы саҡта ундай торлаҡта кешеләр йорт хайуандары менән бергә ҡуна. Болгарияның Стара-Загора ҡалаһында «Неолит торлаҡтары» _{(болғар)} музейы урынлашҡан, унда ул дәүерҙәге төрлө көнкүреш һауыт-һабалары: икмәк бешереү өсөн тәүге мейестәр, ҡул тирмәндәре, керамик һауыттар һәм башҡалар бар.

Алтай төркиҙәренең тергеҙелгән конуслы туҙ тирмәһе

Күскенсенән ултыраҡ тормош рәүешенә күскәндән һуң, торлаҡтар яйлап үҙгәрә бара. Торлаҡтарҙың тышҡы ҡиәфәте, күләме һәм урынлашыуы бик күп төрлөлөгө менән айырыла бара һәм төбәктең милли һәм мәҙәни үҙенсәлектәренә лә, уның хужаһының социаль хәленә лә бәйле. Ҡоро һәм ағасһыҙ урындарҙа балсыҡтан һуғылған, кирбес һәм саман ҡоролмалар төҙөлә. Европа һәм Азияның урманға бай райондарында бүрәнәнән ағас йорттар төҙөлә. Тәүҙә бындай йорттар бер бүлмәнән тора, һуңынан төрлө маҡсатлы бер нисә бүлмәнән торған биналар төҙөлә башлай: мәҫәлән, йоҡо, аш-һыу, ҡунаҡ бүлмәһе һ. б.

Беҙҙең эраға тиклем IX мең йыллыҡта беренсе таш йорттар барлыҡҡа килә. Археологтар тарафынан табылған торлаҡ итеп файҙаланылған таш ҡоролмалар иң боронғо тораҡтар иҫәбендә — Анатолияның көньяҡ-көнсығышындағы Чайоню һәм Фәләстиндәге Иерихон.

Һуңғы неолит осорондағы бағаналағы торлаҡтарын тергеҙелеүе

Бронза быуаты осоронда Европала киң таралған торлаҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәре — йышыраҡ конус формаһындағы ҡыйыҡтар менән ҡапланған түңәрәк йәшәү урындары — әле лә ер аҫтында. Шул уҡ ваҡытта ер өҫтөндә стеналары таштан төҙөлгән йәки балсыҡ менән һыланған йорттар ҙа киң тарала. Неолит һәм бронза быуаты сигендә бағаналағы торлаҡтар ҙа тарала, уны ҡулланыу даирәһе ярайһы уҡ киң — итальян террамары һәм Альп тирәһендәге күл буйындағы ҡоролмаларҙан алып Океания һәм Калимантандағы даяк йорттарына тиклем төҙөлә.

Ҡораллы конфликттарҙың таралыуы нығытылған тораҡ пункттарҙың барлыҡҡа килеүенә килтерә (Березняки, Ярославль өлкәһе;Тушемля ҡасабаһы, Смоленск өлкәһе.

Айырым тарихи осорҙа торлаҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәренә (мәҫәлән, һарайҙарға) тейешле социаль хәлгә эйә булған кешеләр генә хужа була ала (мәҫәлән, дворяндар). Башта ауыл хужалығы өҫтөнлөк иткән саҡта йорттар, ғәҙәттә, ҙур булмаған төркөмдәргә (ауылдарға, ҡасабаларға, ауылдарға) бүленә. Артабан, һөнәрселек үҫеше менән, яйлап ҡалалар барлыҡҡа килә.

Боронғо Мысырҙың торлаҡ йорттары

Башҡа күп кенә урындарҙағы кеүек, Мысыр биләмәһендә тәүге торлаҡтар булып соҡорҙар, мәмерйәләр, хайуандар тиреһенән яһалған төрлө япмалар, әүеҫлектәр, үрелгән конструкциялар ярҙамында эшләнгән ҡоролмалар тора. Һуңыраҡ ҡояшта киптерелгән кирбестәр ҡулланыла башлай. Кирбес ҡулланылған иң ҙур һәм иң боронғо тораҡ пункттарҙың береһе — Додинастика осоронда барлыҡҡа килгән Меримде Бени-Салама ҡасабаһы. Ундай кирбестән эшләнгән торлаҡтар оҙонса, иҙәне балсыҡ ҡатыш була, түшәме ҡамыштан эшләнә. Бындай төрҙәге ҡоролмалар киләсәктә — Иртә батшалыҡ осоронда һәм һуңыраҡ һаҡланып ҡала. Хәллерәк кешеләр, мәҫәлән, руханиҙар, торлаҡ бүрәнәнән төҙөй. Фирғәүен һоҡланғыс һарайҙары кирбестән эшләнә.

Боронғо Грецияның торлаҡ йорттары

Иң боронғо торлаҡ йорттар тураһында археологик мәғлүмәттәр бик аҙ. Өлөшләтә торлаҡ тураһында мәғлүмәт Гомерҙың поэмаларында тасуирлана. Торлаҡ ауыл хужалығы менән тығыҙ бәйләнгән; уның төп өлөшө ихата булған. Шулай уҡ был комплекҡа баҡса, йәшелсә баҡсаһы, мунса, йыуыныу урыны инә. Икенсе ҡатта урынлашҡан ҡатын-ҡыҙ яртыһы (гинекей) айырым айырылып торған.

Классик осорҙоң ҡала торлаҡтары ҡаланың планлаштырыу структураһы менән билдәләнә. Тура мөйөшлө кварталдарға бүленеү шулай уҡ биналарҙың тура мөйөшлө формаһын билдәләй, һәм бөтә биналар ҙа йыш ҡына бер-береһенә оҡшаш ҙурлыҡта була. Был осорҙа торлаҡ йорттоң «пастад» тибы барлыҡҡа килә. Эҫе климат арҡаһында йорттоң төньяғында төп бүлмәләр урынлаша. Бинаның тәҙрәләре һәм ишектәре ихатаға ҡарай, шунда уҡ икенсе ҡатҡа баҫҡыс та ҡуйыла. Бина функциональ рәүештә бүленә: андрон (ирҙәр бүлмәһе) табын, ойкос (усаҡлы бүлмә) һәм башҡалар өсөн тәғәйенләнә. Биналар янмаған кирбестән, түшәмдәре ағастан, ҡыйығы черепица йәки ер менән ябыла.

Эллин осоронда торлаҡ йорттарҙың үҫешенә халыҡтың милек яғынан ҡатламланыуы йоғонто яһай. Хәллерәк кешеләрҙең ярты йәки унан да ҙурыраҡ йорттары булыуы мөмкин булған.

Торлаҡтың өҫтөнлөклө төрө булып перистил йорт тора.

Боронғо Римдың торлаҡ йорттары

Рим империяһында социаль бүленеүе шулай уҡ төрлө социаль төркөм кешеләре өсөн төрлө торлаҡ төрҙәренә килтерә. Ҙур өлөшө ярлы булған ҡала халҡының артыуы инсула кеүек йорттарҙың барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә. Инсула күп ҡатлы йорт була, унда йәшәү өсөн биналар ҡуртымға бирелә. Йышыраҡ торлаҡ цех йәки ниндәйҙер оҫтахана була, уның өҫтөндә йәшәү өсөн өҫтәмә йәки бер нисә өҫтәмә ҡат төҙөлә. Бындай өҫлөктөң мөмкинселеге империяла төҙөлөш алымдарын, атап әйткәндә, рим бетонының барлыҡҡа килеүен үҫтереү, көмбәҙле түшәмдәрҙең камиллашыуы иҫәбенә мөмкин була. Әммә ҡоролмаларҙың сифаты йыш ҡына бик түбән була, был уларҙың емерелеүенә килтерә. Инсулала аҡҡан һыу үткәргес тә, канализация ла булмай. Инсуланың бейеклеге 5-6 ҡатҡа еткән.

«Веттий йорто», Помпеи.Эске ихата

Бай римлеләрҙең торлаҡтары атриум-перистил йорттар (домустар) була. Яйлап үҙгәртеп ҡороу, өҫтәмә ҡаттарҙың барлыҡҡа килеүе үҙәктә ихатаһы булған күп фатирлы йорттарҙың киләсәктә барлыҡҡа килеүенә нигеҙ һала. Атрий-перистил йорттары, атриум һәм перистилдән тыш, төрлө функциялы башҡа бүлмәләрҙе дә үҙ эсенә ала, ҡайһы бер осраҡтарҙа тәртипһеҙ урынлашыуы арҡаһында торлаҡты тотош итеп ҡабул итеп булмай.

Торлаҡтың айырым төрө булып император резиденциялары тора. Тәүҙәрәк домустың төрө була, артабан улар күп корпуслы ансамблдәргә әүерелә. Уларға һарайҙар ҙа, тәхет бүлмәләре лә, базиликалар, бассейндар, стадиондар, ларарийҙар, йәшәү өсөн йорттар һәм башҡа биналар инә.

Рим байҙарының тағы бер йәшәү төрө булып виллалар тора. Вилла булып ҡала ситтә йәшәү өсөн хеҙмәт итә. һауа йылытыу яйланмаһы барлыҡҡа килеү уларҙа йыл дауамында даими йәшәргә мөмкинлек бирә. Уларҙың бик күп төрө була, берҙәм ҡоролма ла була ала, шулай уҡ айырым биналарға бүленә ала. Йыш ҡына утрауҙарҙа һәм ҡултыҡтарҙа урынлашҡан виллаларға туҡтау урыны ҡоролмалары инә. Иң ҙур виллалар — берҙәм идеялы киң архитектура-пейзаж композицияһы.

Рустә торлаҡ

Ваҡытында Боронғо Русь феодаль ырыусылыҡ мөнәсәбәттәренә менән община ҡоролошо үҙгәртеп ҡороуҙар фонында ауыл биләмәһендә үҫеше күҙәтелде, тип, бер ғаиләгә алып барған хужалыҡ итеүгә күсеү менән бәйле булды. Был осорҙа кеше үҙенең торлаҡ формаһын һаҡлап, уҙған быуаттың килә — был йорт өлөшләтә йәки ер өҫтө ерҙә ҡалырлыҡ заглублять. Төп материал булып төньяҡҡа стеналары бүрәнә, балсыҡ ҡулланып, каркас менән конструкция уҡ көньяҡҡа тарала. Бүлмәле йорттар өлөшө ҙур булды, артҡы стенаһы, ғәҙәттә, билдәләнгән месторасположение янында усаҡ, хужалыҡ соҡорҙары ҡаҙып эшләнгән иҙәндә һаҡлағыс буласаҡ.

Уртала соланлы өй. Ике өй уртанан солан менән тоташҡан. Байкал аръяғы халыҡтарының этнографик музейы.

Кенәздәр йәшәгән тораҡ пункттарҙа биналар тәғәйенләнеше буйынса бүленә: сиркәүҙәр, хеҙмәтселәр өсөн айырым бүлмәләр, аҙыҡ-түлек запасын һаҡлау өсөн ҡоролмалар. Иң ҡатмарлы төҙөлөшлөһө — кенәздең ҙур өйө. Улар, ҡағиҙә булараҡ, үҙ-ара берләшкән бураларҙы үҙ эсенә ала, өс өлөшлө була: солан, йәшәү өсөн йылы өй, хужалыҡ өсөн һалҡын бүлмә.

Интерьер тарихы һәм планлаштырыу

Иң иртә торлаҡ йорттар һәм уларҙың интерьерҙары тураһында бик аҙ билдәле, әммә уларҙың тарихын иң ябай һыйыныу урындарына тиклем күҙәтергә мөмкин. Боронғо рим архитекторы Витрувий, беренсе архитектура сиселеше балсыҡ менән һыланған ботаҡтарҙан эшләнгән ҡыуыш (Primitive hut), тип иҫәпләй. Һуңыраҡ Филипп Табор (Philip Tabor) (XVII быуаттағы голланд йорттары хәҙерге архитектура нигеҙе булып хеҙмәт иткән, тип билдәләй.

Дөйөм бүлмәләр

Гювяскюля ҡалаһында XX быуат башындағы традицион фин йорто

Традицион япон йорто (минка)

Урта быуаттарҙа капиталь торлаҡтарҙың күбеһе хужалыҡ ҡаралтыларҙа булған, унда төрлө эшмәкәрлек төрҙәре башҡарыла һәм төрлө ваҡиғалар була. Ул йорттарҙа күп кеше, шул иҫәптән ғаилә ағзалары, туғандары, эшселәр, хеҙмәтселәр һәм ҡунаҡтар йәшәй. Уларҙың йәшәү рәүеше күп осраҡта бергә була, торлаҡты ҡороу ҙа быға тап килә. Ҙур залда, ғәҙәттә, бергә төшкө аш ашай һәм осрашыуҙар үткәрә, ә ҙур светлица https://ru.wikipedia.org/wiki/Русское_традиционное_жилище#Светлица дөйөм йоҡо бүлмәһе булып хеҙмәт итә.

Йәнәш бүлмәләр

XV һәм XVI быуаттарҙың итальян һарайҙарында, архитектура яңырыуы осоронда йәнәш бүлмәле йорттар төҙөлөшө үҫешә. Биләмә биналарынан айырмалы рәүештә, һарай бүлмәләренең күбеһе алдан билдәләнгән тәғәйенләнешле булмай, әммә уларҙың һәр береһенең тиерлек күрше бүлмәләргә алып барыусы бер нисә ишеге була. Робин Эванс (1944—1993) планировканы «айырым, әммә шул уҡ ваҡытта тығыҙ бәйләнгән, палаталар матрицаһы» тип тасуирлай. Был һарайҙа йәшәүселәргә, ҡайһы берҙә шәхси тормош сиктәрен боҙоп, бүлмәнән-бүлмәгә тиклем бөтә бина буйлап иркен йөрөргә мөмкинлек бирә.

"Ғөмүмән, бындай бина буйлап тик ошо рәүешле генә йөрөргә мөмкин — бүлмәнән-бүлмәгә, ә беренән икенсеһенә күсеү. Баҫҡыстар һәм коридорҙар, әгәр булһа, бер бүлмәнән икенсеһенә алып бара һәм бер ҡасан да «уртаҡ юл» булдырмай. Бүлмә диуарҙары айырым арауыҡтарҙы билдәләүгә ҡарамаҫтан, дөйөм алғанда вилланың асыҡ планы була. Асыҡ планировка йорттағыларға аралашып йәшәргә һәм бер-береһенә бәйле булырға ярҙам итә.

Коридор

Коридорҙың барлыҡҡа килеүенә иң иртә миҫалдарҙың береһе 1597 йылда Лондонда Челсиҙа инглиз архитекторы Джон Зоопа төҙөгән Бофорт йортонда табыла. Ул үҙенең һыҙмаларында: «Бөтә нәмә аша оҙон юл» тигән яҙып ҡуя. Был йортта һәр бүлмәнән күрше бүлмәләр аша түгел, ә дөйөм коридор һәм дөйөм ишек аша тышҡа сығырға мөмкин була. Ул ваҡыт өсөн бындай архитектура сиселеше революцион була. Шул ваҡытҡа бындай архитектура сиселеше революцион булған. Инглиз архитекторы Роджер Прэтт был «йорттоң бөтә буйлап үткән дөйөм үткәүелдең уртала булыуы кешеләргә, күрше бүлмәләр аша даими үтеп, бер-береһен борсомаҫҡа мөмкинлек бирҙе», — тип яҙа. Ун етенсе быуатта йәмғиәттең ҡатламдарға айырылыуы һәм кешеләр араһындағы тигеҙһеҙлек көсәйә, синыфтар тағы ла анығыраҡ формалаша һәм айырымлана. Был архитектураға йоғонто яһамай ҡалмай. Ул ваҡыттағы бай йорттарҙың планировкаһында хеҙмәтселәр менән юғары синыф араһында ярайһы уҡ ҡәтғи бүленеш була; ябай хеҙмәтсенең, бигерәк тә хужаның ҡунаҡтары йәки башҡа таныш булмаған кешеләр алдында, үҙенә бүлгән биләмәнән ситкә сығырға хоҡуғы булмай. Байҙар менән ярлылар араһындағы шундай уҡ социаль бүленеш ун туғыҙынсы быуатта Британияның күпселек ҡала йорттарында коридорҙар урынлашыуына килтерә.

Социолог Витольд Рыбчински билдәләүенсә, ул саҡта «торлаҡты көндөҙгө һәм төнгө файҙаланыу урындарына формаль һәм формаль булмаған урындарға бүлеү» башлана. Ул ваҡыттағы ябай бүлмәлә дөйөм коридорға илтеүсе бер генә ишек була һәм дөйөмдән шәхси урынға әүерелә.

Өйҙөң эш урыны булыуҙан туҡтауы

Амстердамда 1669 йылда төҙөлгән йорт

Антик дәүерҙә лә, урта быуаттарҙа ла күпселек кеше йәшәгән ерендә: үҙ йортонда, йә уның эргәһендә: ер участкаһында, кәртәлә, оҫтаханала йәки сауҙа кибетендә эшләй. XVII быуатта Голландияла йорт хужалығынан айырылыу сәнәғәт инҡилабы, ҙур фабрикалар булдырыу һәм ваҡ һөнәрселәрҙе ҡыҫырыҡлау арҡаһында көсәйә бара. Инглиз яңырыу эпохаһының ҙур йорттарынан айырмалы рәүештә, Голландияла XVIII быуатта күпкә бәләкәйерәк майҙанда йорттар төҙөлә, уларҙың һәр береһендә иң күбе дүрт-биш кеше йәшәй. Ул ваҡыттағы голландтар араһында үҙҙәренә ышаныу, үҙ көсөнә таяныу, шул иҫәптән йорт хужалығында хеҙмәтселәр ярҙамынан тыш эш итеү ғәҙәте була. Шуға күрә торлаҡ йорттар, унда йәшәүсе ғаилә үҙ көсө менән үҙҙәрен хеҙмәтләндерә алһын өсөн, ҙур итеп төҙөлмәй. Голландияның ул ваҡыттағы торлаҡтары уңайлы урынға әүерелә, улар тик ял итеү һәм туғандары һәм яҡын дуҫтары менән аралашыу өсөн генә тәғәйенләнә һәм хәҙерге замандағыларға оҡшаған була. Хосусилыҡ та мөһим булған; шуға күрә, Голландия йортоноң ыҡсым булыуына ҡарамаҫтан, ул күрше бүлмәләр түгел, ә дөйөм коридор була. XVII быуат аҙағына голланд торлаҡ йорттарының заманса формаға әйләндереү процесы тамамлана.

XIX—XX быуаттарҙа торлаҡ үҫеше

Сәнәғәт революцияһы ҡалаларҙа торлаҡҡа ихтыяждың ҡырҡа артыуына килтерә: сарлаҡтар, баҙҙар, һарайҙар, келәттәр ҡуртымға бирелә.

Ярлылар районы (Бат, Бөйөк Британия)

Бөйөк Британияла сәнәғәт инҡилабынан һуң бик күп завод һәм фабрикалар эшселәре өсөн торлаҡ кәрәклеге тыуа. Шуның менән бәйле төҙөлөштө тиҙләтеү һәм үҙҡиммәтен кәметеү маҡсатында терраса тибындағы күп участкалы торлаҡ йорттар күпләп төҙөлә башлай (дөйөм стеналы, бер-бер артлы, бер-береһе менән бәйләнгән бер нисә йорт, һәр бина күршеләге йортто ҡабатлай). Инглиз ҡалалары урамдары ике ҡатлы шыҡһыҙ кирбес йорт рәттәре менән тула — аҫта күмер мейесе менән аш-һыу бүлмәһе, урамға һәм мини-баҡсаға сығыу урыны, өҫтә барыһы өсөн дә берҙән-бер бүлмә урынлаша.

Буржуазияның торлаҡ урыны, ҡағиҙә булараҡ, айырым йорт була. Техник-сәнғәт интеллигенция вәкилдәре өсөн сағыштырмаса ҙур булмаған коттедж йорттары төҙөлә.

Сан-Хосе биҫтәһе (Калифорния), АҠШ.

1920—1930 йылдарҙа үҫешкән илдәрҙә автомобиль үҫеше биҫтәләрҙең үҫеүенә килтерә, бигерәк тә АҠШ-та. Икенсе донъя һуғышынан һуң шул уҡ типтағы, сағыштырмаса арзан торлаҡ йорттарҙы күпләп төҙөүҙең яңы технологиялары барлыҡҡа килә.

Күп фатирлы йорттар

Күп фатирлы йорттар (инсулалар) тәүге тапҡыр боронғо Римда барлыҡҡа килә.

Европала XVIII быуат уртаһында күп фатирлы ҡуртым йорттары төҙөү практикаһы тергеҙелә. Фатирҙарҙы ҡуртымға алыу хаҡы улар урынлашҡан ҡатҡа бәйле була: ни тиклем юғарыраҡ булһа, шул тиклем арзаныраҡ.

XIX быуат башынан капиталистик мөнәсәбәттәрҙең урынлашыуы фатирҙары ҡуртымға алынған күп фатирлы йорттар төҙөүгә этәргес бирә.

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Белоруссияның Витебск ҡалаһында төҙөлгән килем йорттары

Эшселәр өсөн күп фатирлы йорттарҙан тыш, Европаның күп кенә ҡалаларында XIX быуаттың икенсе яртыһында урта синыф һәм юғары синыф өсөн ҡуртымға бирелгән фатирҙары булған йорттар барлыҡҡа килә башлай. 1880-се йылдарға лифт кеүек техник яңылыҡтарҙың барлыҡҡа килеүе арҡаһында был төр торлаҡтың популярлығы һиҙелерлек арта.

Беренсе донъя һуғышынан һуң эшселәрҙең һаны артыу менән бәйле, Германияла арзан, шул уҡ ваҡытта улар өсөн етерлек уңайлы торлаҡ төҙөү кәрәклеге күп фатирлы йорттар архитектураһында яңы йүнәлеш барлыҡҡа килтерә, уны Баухаус булараҡ билдәле Юғары төҙөлөш һәм художество дизайны мәктәбе пропагандалай. Был йүнәлештәге Бруно Таут кеүек архитекторҙар проектлаған күп фатирлы йорттар торлаҡ төҙөлөшө классикаһына әүерелә һәм беҙҙең көндәргә тиклем донъяның бөтә илдәрендә ҙур булмаған үҙгәрештәр менән ҡабаттан төҙөлә.

Берлиндың Пренцлауэр-Берг районындағы Карл Легин исемендәге торлаҡ комплексы. 1929 йыл

СССР-ҙа торлаҡ

1918 йылда шәхси милек бөтөрөлгәс, элек буржуазия милкендә булған йорттарға эшселәр ғаиләләре урынлаша башлай. Йорт хужалығы менән идара итеүҙе яйға һалыу кәрәклеге үҙенсәлекле йәшәү формаһы — йорт-коммуналарҙың үҙенән-үҙе барлыҡҡа килеүенә килтерә. Йортта йәшәүселәр үҙидара органдары булдыра, йорттоң үҙендә үк йәмәғәт аш-һыу бүлмәләре, яслиҙар, кер йыуыу бүлмәләре һ. б. барлыҡҡа килә башлай. Көнкүрештең коммуналь формаларын формалаштырыу процесын тиҙләтеү теләге, көтөлгәнсә, иҫке биналарҙың архитектура-планлаштырыу сиселешенә ҡамасаулай, йәмәғәт биналары төп нигеҙгә әйләнергә тейеш булған яңы типтағы торлаҡ проекттары эшләүгә ынтылыш яһала.

Был принцип буйынса архитектор И. С. Николаевтың йорт-коммунаһы, Мәскәүҙә Наркомфин йорто, инженерҙар һәм яҙыусылар йорт-коммунаһы, сәйәси хөкөм ителеүселәр йорто, Бабурин, Батенин һәм Кондратьев торлаҡ массивтары төҙөлә. Бер йәки ике ғаилә өсөн фатирҙарҙа йыуыныу бүлмәләре, аш-һыу бүлмәләре (йәки термостарҙа завод-аш-һыу бүлмәләренән килтерелгән аҙыҡ-түлекте йылытыу өсөн шкаф-аш-һыу бүлмәләре) һәм бәҙрәфтәр була, шулай уҡ мунса һәм душ комплекстарында бер нисә фатир өсөн мунса һәм кер йыуыу башҡарыла, йә комплекс составына ингән мунсаларҙа һәм кер йыуыу бүлмәләрендә.

Кондратьев торлаҡ массивының ихатаһы

Киләсәктә, яңы иҡтисади сәйәсәт осоронда, ҡуртым хаҡының барлыҡҡа килеүе торлаҡ тормошоноң яңы формаһы — өлөшсөләр ҡатнашлығында хеҙмәттәшлек барлыҡҡа килеүен билдәләй. 1920-се йылдарҙа был йәшәү формаһы өсөн төҙөлгән йорттар йәмәғәт урындары булмаған айырым ячейкаларҙан торған ябай торлаҡ йорттарға яҡыныраҡ була. Күп фатирлы йорттар менән бер үк ваҡытта күп ҡатлы йорттар бик киң үҫеш алған, уларҙа айырым йорт бер нисә фатирҙан ғына торған. Ундай йорттар менән тотош эшсе кварталдары төҙөлә.

1930 йылдарҙа эшселәр тораҡ пункттарында ғына түгел, ҡалаларҙың ирекле территорияларында ла торлаҡ йорттар төҙөлә башлай. Торлаҡ йорттар бөтә кварталдарҙың формалаштырыусы элементына әүерелә һәм етдиерәк талаптарға яуап бирергә тейеш була. Тышҡы ҡиәфәтен яҡшыртыуҙан тыш, йорттарҙың йәшәү мөхите — торлаҡ йорттарында бүлмәләр үҫеш ала. Фатир майҙаны, түшәм бейеклеге нормалары арттырыла, фатирҙа мунса булыуы мотлаҡ һанала. Лифты булған ике фатирлы һәм дүрт фатирлы секция йорттары киң таралған.

Торлаҡ йорттарҙы файҙаланыуға тапшырыу темпын һаҡлау өсөн, был тармаҡ стандарт проектҡа күсерелә, 1940 йылдан шәхси проекттар кәметелә. Ҡырҡынсы йылдар типик аҙ ҡатлы йорттар төҙөү үҫеше менән ҡылыҡһырлана. Күп кварталдар 2—3 ҡатлы йорттарҙан тора. Әммә ҙур ҡалалар өсөн был типтағы торлаҡ йорт тиҙ арала урынһыҙ тип таныла һәм 4—7 ҡатлы биналар яңынан төҙөлә башлай. 1947 йылда тәүге каркаслы ҙур панелле торлаҡ йорт төҙөлә, был СССР-ҙа эре панелле төҙөлөштәрҙе иҫәпләүҙең башы була, һуңынан ул ҙур ҡолас ала.

1950-се йылдар уртаһынан киң таралыу һәм индустриаллек төп маҡсатҡа әйләнә: предприятиеларҙа етештерелгән деталдәрҙән биналар тиҙ йыйылырға тейеш. Был маҡсаттар торлаҡ архитектураһы тураһындағы фекерҙәрҙе үҙгәртә: эстетика һәм кәрәгенгән артыҡлыҡ артҡы планға күсә, планлаштырыу һәм етештереү технологияһы алғы планға ҡуйыла. Нәҡ ошо йылдарҙа бер-береһенә оҡшаған йөҙәрләгән йөҙө булмаған торлаҡ кварталдар барлыҡҡа килә, улар ниндәй ҙә булһа экспрессивлыҡтан һәм индивидуаллектән мәхрүм була. Илленсе йылдар аҙағына торлаҡтың яңы стандарттары индерелә: бүлмәләрҙең һәм бигерәк тә аш-һыу бүлмәләренең рөхсәт ителгән минималь дәүмәлдәре һиҙелерлек кәмей, дөйөм ванна бүлмәләре рөхсәт ителә. Быларҙың барыһы ла торлаҡ хаҡын кәметергә мөмкинлек бирә.

Томскиҙа 1-447 сериялы кирбес «хрущевкалар»

Күләмле төҙөлөштө планлаштырыу буйынса ҡарарҙар бәләкәй 1—3 кешелек ғаиләләр өсөн насар ҡулайлы була. Был 1960-сы йылдарҙа айырым торлаҡ төрө — ҡунаҡхана тибындағы йорттар барлыҡҡа килеүенә килтерә. Уларҙа коридор системаһы була һәм йәмәғәт хеҙмәтләндереү блогына тоташтырыла.

Рәсәйҙә торлаҡ

Күп фатирлы йорттар

Әрмәнстанда һәм Нефтегорскиҙа ер тетрәүҙәр, Рәсәйҙә торлаҡ йорттарҙы террористарҙың шартлатыуы һәм фатирҙарҙа көнкүреш газының шартлауының емергес эҙемтәләргә килтереүе совет осоронда төҙөлгән торлаҡтарҙың етерлек ныҡлыҡҡа эйә булмауын һәм ышанысһыҙ булыуын асыҡланы. Ҡорос бетондан яҡынса 10 тапҡырға нығыраҡ, шуға күрә күп ҡатлы айырым биналар ҡорос терәк һәм каркастар ярҙамында төҙөлә башлай.

Совет осороноң үҙенә генә хас мираҫы булып күп ҡатлы йорттарҙың сериялы биналары тора, улар шулай уҡ төҙөлөш төрө менән айырылып тора: сталинкалар, хрущевкалар, брежневкалар.

Шәхси йорт

Рәсәйҙә һәм совет осоронан һуң башҡа илдәрҙә, классик айырым торлаҡ йорттарҙан тыш, казарма тибындағы биналар ҙа киң тарала — бер нисә ғаилә өсөн казарма тибындағы элекке биналар, хәҙер улар бер нисә ғаилә хужаһына бүленә, ғәҙәттә ике-өс ғаиләгә бүленә. Айырым йорттарҙы һәм казарма тибындағы биналарҙы айырыу маҡсатында һатып алғанда һәм һатҡанда, ғәҙәттә, флигель тип атайҙар. Шулай уҡ коттедждар, дачалар, ауыл йорттары төҙөлә.

Башҡа илдәрҙә

2020 йылға сәскә атҡан уртаса йәмғиәт төҙөргә ынтылған Ҡытайҙа 2003 йылда торлаҡ секторында «бәләкәй килем» нормалары билдәләнә — «һәр ғаилә фатир, һәр кешегә бөтә уңайлыҡтары булған бүлмә». 2000 йылғы дөйөм халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ҡытайҙарға уртаса 0,78 бүлмә тура килә. 2007 йылға бер ҡала кешеһенә торлаҡ майҙанының уртаса күләме 2002 йылда 22,8 кв. м. квадрат метрҙан 27 кв. м. тиклем арта.

Украинала, төҙөүселәр фекеренсә, торлаҡ менән тәьмин итеү бер кешегә 26,5 м² самаһы тәшкил итә.

Кеше торлаҡтары

Архитектор Норберт Шонауэр үҙенең «Норберт Шоэнауэрҙың 6000 йыллыҡ торлаҡ» китабында торлаҡтарҙың өс төп категорияһын билдәләй: ҡалалар алдында барлыҡҡа килгән торлаҡтар; «көнсығыш ҡала» торлаҡтары; «көнбайыш ҡала» торлаҡтары.

Ҡалалар алдында барлыҡҡа килгән торлаҡтарға эскимостарҙың иглу, пуэблито тибындағы ярым стационар ҡоролмалары һәм Яңы Англияның гомстед тибындағы ҡоролмалары инә.

«Көнсығыш ҡала» торлаҡтарына боронғо гректар һәм римлеләрҙең йорттары, Ҡытай, Һиндостан, мосолман ҡалаларының традицион ҡала йорттары инә.

«Көнбайыш ҡала» торлаҡтарына урта быуат ҡала йорттары, Ренессанс таунхаустары, шулай уҡ XIX һәм XX быуаттарҙағы күп фатирлы йорттар инә. XX быуат аҙағында — XXI быуат башында көнбайыш илдәрендә торлаҡ йорттар төҙөүҙә «Аҡыллы йорт» системаһы — торлаҡтың инженер ҡорамалдары менән идара итеүҙең автоматлаштырылған системаһы ҡулланыла башлай. Был системаны файҙаланып, кеше бер команда менән кәрәкле хәлде билдәләй, ә автоматика тышҡы һәм эске шарттарға ярашлы бөтә инженер системаларының һәм электр приборҙарының ҡулланыу режимдарын билдәләй һәм күҙәтә.

Новосибирскиҙа йорт	Нидерландтарҙа күп фатирлы йорт	Рәсәйҙә 12 ҡатлы торлаҡ йорт

Милли торлаҡтар

Төрлө төбәктәрҙә урындағы халыҡ милли торлаҡтарҙың үҙ төрҙәрен үҫтергән. Күсмә ҡәбиләләрҙә ғәҙәттә төрлө сатырҙар, тирмәләр, чума, вигвамдар була. Таулы райондарҙа шале, пальянс, трулло төҙөлә. Тигеҙлектәрҙә өй, балсыҡ өй, саман һ. б.

вигвам (Төньяҡ Америка) типи (Төньяҡ Америка) хоган (Төньяҡ Америка) пальясо (Испания) трулло (Италия) фанза (Ҡытай)

сатыр (Ғәрәпстан, Төньяҡ Африка) юрта (Ҡаҙахстан, Ҡырғыҙтан, Монголия) [иглу (Гренландия) чум (Себер) яранга (Себер) рондавель (КАР)

шале (Швейцария) изба (Рәсәй) хата (Украина) мазанка (Украина) сакля (Грузия)

• 
  Испанияла пальясо
• 
  Сербияла традицион таш йорт
• 
  Өй
• 
  Тирмә
• 
  Типи - Америка индеецтары торлағы
• 
  Кенияның традицион торлағы
• 
  Йөҙөүсе торлаҡ

Торлаҡ хоҡуҡ төшөнсәһе булараҡ

Ғәҙәттә торлаҡ, кеше йәшәгән урын булараҡ, «торлаҡ» (йорт йәки йорттоң бер өлөшө) тип түгел, ә милли торлаҡ төрҙәрен (мәҫәлән, чум йәки көймәле арба, шулай уҡ ҡулдан эшләнгән башҡа ҡоролмаларҙы (хатта ҡыуыштар) үҙ эсенә алған ҡоролмаларҙың киң диапазоны тип аңлайҙар. Шул уҡ ваҡытта төрлө илдәрҙең ҡануниәте лә ошо йәһәттән айырылырға мөмкин, ә бер илдә торлаҡ тип һаналған нәмәләр икенсе илдә ундай тип иҫәпләнмәй. Йорттоң закон менән нығытылған төп үҙенсәлектәренең береһе — өйҙөң тейелгеһеҙлеге, йәғни унда йәшәгән халыҡ ихтыярына ҡаршы кешеләрҙең рөхсәтһеҙ инеү мөмкинлеге сикләнгәнлеге. Бындай үтеп инеү рөхсәт ителгән осраҡтар ҡануниәттә махсус күрһәтелә. Быны, мәҫәлән, судтың махсус ҡарары нигеҙендә эшләргә мөмкин. Торлаҡ хоҡуғы Рәсәйҙә Рәсәй Федерацияһының Торлаҡ кодексы менән көйләнә. Шул уҡ ваҡытта биналарҙың ҡайһы бер категориялары, торлаҡҡа яраҡлаштырылһа ла, Рәсәй ҡануниәте буйынса торлаҡ булмаған тип һанала (ҡунаҡхана бүлмәләре, ятаҡ бүлмәләре, апартаменттар), уларға торлаҡтың тейелгеһеҙлеге бирелмәй.

Иҡтисад

ХВФ (2014 йыл) үткәргән тикшеренеүҙәргә ярашлы, донъя финанс көрсөгөнә ҡарамаҫтан, һуңғы йылдарҙа күп илдәрҙә торлаҡҡа хаҡтар тарихи уртаса күрһәткестән юғары.

Энергия һөҙөмтәлелеге

Бостонда ҡыйыҡта ҡояш батареялары менән йорт

Энергия ҡулланыуҙың үҫеүенә һәм уларҙың бөтөү хәүефенә бәйле XXI быуатта ҡулланыу һөҙөмтәлелеген күтәреү һәм энергия юғалтыуҙарын кәметеү буйынса күп саралар күрелә, шул иҫәптән йорттарҙа ла. Йылылыҡ һаҡлауға һәм тәбиғи яҡтыртыуға талаптар арта, лампаларҙан экономиялыраҡ яҡтыртыу ҡоролмаларына күсеү башлана. Махсус быяла ҡулланыу башланғас, тәҙрәләр аша йылылыҡ юғалтыу кәмей. Ҡояш, ел, ямғыр, тирбәлеү, геотермаль энергия сығанаҡтарын ҡулланыу йышыраҡ ҡулланыла. Ҡояш батареяларынан йәки ел генераторҙарынан энергияны тулыһынса тәьмин иткән йорттар бар.

Сейсмик тотороҡлолоҡ

Берклиҙағы Калифорния университетында ер тетрәүгә ҡаршы тышҡы ҡоршау

Ер тетрәүҙәргә сыҙамлы, биналар төҙөү, ғәҙәттә, улар төҙөләсәк райондың сейсмик активлығын тикшереүҙән башлана. Сейсмик яҡтан хәүефле урындарҙа бындай тикшеренеүҙәр проектлауҙа һәм төҙөүҙәйыш ҡына закон буйынса мотлаҡ булып тора. Болгарияла бындай закон тәүге тапҡыр 1957 йылда ҡабул ителә ер тетрәүгә ҡаршы тороу нормаларын үтәү. Японияла ер тетрәүгә сыҙамлы бина түгел, ә ер тетрәү ваҡытында халыҡ өсөн һыйыныу урыны булып хеҙмәт итә алған айырым бүлмә эшләү рөхсәт ителә.

Йыш ҡына яңы төҙөлөш ҡоролмалары ер тетрәүҙе имитациялаған махсус лабораторияларҙа сейсмик ҡаршылыҡҡа тикшерелә.

Хайуандар торлағы

Ҡайһы бер хайуандар торлаҡ ҡуллана. Йышыраҡ тоҡомдарҙы һаҡлау өсөн ҡулланыла. Атап әйткәндә, ҡоштар ошо маҡсатта оя ҡора. Әммә торлаҡтарҙы тышҡы факторҙарҙан һаҡланыу өсөн дә ҡулланырға мөмкин. Ғәҙәттә, мал-тыуарҙың (һәм ҡайһы бер малдарҙың) өйө булмай. Русса аталыштары:

Айыу өңө Өң Оя Мәмерйә

Ағас ҡыуышлығы Ҡондоҙ ояһы Ҡырмыҫҡа иләүе

Термит иләүе Умарта, солоҡ

Ҡуян өңө	Ағас ҡыуышында ҡош себештәре	Ҡырмыҫҡа иләүе киҫелештә

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Торлаҡ хоҡуғы
• Ер тетрәүгә сыҙамлы төҙөлөш
• Сейсмик изоляция
• Өйҙәрҙе номерлау
• Торлаҡ сәйәсәте
• Халыҡ архитектураһы
• Көнкүреш

Һылтанмалар

Жилище в БСЭ

Самые удивительные дома мира

Харит, Михаил Давидович. Знаменитые дома, замки, усадьбы. 2008. Spaudos Kontrurai, Вильнюс, Литва. ISBN 978-5-9900539-39

[1]Комфортное и безопасное строительство, системы Умный дом

[2][3][http://luksbeton.ru/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=5&Itemid=6 Строим дом из дерева

• Дом Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.](недоступная ссылка)Жилище — одно из основных материальных условий существования человека.

Дадашева Александра. Краткая история жилищного вопроса  (билдәһеҙ). Arzamas (arzamas.academy). Дата обращения: 16 октябрь 2018.