Hind-Avropa dilləri
Hind–Avropa dil ailəsi — ən böyük dil ailələrindən biri. Bütün qitələrdə istifadə edilən bu ailənin dillərində danışanların sayı təxminən 2,5 milyard nəfərdir.
.png)
| Alman dilləri | Hellen dilləri | Illiriya dilləri | Roman dilləri | Slavyan dilləri | İran dilləri | Kelt dilləri | Hind dilləri | Toxar dilləri | Anatoliya dilləri | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| İngilis dili | Yunan dili | Alban dili | Fransız dili | Rus dili | Fars dili | İrland dili | Sanskrit (ölü?) | Toxar a (ölü) | Luvia dili (ölü) | |
| Alman dili | Tsakon dili | İspan dili | Bolqar dili | Puştu dili | Uels dili | Hindustan dili(Hindi və Urdu) | Toxar b (ölü) | Xet dili (ölü) | ||
| Niderland dili | İtalyan dili | Polyak dili | Kürd dili | Breton dili (ölü) | Benqal dili | Troya dili ? (ölü) | ||||
| İsveç dili | Portuqal dili | Çex dili | Beluc dili | Şotland dili | Puncab dili | |||||
| Dan dili | Rumın dili | Serb dili | Talış dili | Korn dili | ||||||
| Norveç dili | Katalan dili | Ukrayna dili | Zaza dili | |||||||
| İdiş | Latın dili (ölü) | Slovak dili | Tacik dili | |||||||
| Afrikaans | Sefard dili | Xorvat dili | Osetin dili | |||||||
| Friz dilləri | Sloven dili | Mazandaran dili |
Hind-Avropa dil ailəsi – Hind-Avropa dil ailəsi 13 budağa ayrılır: hind, iran, slavyan, baltik, alman, kelt, italyan, roman, alban, yunan, erməni, anadolu və toxar. Hind və ya hind-ari budağı qədim, orta və yeni hind dillərinə ayrılır. Qədim Hind dillərinə, e.ə. II minilliyin ortalarında Şimali Hindistana soxulmuş ari qəbilələrinin-veddaların veda dili daxildir. E.ə. I minillikdə yaranmış sanksrit dili veda dilinə çox yaxındır. Sanskritin iki ardıcıl müxtəlifliyi vardır. Məşhur Mahabxaraat” və “Ramayana” poemalarının dili olan epik sanskrit və bizim eranın I minilliyinin ortalarında ədəbi dil kimi çiçəklənən klassik sanskrit. Bu dilin ölü dilə çevrilməsinə
baxmayaraq indiyədək hindistanda ənənəvi elm dili kimi öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
1. Qədim hind dialektlərindən yaranan praktik adlanan orta hind dilləri sonralar Hindistanda danışıq dillərin də çevrildi. Prakrit dillərində sonralar bədii ədəbiyyat da yaranmağa başladı. Sanskritlə yanaşı mövcud olan bu dillərin bəziləri əhali tərəfindən anlaşılmaz olub xalis ədəbi dilə çevrildi. Erkən dini budda ədəbiyyatının dili olan pali dili prakrit dillərindən ən geniş yayılanı idi. Birma, Şri-Lanka, Tailand və Kampuçiyada milli dillərlə yanaşı pali dili kilsə və ədəbi dil kimi öz əhəmiyyətini indiyə qədər saxlayır.
Eramızın X əsrinin sonlarından ədəbiyyatda da istifadə edilməyə başlayan yeni hind dili prakritdən törəmişdir. İki ədəbi formaya malik olan hindistan dili (urdu və hindi) yeni hind dillərinin ən geniş yayılanıdır. Hindustan dili Hindistan və Pakistanın dövlət dili sayılır. Bundan başqa ən böyük yeni hind dillərinə misal olaraq benqal, bihar, maratx, pəncab, racastxan, qucerat, nepal, sinqx və s. göstərmək olar. Bizim eranın V-X əsrlərində digər hind dillərindən ayrılan və Hindistandan kənarda mövcud olan qaraçı dili də yeni hind dillərinə aiddir. Hind Avropa dillərinin hind budağı əsasən Şimali Hindistanda yayılmışdır.
2. İran dilləri budağı Qərb və Şərq qruplarına ayrılır. Lakin bu qruplaşma onların müasir coğrafi bölgüsünə uyğun gəlmir. Qərbi İran dillərinə Əhəmənilər sülaləsinin dilləri ilə təqdim olunan qədim fars və “Avesta” dilləri aiddir. “Avesta” məcmuəsinin dili daha arxaik olub qədim veda dilinə çox yaxındır. Belə fərz edirlər ki, avesta və veda dilləri ari adlanan eyni bir hind-İran dilindən yaranmışdır. XIX əsrdə Hind – Avropa dilləri əvəzində çox vaxt “ari dilləri” termini işlənilirdi. Bundan başqa, Midiya, parfiya, orta fars tacik, tat, kürd və bəluc dilləri də İran dillərinin Qərb qoluna aiddir. İran dillərinin şərq qoluna isə Soqdiya və ona yaxın olan Xarəzm, sak, skif, sarmat, alan, osetin, əfqan, yaqnobs və Pamir dilləri daxildir.
3. Slavyan budağı Şərq, Qərb və Cənub slavyanları qrupuna bölünür. Bütün slavyan dilləri bir-birinə çox yaxındır. Bu onu göstərir ki, ümum slavyan dilinin dialektlərə ayrılması prosesi yaxın vaxtlarda – eramızın I minilliyinin ortalarında baş vermişdir. Bu dialektlərdən biri VIII-IX əsrlərdə inkişaf edib X-XII əsrlərdə artıq formalaşan Şərqi slavyan dilləri olmuşdur. Məhz bu dildə bədii ədəbiyyatın ən gözəl nümunəsi “İqor polku haqqında dastan” yaradılmışdır. XIV-XV əsrlərdə Şərqi slavyan dilləri bir-birindən ayrıldı və Engelsin göstərdiyi kimi “yaşayan dillərin ən varlı və ən güclülərindən biri olan” rus dili, habelə ukrayna və belarus dilləri formalaşdı. Qərbi slavyan dillərinə: polyak, çex, slovak, kaşub və polab dilləri daxildir. Almaniya ərazisində də iki Qərbi slavyan dili inkişaf etməkdədir: Aşağı və yuxarı Lujitsk. Cənubi slavyan dillərinə: bolqar, makedon, sloven, serb-xorvat dilləri daxildir. IX əsrdə kilsə və ədəbi dil kimi staroslavyan dilindən istifadə olunurdu.
4. Baltik dilləri budağı iki qrupa ayrılır. Şərqi Baltik qrupuna litva, latış və ölü kur dili daxildir. İkinci qrupa isə XVII əsrin sonunda artıq ölü dilə çevrilən prus dili daxildir.
5. Alman dilləri Hind-Avropa dillərinin ən yaxşı öyrənilmiş budaqlarından sayılır. Bu dillər şimal, şərq və qərb qruplarına ayrılır. Şimal alman dillərinə: isveç, norveç, danimarka, island və farer dilləri daxildir. Şərqi alman dilləri: osqot, vesqot, vandal və burqund dilləri ilə təmsil olunan ölü dillərdir. Bu dillərdən ən uzun yaşayanı – osqot dili Krımda XVI əsrə qədər davam etmişdir. Qərbi alman dilləri daha çox saylıdır. Erkən orta əsrlərdə əmələ gəlmiş qədim ingilis, qədim aşağı frank, qədim sakson və qədim yuxarı alman dilləri həmin qrupa aiddir. Qədim ingilis dili V əsrdə İngiltərə adalarında məskən salmış ingilis və saks alman qəbilələrinin dialektləri əsasında yaranmışdır. Qədim ingilis dilindən (XI-XV) yeni ingilis dili inkişaf etdi. Qədim aşağı frank dillərindən holland, flamand və friz dilləri yarandı. Qədim sakson dilindən Aşağı alman dialektləri təşəkkül tapdı. Qədim Yuxarı alman dilindən (XIIIXV) Orta Yuxarı alman dilləri (XI-XV), XVI əsrdən sonra isə Yeni Yuxarı alman dilləri inkişaf etdi. Müasir ədəbi alman dili yeni yuxarı alman dili əsasında meydana çıxmışdır. Qərbi alman dillərinə XI-XII əsrlərdə orta yuxarı alman dialektlərindən yaranmış idiş yəhudi dili də daxildir.
6. Kelt budağı qall, brit və kell dil qruplarına ayrılır. Birinci qrupa fransız və belçikalıların əcdadlarının dili olan qall dili daxildir. Bu dil bizim eranın ilk əsrlərində yox olmuşdur. Brit qrupuna V-VI əsrlərdə Britaniya adalarından köçüb gəlmiş və Bretan yarımadasında yaşayan əhalinin dili daxildir. Uels və kornuel dilləri də bu qrupa aiddir. Kelt dillərinə: irland, men və şotland dilləri daxildir.
7. İtalik budağı Appenin yarımadasının qədim ölü dillərindən olub iki qrupa ayrılır: birinci qrupa latın dili, ikinci qrupa osk və umbr dilləri daxildir.
8. Roman dilləri budağı Roma imperiyasının dağılmasından sonra latın dilinin danışıq dialektlərindən əmələ gəlmişdir. Bunlar: ispan, portuqaliya, katalon, fransız, pravansal, italyan, sardin və retoroman (fransız, italyan və alman dilləri ilə yanaşı İsveçrənin dövlət dili), rumın, moldav və XIX əsrdə ölmüş dalmat dilindən ibarətdir. Bəzi alimlər 7-8- ci budaqları vahid roman budağında birləşdirirlər.
9. Hind Avropa dillərinin alban budağı vahid bir dildən–alban dilindən ibarətdir.
10. Hind-Avropa dillərinin erməni budağı da vahid bir dildən – erməni dilindən ibarətdir. Bu dil qədim qrabar (VXIX), orta və müasir danışıq dili olan aşxarabardan ibarətdir.
11. Bu dil ailəsinin yunan budağı da yeganə bir yunan dili ilə təmsil olunur. Bu dil sinfi cəmiyyət şəraitində üç minillik bir inkişaf yolu keçmişdir. Yunan dili tarixi üç dövrə ayrılır: qədim; orta və yeni yunan dilləri. Qədim yunan dili latın dili kimi beynəlxalq terminologiyanın əsas mənbəsidir.
12. Anadolu budağına Kiçik Asiyanın qədim ölü dilləri: xett-mixi, xett- heroqlif, luviya və palay dilləri daxildir. Alimlərin çoxu Anadolu yarımadasının Qərb hissəsində yerləşən likiya, lidiya və kariya dillərini də bu budağa aid edirlər.
13. Bir-birinə yaxın olan toxar A (qaraşar) və toxar B (kuçan) dilləri toxar budağını təşkil edir. Bu dillərdəki yazılı mənbələr V-VIII əsrlərə aid edilir.
Hind-Avropa dillərinin bu müxtəlif budaqları arasında qohumluq münasibətləri nəzərə çarpır. Bu mənada hind və İran dilləri arasında daha çox yaxınlıq vardır. Bu baxımdan ikinci yeri slavyan dilləri tutur. Müasir Hind-Avropa dillərinə nisbətən qədim Hind-Avropa dilləri bir-birinə daha yaxındır. Məs, rus, veda və latın dillərində oxşar səslənən bu növ ifadələr düzəltmək olar. Belə ki, “dаitе mnе оqnə” ifadəsi veda dilində “dаtа mахə аqnim” kimi, latın dilində isə “dаtе mihi iqnеm” kimi səslənir.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Иванов Вяч. Вс., Гамкрелидзе Т. В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры (в двух томах). — Тб.: Изд-во Тбилисского ун-та, 1984. Том I (9,1 Мб, djvu), Том II (16,3 Мб, djvu)
- Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Индоевропейские языки
- Мейе А. Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков. 4-е изд. — М., 2007.
- Семереньи О. Введение в сравнительное языкознание. — М., 1980.
- Beekes R. S. P. Comparative Indo-European linguistics. — Amst.; Phil., 1995.
- Brugmann К., Delbrück В. Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. 2. Aufl. — Strasbourg, 1897—1916. Bd. 1-2; Bd 3, Formenlehre. Tl. 1 (Watkins C. Geschichte der indogermanischen Verbalflexion). Hdlb., 1969.
- Indogermanische Grammatik. — Bd. I. Hbd. 1 (Cowgill W. Einleitung), Hbd. 2 (Maurhofer M. Lautlehre). — Hdlb., 1986.
- Marcelo Jolkesky. Uralisches Substrat im Deutsch — oder gibt es eigentlich die indo-uralische Sprachfamilie? UFSC 2004. Arxivləşdirilib 2011-08-06 at the Wayback Machine
- Кирилл Бабаев. Происхождение индоевропейских показателей лица. — М., 2008.
- Lüğətlər
- Schrader O. Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde. 2 Aufl. — B.; Lpz., 1917—1929. — Bd. 1-2.
- Pokorny J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. — Bern; Münch., 1950—1969. — Lfg 1-18.