Əbu Turxan

Əbu Turxan (Səlahəddin Sədrəddin oğlu Xəlilov; 22 fevral 1952, Marneuli) — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü (2007).

---

A

B

C

Ç

D

E

Ə

F

G

H

X

İ

J

K

Q

L

M

N

O

Ö

P

R

S

Ş

T

U

Ü

V

Y

Z

---

A

• Adam o zaman özünə yer tapa bilmir ki, yerini başqa yerdə axtarır.
• Aforizm fikrin qönçəsidir.
• Ağ lövhə təkcə Allah-a məxsusdur; biz hamımız yazılmışların üzərində yazırıq.
• Ağıl ayırır, məhəbbət birləşdirir.
• Ağıl gücə çevrilər, güc ağıla çevrilə bilməz.
• Ağıl qüvvət üçün sükandır.
• Allah insana öz ruhundan pay verərək onu şərəfləndirmişdir. İnsan da cisimləri dərk edərkən onları ruhani enerji ilə işıqlandırır və onlar ideya mərtəbəsinə yüksəlmiş olur.
• Allah qarşısında əyilmək bu dünyada əyilməzliyin təməl daşıdır.
• Allahdan qorxmayan bu dünyanın heybətlərindən qorxmağa məhkumdur.
• Allahı sevməyin yolu onun yaratdıqlarını sevməkdən keçir.
• Alimlərin ruhu elm məbədində əbədi həyata qovuşur.
• Alın yazısı bir dəfə yazılır, amma insana onun üzərində hər dəfə yenidən yazmaq şansı verilir.
• Alovda nur yoxsa, nurda alov var.

B

• Bədənlə birləşəndə ruh əqldən ayrılmış olur; bu məqamda əql insanı tərk etməsə,yenidən əlini uzadıb ruhu öz məqamına qaldıra bilər.
• Bərabərlik iddiası ailəni sarsıdır.
• Bəzən biz yolu seçirik, bəzən də yol bizi.
• Bəzən sığınacaqların özü ən böyük təhlükəyə çevrilir.
• Biliksizlikdən utancaqlıq yaranır, çoxbilmişlikdən – utanmazlıq.
• Bir fəsil başqa fəsil üçün bir fasilədir.
• “Bir şərdən qaçsan, başqa şərə düşərsən”. Ona görə də şərdən qaçmaq yox, onu dəf etmək lazımdır.
• Biz adətən özümüzü yox, başqalarını görürük. Özünü görməyin yolu isə özünə başqalarının gözü ilə baxmaqdır.
• Biz böyük Yaradan qarşısındakı borcumuzu onun yaratdıqlarına ödəməliyik.
• Biz gələcəyə çatanda, məlum olur ki, onun mənzərəsi öncədən çəkilibmiş.
• Böyük tarixi hadisələrin təməli durğunluq illərində qoyulur.
• Bu aynada mən ancaq özümü görürəm. Amma bu ayna məndən öncə neçə-neçə sifətlər görüb.
• Bu dünya imkanla gerçəklik arasında qərar tutur. Biz sonsuz imkan dünyasında ancaq bir cığır seçib gedirik.
• Bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur.
• Bütövləşmək əzmində olan yarımçıq dağılmaq ərəfəsində olan bütövdən daha dəyərlidir.
• Bütün kölgələr silinir, ürəyə düşən kölgədən başqa.
• Bütün yollar qaranlıqdan işığa doğrudur.

D

• Daha mürəkkəb olan daha kövrək olur.
• Daxili nəzarət cəmiyyətin və dövlətin nəzarətindən daha etibarlıdır.
• Din o zaman elmə qarşı çıxır ki, özünün bir inam hadisəsi olduğunu unudaraq idrak hadisəsi kimi çıxış etməyə çalışır və dünyada gedən proseslərin izahını vermək iddiasına düşür.
• Dostluq eyniyyətdən, məhəbbət fərqdən yaranır.
• Dua: Vaxtın bərəkətli olsun.
• Dünya ancaq insan qəlbinin hənirtisi ilə canlanır.
• Dünya bizdən öncə yazılmışdır. Amma bəzən o bizə ağ vərəq kimi görünür və başlayırıq onu yenidən yazmağa; neçə gözəlliklər bizim cızma-qaranın altında qalır!
• Dünya eyni məzmunda, amma müxtəlif dillərdə yazılmış üç kitabdan ibarətdir: Müqəddəs kitab, təbiət və əql. Bunlar adətən ayrı-ayrılıqda oxunur. Amma onların eyni kitab olduğunu çox az adam dərk edir.
• Dünya ilə tam olmaq üçün onu sevmək lazımdır, çünki ancaq sevgi bütövləşdirir.
• Dünya onu anlayanlarındır
• Dünya vahid bir ideyanın təcəssümü olmasaydı, bu qədər bütöv və ahəngdar olmazdı.
• Dünyanı dərk edə bilmək üçün əvvəlcə insan dünya ilə bir tam halına gəlməlidi
• Dünyanı dərk etmək üçün dünyadan kənara çıxmaq lazımdır
• Dünyanı dərk edə bilmək üçün ondan ayrılmaq lazımdır.
• Dünyanı duya bilmək üçün onun ahənginə qatılmaq lazımdır.
• Dünyanı tam halında yaşamaq olmur; o damla-damla, çiçək-çiçək yaşanır.
• Dünyanın ancaq öz qəlbimizlə işıqlandırdığımız hissəsi bizə məxsusdur.
• Dünyanın həqiqətləri elm dilində, insanın həqiqəti isə fəlsəfə dilində yazılmışdır.

E

• Elm – beyini, sənət – ürəyi, din – ruhu qidalandırır.
• Elmlə din arasında ziddiyyət o zaman yaranır ki, onlar təyinatını unudub bir-birini əvəz etmək istəyir.
• Elm və din – hər ikisi idrak müstəvisində dünya nizamına münasibətdir; elmi düşüncə dünya nizamının ayrı-ayrı lokal təzahürlərini aşkar etmək əzmindən, dini hiss – sonsuz, əzəli-əbədi bir nizam qarşısında heyrətdən qaynaqlanır.
• Eşqsiz insan tək ölümdən yox, həyatdan da qorxur.
• Eybəcər sifətə adət etmək və uyğunlaşmaq olar, çünki o həmişə eyni cür təzahür edir; eybəcər mənəviyyata isə uyğunlaşmaq olmur, çünki o həmişə müxtəlif formalarda təzahür edir.

Ə

• Əgər lazımsız işlərə vaxt qalırsa, deməli, hansı isə vacib işlərə vaxt çatmayacaq.
• Əgər su da təmiz deyilsə, yuyunmağın nə faydası?
• Əxlaq hüquqdan, din əxlaqdan yüksəkdir.
• Ən böyük iradə özünü yenidən yaratmaq əzmində təzahür edir.
• Ən böyük zəfər məğlub etdiyin tərəfin həm də qəlbini fəth etməkdir.
• Ən çətin əldə olunan azadlıq insanın öz keçmişindən azad olmasıdır.
• Ən güclü insan da mühitin təsirlərinə məruz qalır.
• Ən pis xəstəlik “qorxaq” xəstəlikdir; həkimi görəndə gizlənir.
• Ən sərt adamın da içində bir uşaq yatır; sadəcə onu oyatmaq lazımdır.
• Əsl qalib yüz dəfə qalib gələn yox, axırıncı qalib gələndir.

G

• Gələcək o zaman bizimkidir ki, keçmişimizin davamıdır
• "Gözü ayağının altını seçməyənlər" gec-tez həyatın girdabına düşəcəklər.
• Güc qaranlıqda qorxunc görünür; onun nəcabəti ancaq xidmət etdiyi amalın işığında üzə çıxır.
• Günahı ancaq savabla yumaq olar.
• Günəş qüruba endikcə, kölgə böyüyür.
• Günəşin başı o tərəfdəki işıqlı həyata qarışmasaydı, bu tərəfi qaranlıq bürüyə bilməzdi.

F

• Fəlsəfə seçilmişlər, din isə hamı üçündür.
• Fəlsəfənin gücü – fikrin dərinliyində, dinin gücü – fikrin sadəliyindədir.
• Fikrin düyün nöqtələri xalçanın ilmələri kimidir.
• Fikrin müəllifi çox vaxt onu ilk dəfə deyən yox, daha gözəl deyən sayılır.

H

• Hadisələr üçün müxtəliflik, mahiyyətlər üçün eyniyyət və sabitlik səciyyəvidir.
• Heç bir təmas yoxdursa, alışan təkcə özünü yandırar.
• Heç nəyə inanmayan adamın guya təkcə Allaha inanmasına inanmayın.
• Həqiqi din əslində çox vaxt insani keyfiyyət kimi təzahür edir.
• Hər bir insan ancaq öz boyuna biçilmiş bir həyat yaşayanda xoşbəxt ola bilər.
• Hər bir insan öz sevgisi qədərdir.
• Hər insan bir ulduzu, bəşəriyyət – kəhkəşanı xatırladır.
• Hərdən tənhalığa çəkiləndə mən, Dünya darıxırmı mənsiz görəsən?!
• Hərə öz qəlbinin dərinliklərindəki işığı üzə çıxara bilsə, dünya daha işıqlı olar.
• Hərə öz zəmanəsində oturub tarix yaza bilməz; bütün ruhu ilə keçmişə köçmək, dövrün ab-havasına bələd olmaq və indiyə keçmişlə birlikdə qayıtmaq lazımdır.
• Hərənin öz əqli olmur; əql universaldır, sadəcə kim onun qanadlarında daha uzağa uça bilirsə, o da yeni biliklər fəth edir.
• Həyat da, ölüm də eşqin təzahürləridir. Bizim təbiətə sevgimiz həyat eşqidir. Təbiətin bizə sevgisi bizi yenidən əbədiyyətə qaytarmaq əzmidir.
• Hikmət və nadanlıq insan zəkasının iki nəhayətsiz qütbüdür.

X

• Xarici aləm əqllə, daxili aləm imanla işıqlanır.
• Xoşbəxt o adamdır ki, xoşbəxtlik axtarmağa ehtiyacı yoxdur.
• Xoşbəxtlik indiki gerçəyin keçmişin arzularına uyğun gəlməsidir.

İ

• İctimai hadisəyə çevrilmiş din artıq din deyil.
• İç dünyasının naməlum qatları ancaq ilhamlı məqamlarda işıqlanır və sonra yenə qaranlığa bürünür.
• İçki məclisində ayıq adama münasibət necədirsə, naqis mühitdə düz adama münasibət də elədir.
• İdrak və inamın hər biri öz yerində gözəldir. Başqasının sahəsinə keçdikdə isə mürtəceləşirlər.
• İki işığın təmasından daha böyük işıq da yarana bilər, qaranlıq da.
• İnsan ancaq yaranmaq məqamı çatmış olan şeyi yarada bilər.
• İnsan bədəni dünyanın, kainatın bir zərrəsi olduğu halda, insan ruhu dünyanı, kainatı ehtiva etmək qüdrətindədir!
• İnsan bu fani dünyada daim yol gedir ki, nəhayət, onun cazibəsindən kənara çıxsın. Amma bu, ona ancaq ömrün sonunda müyəssər olur.
• İnsan cismani aləmdəki şeyləri, hadisələri mənimsəyərkən onları şərəfləndirmiş olur.
• İnsan dəyişdikcə dünya da onun üçün dəyişmiş olur. Müxtəlif inkişaf səviyyələrində insan öz dünyasını hər dəfə yenidən qurur.
• İnsan dünyası üç təməl üzərində qərar tutur: söz, zəka və əməl.
• İnsan gələcəyə öz keçmişinin çiynində gedir.
• İnsan həqiqəti öyrənmək üçün təbiətin dilini öyrənir.
• İnsan nəzərləri aləmə tuşlanaraq onu ancaq öz baxış bucağında işıqlandırır. Həmin anda insanın özü də məhz öz baxış bucağına bərabər olur.
• İnsan o vaxt xoşbəxt olur ki, iç dünyası ilə içində yaşadığı dünya uyğun gəlsin.
• İnsan oğlu hər gün çarmıxa çəkilir; keçmiş ayaqları pərçimləyir, gələcək isə əllərindən tutub dartır.
• İnsan özündə ən azı rüşeym halında olmayanı başqasında görə bilməz.
• İnsan sifətini güzgüdə gördüyü kimi, qəlbini də ancaq könül güzgüsündə görə bilə.
• İnsan var dərya kimidir, baş vurdunsa, çıxmaq çətindir; insan var ki, divar kimidir, qarşında durur və heç nə görə bilmirsən; insan var ki, şüşə kimidir – dünyanı sənə göstərməyə çalışır; insan var ki, ayna kimidir, səni özünə göstərməyə çalışır.
• İnsanı aşağı çəkən qüvvələr sərvət və şəhvət, insanı ucaldan – yaradıcılıqdır.
• İnsanı yaşadan, irəli aparan arzulardır. Amma hər bir insanın qəlbinin dərinliyində bir tarixdə qalmaq arzusu da var.
• İnsanın ən böyük səyahəti öz daxili aləminə səyahətidir.
• İnsanın ən böyük varı – özünün var olmasıdır.
• İnsanın xoşbəxtliyi üçün içindəki işıq yetərli deyil; yaşadığı mühit də işıqlı olmalıdır.
• İnsanın işığı artdıqca bu fani dünya ona daha qaranlıq görünür.
• İnsanın mənəvi dünyası əslində dünyadakı mənaların dünyasıdır.
• İnsanın ölçüsü onun imkanlarının sərhəddi ilə müəyyən olunur.
• İnsanın öz dünyasını genişləndirməsi təkcə öz şəxsi həyatı sayəsində deyil, həm də başqa insanların yaşantılarını da öz dünyasına qatması sayəsində mümkün olur.
• İnsanın özünü xoşbəxt hesab etməsi ilə xoşbəxt olması düz, bilikli hesab etməsi ilə bilikli olması isə tərs mütənasibdir.
• İnsanın ruhun iki qütbü arasında hansı məqamda qərar tutması əqldən asılı olur.

K

• Kainatın insan dünyasında tutduğu yer bəzən insanın kainatda tutduğu yerdən də kiçik olur.
• Keçmiş – xatirələrdə, gələcək isə xəyallarda yaşayır.
• Keçmişi də, gələcəyi də ancaq indinin işığında görmək olar.
• Keçmişi dəyişmək olmaz, deyirlər; amma biz dəyişdikcə keçmiş sanki dəyişir və qarşımızda hər dəfə yeni bir keçmiş canlanır.
• Keçmişimizin izlərini tarixin qaranlıqlarında deyil, bu günümüzün iç qatında axtarmalıyıq.
• Kəşfiyyat yaxşı işləməyəndə düşmən gücündən xəbərsiz olursan. Amma ən pisi öz gücünü düzgün dəyərləndirə bilməməkdir.
• Kimə aşiq olmaq adamın iradəsindən asılı deyil, amma səviyyəsindən asılıdır.
• Kimlərsə yaşadığı yeri gözəlləşdirmək üçün tər tökür, kimlərsə sadəcə gözəl yerə köçür.
• Kimsə deyib ki, “çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər”. Lakin çox gəzənlərin çoxu könül evindən bixəbər qalıblar.
• Kitab ol, hamıya açılma; qoy səni ancaq anlayanlar oxusun!
• Kol-kola söykənibdir, gülsə tikan üstədir. Yaxşılar ayrı düşüb, Yamanlarsa dəstədir.
• Kölgəni yox edə bilmək üçün günəş öz zirvəsinə qalxmalıdır.

Q

• Qanun hamı üçün eynidir; ləyaqət isə hər bir insanın özü üçün könüllü qoyduğu əlavə qadağalarla müəyyənləşir.
• Qaranlıq işığın yoxluğundan, kölgə işığın çoxluğundan törəyir.
• Qəlb o zaman geniş olur ki, orada hər yetənə yer olmasın.
• Qüdrət əqllə ruhun ittifaqındadır; ayrılıqda əql ağıla, ruh – ehtirasa çevrilir.

L

• Ləyaqətli adamlar – yaxşılığı, naqislər isə – pisliyi unutmurlar.
• Ləyaqətsiz adamı təhqir etmək mümkün deyil.

M

• Mahiyyətlər heç vaxt itmir; zaman keçdikcə müxtəlif libaslarda yenidən üzə çıxır.
• «Mən»dən uzaqlaşdıqca dünya genişlənir və genişləndikcə yadlaşır.
• Mənəvi dəyər maddi meyarla ölçülə bilməz.
• Mənəvi dünya “iç aləmi” sayılsa da, onun da öz içi və çölü, əlçatmaz göyləri vardır.
• Mənəviyyatca zəngin adamlar – sadə, maddi imkan baxımından zəngin adamlar – təkəbbürlü olurlar.
• Məntiqi ilahiləşdirənlər ilahi hissdən məhrum olurlar.
• Müasirlik mənəviyyatın zamana uyğunlaşmış, amma hələ zamanın sınağından çıxmamış üst qatıdır.
• Müasirlik zəmanəyə bənzəməkdir.
• Müdrik adamın faciəsinə şərik ol, nadan adamın xoşbəxtliyinə şərik olma.
• Müqəddəslik duyğusu itən yerdə şər ağacı bitər.
• Mütləqi də, mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də insan ancaq ruhunun ənginliyində tapa bilər.
• Mən heç vaxt gələcək haqda düşünməyə macal tapmıram. O, kifayət qədər tez gəlib çıxır.

N

• Nadan adamın yaxşılığı ilə pisliyi arasında niyyət fərqi olar, nəticə fərqi olmaz.
• Nizam öncə xaosun bətnində olur və ancaq üzə çıxdıqdan sonra biz onu görə bilirik.
• Nura qovuşa bilməyənlərin qisməti nardır.

O

• Odu sevənlər müxtəlif olur; kimi istisinə, kimi tüstüsünə, kimi işığına görə; kimi öz “canını oda yaxmaq” üçün, kimi başqalarını yandırmaq üçün.
• Ordu torpaqları, kitab könülləri fəth edir.

Ö

• Ömür çox ölçülüdür və hər ölçüdə fərqli bir həyat yaşanır.
• Öz yükünü sakit şəraitdə, günəşli gündə çəkməyənlər qarda-boranda tələm-tələsik çəkmək zorundadırlar.
• Özün kimi ol: onda səni istəyənlər səni tapacaq, istəməyənlər səndən qaçacaq.
• Özündən daha qaba gücə rast gəlməyincə ağıl yada düşmür.
• Özünə inanmayan adam özünü yaradana da inana bilməz.
• Özünü hisslərin ixtiyarına buraxmaq vəhşi azadlığın əlamətidirsə, hissləri cilovlamaq şəxsiyyət azadlığının əlamətidir.
• Özünü nəfsin ixtiyarına buraxanlar – ağıla, ancaq ağılla yaşayanlar isə özünə xəyanət edir.
• Özünü sevənlərin çoxu əslində özünü deyil, özləri haqqında uydurduqları obrazı sevirlər.
• Özünü tanımaq heç də hamıya sərf etmir.
• Özünü tanımayan insanlar öz həyatlarını yaşamırlar.
• Özünüdərk dünyanın dərkindən keçir.

P

• Pis adamın biliklisi daha təhlükəlidir.
• Pisi söyməkdənsə, yaxşını öymək yaxşıdır.
• Pislər pisləri – pis olduğu üçün, yaxşıları da – yaxşı olduğu üçün sevmirlər.

R

• Riyakar adamların qiyafəti işıq, məzmunu kölgədir.
• Riyakarlıq zəiflərin silahıdır.
• Ruh dünyasının dərinliklərinə ancaq dini hissin köməyi ilə girmək mümkün olur.
• Ruhun əqldən ayrılması iki cür ola bilər: birincisi, ruh göylərə yüksəlir və öz ilahi mənşəyinə qayıdır; ikincisi, yerə enir və bədənlə onu bağlayan məqamda qərar tutur.

S

• Sadəlik və sadəlövhlük çox vaxt qarışıq salınır, halbuki biri ürəyin təmizliyindən, o biri ağlın zəifliyindən irəli gəlir.
• Sevgi hissindən məhrum olan adam dindar ola bilməz.
• Səbr insana ömrü boyu dözmək üçün yox, məqamı düzgün seçmək üçün lazımdır.
• Sənə yardım edənlərə yardım etməyi arzulama. Sən də sənə ehtiyacı olanlara yardım et!
• Silah zəiflə güclü arasında fərqi aradan götürür.
• Simasızlıq əslində simaların çoxluğundan irəli gəlir.

Ş

• Şərab insanı riyakar edir: ağlını alıb ona ən ağıllı olduğunu, gücünü alıb ən güclü olduğunu təlqin edir, sağlığını alıb sağlıq dedirdir.

T

• Tarix iki halda təkrarlanır: ibrət götürəndə – yaxşı məqamlar, götürməyəndə pis məqamlar təkrar olunur.
• Tarix hadisələr səviyyəsində qərar tutur, elm hadisələrdən mahiyyətə gedir, fəlsəfə isə mahiyyətdən başlayır.
• Təbiət ancaq qaydalardan ibarət olsaydı, darıxdırıcı olardı. İnsanın hərdən bir möcüzələrə də ehtiyacı vardır.
• Təbiət kitabı nağıl dünyasını xatırladır; axırıncı otağa çatanda, yenə qırx qapı açılır.
• Təfərrüatlarda ilişib qalanlar mahiyyətə çata bilmirlər.
• Təxəyyül hadisələri zaman və məkan məhdudiyyətindən azad edir.

V

• Vaxtsız çiçək açan arzular bar verməz.
• Vəzifəli şəxslər öncə ətrafındakı yaltaqların xoş yalanlarına birtəhər dözür, sonra onlara vərdiş edir və tək-tük düz danışanlara birtəhər dözürlər. Və nə vaxtsa daha buna da dözə bilmirlər.

Y

• Yaxındakı köz uzaqdakı Günəşdən daha betər yandıra bilər.
• “Yaxşılıq da, pislik də gec-tez adamın özünə qayıdır”. Sadəcə pisliyi kimə edibsənsə, ondan gözlə, yaxşılığı – Haqqdan.
• Yalnız işıq var, qaranlıq işığın yoxluğudur.
• Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər.
• Yaradana inanmağın ən mühüm şərtlərindən biri insanın öz yaratdıqlarının da Yaradan tərəfindən yaradıldığına inanmasıdır.
• Yaşadığımız dünya ona görə fani və naqisdir ki, burada xalis heç nə yoxdur; işıq qaranlıqla, əql nadanlıqla, xeyir şərlə, ideya maddiyyatla qatışıq haldadır.
• Yaşamaq – sadəcə nəfəs almaq deyil, həyatın nəfəsini duymaqdır.
• Yeni cümlə başlamaq üçün əvvəl nöqtə qoymaq lazımdır.
• Yer özü də göyün ənginliyindədir; göydən yerə baxa bilsən
• Yolların ən mübarəki insanı özünə çatdıran yoldur.
• Yolu ağıl seçir, iradə hərəkətə gətirir, inam isə yola işıq salır.

Z

• Zavallı olmaq kimə isə haqq qazandıra bilməz; zəhmət çəkib güclü olmaq lazımdır.
• Zəif iradələr güclü iradənin təsir dairəsinə düşəndə tərksilah olur və insan öz simasını itirir.
• Zəiflərin faciəsi üçün güclülər məsuliyyət daşıyır.
• Zəmanə ancaq dayazda olanları dəyişir; dərin qatlara nüfuz edə bilmir.
• Ziyankar adam düşünür ki, hələ ziyan vurmadığı adamlar ona minnətdar olmalıdırlar.
• Zoru düzgün dəyərləndirəndə, onu zərərsizləşdirmək də asan olur.
• Zülmət çoxaldıqca ömrü qısalar.