Romantizm epoxası

Romantizm dünya ədəbiyyatında maarifçi ədəbi tərəqqinin bir dövrüdür. Ona görə romantizmi metod, cərəyan və s. kimi təqdim etmək əsassızdır. Romantizm terminini ilk dəfə işlətmiş alman nəzəriyyəçisi Fridrix Şlegel 1798-1800-cü illərdə yazdığı silsilə jurnal məqalələrində romantizmi dövrün tələblərinə ən uyğun olan müasir sənət forması kimi təqdim edirdi.

Romantizm dünya ədəbiyyatında maarifçi ədəbi tərəqqinin bir dövrüdür. Ona görə romantizmi metod, cərəyan və s. kimi təqdim etmək əsassızdır. Romantizm terminini ilk dəfə işlətmiş alman nəzəriyyəçisi Fridrix Şlegel 1798-1800-cü illərdə yazdığı silsilə jurnal məqalələrində romantizmi dövrün tələblərinə ən uyğun olan müasir sənət forması kimi təqdim edirdi. Əlbəttə, Şlegel haqlı idi, çünki onun dövründə romantizm ədəbi tərəqqinin ən yeni tendensiyalarını təmsil edirdi. Bu da keçid mərhələsi idi. Bəs nəyə keçid idi? İlk növbədə müasir müəllif yaradıcılığına, realizm epoxasına keçid idi. Romantik epoxanın keçid xarakteri ən çox onun tarixilik duyğusunun erkən xarakterində idi.

Ədəbiyyatın klassik epoxadan gələn universallıq əlamətləri – obrazların, qəhrəmanların, konfliktlərin, süjetlərin universallığı prinsipi hələ xeyli dərəcə romantizm nümayəndələrində qalırdı. Bu onların tarixi mövzulara münasibətinə daha çox aiddir.

Romantiklər çox hallarda öz süjetlərini milli koloritlə təqdim etmirdilər, onların universal, fəlsəfi məzmununa və məntiqinə üstünlük verirdilər. Çox hallarda romantiklər ədəbiyyatın universal fəlsəfiliyinə, bəşəri həqiqətlər ifadə etməsinə onun milli məzmununa nisbətən daha artıq üstünlük verirdilər. Ona görə romantiklərin əksər qəhrəmanları canlı insan taleyindən çox tarixi və fəlsəfi həqiqətləri və ideyaları ifadə edirdi. Romantik əsərlərin çoxu bircə belə böyük, qabarıq qəhrəmanlar üzərində qurulurdu.

Romantik qəhrəmanların məna və ehtiraslar baxımından monumentallığı ümumi tipoloji bir xüsusiyyət idi. Romantik əsərlərdə bu qəhrəmanlar çox vaxt digər bir qəhrəmana qarşı deyil, bütün dünyaya qarşı qoyulurdu. Qəhrəman – dünya appozisiyası buna görə romantizmin dünya duyumunun fundamental bir keyfiyyəti sayılır. Romantizmin klassik nümunələrinin çoxu bircə belə monumental miqyaslı qəhrəman üzərində qurulur. Bunu çox vaxt romantizmin subyektivizmə meyli adı verirlər. Bizcə bu doğru deyildir.

Romantiklərdə insanın iç aləminə, qəlb aləminə maraq onların fərdi üslubuna bağlı deyildi. Bu ədəbiyyatın mərkəzi mövzusuna çevrilən insan problemində onların sentimentalistlərə nisbətən irəli addımı idi. Mahiyyətcə, klassisizm, sentimentalizm və romantizmin özü insanın ədəbiyyatın əsas mövzusu kimi bədii şəkildə dərk və təqdim eləməkdə növbəti mərhələlər idi. Biz irəlidə görəcəyik ki, bu proses realizm epoxasında tamamlanır. Romantiklərin də insanın dərkində irəlilədikləri öz hüdudları vardı: onlar insanın psixoloji və emosional koordinatlarını təsvir etməkdə xeyli irəli getmişdilər. Lakin romantik qəhrəman bütöv halda hələ canlı adamdan çox, insan konsepsiyası və ideyası idi. Onların çoxu kitab mədəniyyəti ilə bağlı olan ideyaların ədəbi illüstrasiyası kimi yaradılırdı. Onlarda koloritli adam cizgiləri universal adam ideyasının cizgilərindən az idi.

Romantizmin klassik dövrü Böyük Fransa inqilabından XIX əsrin birinci yarısına qədərki vaxtı əhatə edir. Lakin onun Şərqi Avropa xalqlarının və bir çox şərq xalqlarının ədəbiyyatlarındakı təzahürü sonrakı dövrləri əhatə edir. Məsələn, Azərbaycanda romantik cərəyan XX əsrin əvvəllərinə, realist cərəyanla eyni vaxtda yaranıb. Hadi, Cavid, Səhhət kimi klassiklərdə özünü göstərmişdir. Bu, xalqların iqtisadi və ona bağlı olan mədəni tərəqqisindəki qeyri-bərabər inkişafdan irəli gəlir. İqtisadi ləngimə xalqların vahid ümumdünya ədəbi prosesinə qoşulması vaxtını da ləngidir.

Müəyyən ədəbi hadisələr xalqların ədəbiyyatına, Qərbin ədəbi mətn mədəniyyəti prosesinə gec bələdliyi və gec qoşulması nəticəsində yubanır. Romantizm tarixilik duyğusunu ədəbiyyata gətirib. Lakin onun özündən sonrakı ədəbi tərəqqiyə nisbətən əsas xüsusiyyətini onun tarixilik hissinin qeyri-ardıcıllığı və qeyri mükəmməlliyi idi. Bu çox romantiklərdə konkret gerçəklik, tarixi reallığın özü qeyri-estetik bir şey sayılırdı. Bu isə onların hələ klassist ədəbiyyatın universal ədəbi kateqoriyalarına bağlılığını, ədəbiyyatda konkret faktın fundamental əhəmiyyətini tam dərk etmədiklərini göstərirdi. Böyük romantiklərin hamısı ədəbi tərbiyəsi, şəxsi zövqü baxımından intibah dövrünün dahilərinə bağlı idilər. Onların universal əxlaqi və estetik dəyərlərə, süjetlərə və qəhrəmanlara meyli də burdan gəlirdi. Onlarda gerçəkliyin qeyri-estetikliyi barədə qənaəti ilk burjua inqilablarının qanlı və amansız təcrübəsi yaratmışdı.

Mənbə

• Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: 2008.