Teleskop: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
İstinadların artırılması |
||
| Sətir 4: | Sətir 4: | ||
{{digər məna|Teleskop (dəqiqləşdirmə)}} |
{{digər məna|Teleskop (dəqiqləşdirmə)}} |
||
'''Teleskop''' ({{lang-el|τῆλε}}) — [[astronomiya|astronomik]] qurğu. Kosmik obyektlərin öyrənilməsində istifadə edilir. Teleskop müşahidə edilən və öyrənilən kosmik obyektlərin ölçüsünü böyüdərək [[insan]] gözünün onu görməsinə imkan yaradır. |
'''Teleskop''' ({{lang-el|τῆλε}}) — [[astronomiya|astronomik]] qurğu. Kosmik obyektlərin öyrənilməsində istifadə edilir. Teleskop müşahidə edilən və öyrənilən kosmik obyektlərin ölçüsünü böyüdərək [[insan]] gözünün onu görməsinə imkan yaradır. |
||
== Tarixi == |
|||
İnsanlar daim bir çox əşyaları gözlə gördüklərindən daha yaxşı görmək istəmişlər. İlk böyüdücü linzalar e.ə. 700-cü ildə Orta Şərqdə ixtira olunmuşdu. O zamandan etibarən insanların kiçik hissəcikləri gözlə görə biləcəyi qədər yaxınlaşdıran, daha aydın görmələrinə yardım edən bir çox araşdırmalar aparmışlar. Bu sahədə teleskopun ixtirasının əhəmiyyəti çox böyük oldu, elmdə əsl inqilab yaratdı. Dəqiq optika kainatı dərk etmək üçün çox qüdrətli idrak vasitəsinə çevrildi. <ref name=":0">http://tarix.info/uploads/posts/2011-10/1318964921_four_foot_schmidt.jpg</ref> |
|||
İlk teleskopun düzəldilməsinə durbinin ixtirası ilə başlanmışdır. |
İlk teleskopun düzəldilməsinə durbinin ixtirası ilə başlanmışdır. |
||
İlk teleskop hollandiyalı eynək ustası İohans Lippersqey(1570-1619) tərəfindən [[1608-ci il]]də düzəldilmişdir. O, düzəltdiyi teleskopu nümayiş etdirmişdi. Bu cihaz hər iki ucunda böyüdücü [[linza]]lar olan uzun |
İlk teleskop hollandiyalı eynək ustası İohans Lippersqey(1570-1619) tərəfindən [[1608-ci il]]də düzəldilmişdir. O, düzəltdiyi teleskopu nümayiş etdirmişdi. Bu cihaz hər iki ucunda böyüdücü [[linza]]lar olan uzun boru idi. İki linzanın ortaq ölçüsü adi gözlə görünməyən uzaqdakı cisimləri aydın görmək imkanı verirdi. <ref name=":0" /> |
||
Müşahidə astronomiyanın açarıdırsa, teleskop da müşahidənin açarıdır. Teleskopların geniş imkanları var. Teleskopsuz cəmi 6000 ətrafında ulduz görürüksə, müasir teleskoplarda milyardlarla ulduz görə bilirik.Ona görə də teleskop əsas astronomiya cihazıdır. |
Müşahidə astronomiyanın açarıdırsa, teleskop da müşahidənin açarıdır. Teleskopların geniş imkanları var. Teleskopsuz cəmi 6000 ətrafında ulduz görürüksə, müasir teleskoplarda milyardlarla ulduz görə bilirik. Ona görə də teleskop əsas astronomiya cihazıdır. <ref name=":1">http://kayzen.az/blog/astronomiya/3119/teleskop.html</ref> |
||
== Teleskopun vəzifəsi == |
== Teleskopun vəzifəsi == |
||
Teleskopun 3 vəzifəsi var: obyektin xəyalını qurmaq, gözə nisbətən daha çox işıq seli toplamaq və gözlə ayırd edilə bilməyən 2 və daha çox sayda nöqtəvi obyekti (məsələn ulduzu)ayrılıqda müşahidə etmək. |
Teleskopun 3 vəzifəsi var: obyektin xəyalını qurmaq, gözə nisbətən daha çox işıq seli toplamaq və gözlə ayırd edilə bilməyən 2 və daha çox sayda nöqtəvi obyekti (məsələn ulduzu) ayrılıqda müşahidə etmək. |
||
Teleskopun əsas hissəsi onun obyektividir. Obyektiv qabarıq linza və ya çökük güzgü olur.Obyektivi linza olan teleskop refraktor, güzgü olan reflektor adlanır. Qalileyin ixtira etdiyi teleskopun linzasının diametri cəmi 5 sm olmuşdur. İlk reflektor 1671-ci ildə Nyuton tərəfindən hazırlanmışdır. Bu teleskopun güzgüsünün diametri 3 sm olub. |
Teleskopun əsas hissəsi onun obyektividir. Obyektiv qabarıq linza və ya çökük güzgü olur. Obyektivi linza olan teleskop refraktor, güzgü olan reflektor adlanır. Qalileyin ixtira etdiyi teleskopun linzasının diametri cəmi 5 sm olmuşdur. İlk reflektor 1671-ci ildə Nyuton tərəfindən hazırlanmışdır. Bu teleskopun güzgüsünün diametri 3 sm olub.<ref name=":1" /> |
||
Sonrakı yüz illiklərdə hər iki növ teleskopun istər obyektivlərinin ölçülərində,istərsə də ümumi konstruksiyasında böyük inkişaf olub.İndi linzanın diametri 1 metr olan refraktor,güzgünün diametri 6 metr olan reflektor var.Daha böyük obyektivli teleskoplar üzərində işlər aparılır. |
Sonrakı yüz illiklərdə hər iki növ teleskopun istər obyektivlərinin ölçülərində,istərsə də ümumi konstruksiyasında böyük inkişaf olub.İndi linzanın diametri 1 metr olan refraktor,güzgünün diametri 6 metr olan reflektor var. Daha böyük obyektivli teleskoplar üzərində işlər aparılır. |
||
Göy cisminin parlaq şüaları hər 2 üzü qabarıq linza olan obyektivə düşür. Onun vasitəsilə teleskopun fokal müstəvisində göy cisminin xəyalı alınır. Xəyala hər 2 üzü qabarıq linza olan və okulyar adlanan lupa vasitəsilə baxılır. Yaxud fotoemusiya vasitəsilə xəyalın foto şəkli alınır.Göy cisimləri çox uzaqda olduqlarından şüaları obyektivə paralel düşür.Buna görə də xəyal fokal müstəvidən alınır. Digər şəkildə reflektorun sadə sxemi Nyuton sxemi də adlandırılır. Burada göy cismindən gələn paralel şüalar əvvəlcə çökük güzgü olan obyektivdən əks olunur və fokal müstəvidə toplanır.Sonra yardımçı güzgüyə düşür və yardımçı güzgüdən əks olunaraq okulyara verilir. Teleskopun vəzifələrindən biri də gözə nisbətən daha çox işıq toplamaqdır. Toplanan işıq seli obyektivin sahəsi ilə, sahə isə obyektivin diametrinin kvadratı ilə mütənasibdir.Obyektivin diametrini D,Göz bəbəyinin diametrini isə d ilə göstərsək obyektivin topladığı işıq seli gözün topladığı işıq selindən (D/d)2 dəfə çox olar .Məsələn, obyektivinin diametri 6 metr olan teleskop bəbəyinin diametri 6 mm olan gözdən 1 000 000 dəfə çox işıq seli toplayır. |
Göy cisminin parlaq şüaları hər 2 üzü qabarıq linza olan obyektivə düşür. Onun vasitəsilə teleskopun fokal müstəvisində göy cisminin xəyalı alınır. Xəyala hər 2 üzü qabarıq linza olan və okulyar adlanan lupa vasitəsilə baxılır. Yaxud fotoemusiya vasitəsilə xəyalın foto şəkli alınır.Göy cisimləri çox uzaqda olduqlarından şüaları obyektivə paralel düşür.Buna görə də xəyal fokal müstəvidən alınır. Digər şəkildə reflektorun sadə sxemi Nyuton sxemi də adlandırılır. Burada göy cismindən gələn paralel şüalar əvvəlcə çökük güzgü olan obyektivdən əks olunur və fokal müstəvidə toplanır.Sonra yardımçı güzgüyə düşür və yardımçı güzgüdən əks olunaraq okulyara verilir. Teleskopun vəzifələrindən biri də gözə nisbətən daha çox işıq toplamaqdır. Toplanan işıq seli obyektivin sahəsi ilə, sahə isə obyektivin diametrinin kvadratı ilə mütənasibdir.Obyektivin diametrini D,Göz bəbəyinin diametrini isə d ilə göstərsək obyektivin topladığı işıq seli gözün topladığı işıq selindən (D/d)2 dəfə çox olar .Məsələn, obyektivinin diametri 6 metr olan teleskop bəbəyinin diametri 6 mm olan gözdən 1 000 000 dəfə çox işıq seli toplayır.<ref name=":1" /> |
||
Teleskopun 3-cü vəzifəsi ayırdetmə qabiliyyətidir.İnsan gözünün iki yaxın nöqtəvi obyekti,məsələn iki yaxın ulduzu,ayrı ayrılıqda görməsi üçün onlar arasındakı bucaq məsafəsi 2″-dən kiçik olmamalıdır.Ayırdetmə göz bəbəyinin diametri ilə mütənasib olduğu üçün obyektivinin diametri D olan teleskopun ayırdetməsi,bəbəyinin diametri d olan gözün ayırdetməsindən D/d dəfə çoxdur.Məsələn,obyektivinin diametri 6 metr olan teleskopun ayırdetmə qabiliyyəti gözün ayırdetmə qabiliyyətindən 1 000 dəfə çox alınır.Yəni belə teleskopla bir-birindən 2″ məsafəsində yerləşən obyektlərlə, 0.12″bucaq məsafəsindən kiçik olmayan obyektləri ayrı-ayrı görmək olmur.Bu hesablamamız nəzəridir,lakin atmosfer teleskopda alınan xəyalları korlayır.Odur ki,ən yaxşı halda ayırdetmə |
Teleskopun 3-cü vəzifəsi ayırdetmə qabiliyyətidir.İnsan gözünün iki yaxın nöqtəvi obyekti,məsələn iki yaxın ulduzu,ayrı ayrılıqda görməsi üçün onlar arasındakı bucaq məsafəsi 2″-dən kiçik olmamalıdır.Ayırdetmə göz bəbəyinin diametri ilə mütənasib olduğu üçün obyektivinin diametri D olan teleskopun ayırdetməsi,bəbəyinin diametri d olan gözün ayırdetməsindən D/d dəfə çoxdur.Məsələn,obyektivinin diametri 6 metr olan teleskopun ayırdetmə qabiliyyəti gözün ayırdetmə qabiliyyətindən 1 000 dəfə çox alınır.Yəni belə teleskopla bir-birindən 2″ məsafəsində yerləşən obyektlərlə, 0.12″bucaq məsafəsindən kiçik olmayan obyektləri ayrı-ayrı görmək olmur.Bu hesablamamız nəzəridir,lakin atmosfer teleskopda alınan xəyalları korlayır.Odur ki,ən yaxşı halda ayırdetmə 1″ olur.Bu da gözün ayırdetməsindən 100 dəfə böyükdür.Teleskopu səciyyələndirən parametrlərdən biri onun böyütməsidir.Teleskopun böyütməsi obyektivin və okulyarın fokus məsafələrinin nisbətinə bərabərdir.Teleskopun böyütməsinin 500 dəfədən çox olması məsləhət deyil. Əks halda xəyalın keyfiyyəti azalır. <ref name=":1" /> |
||
Fotoqrafik müşahidələrdə böyütməni xəyalın miqyası əvəz edir.Xəyalın miqyası teleskopun fokus məsafəsi ilə tərs mütənasibdir.Deməli böyük miqyaslı xəyal almaq üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə edilir. |
Fotoqrafik müşahidələrdə böyütməni xəyalın miqyası əvəz edir.Xəyalın miqyası teleskopun fokus məsafəsi ilə tərs mütənasibdir.Deməli böyük miqyaslı xəyal almaq üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə edilir. <ref name=":1" /> |
||
Teleskopun daha bir parametri görüş sahəsidir:teleskopun görüş sahəsi onda görünən göy hissəsinin ölçüsüdür.Qövs dəqiqələri ilə görüş sahəsi 2000"f/F dir. Beləliklə görüş sahəsinin böyük olması üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə etmək lazımdır.ona görə də ulduz göyünün böyük sahəsinin xəyalını qısa fokuslu teleskopla alırlar. |
Teleskopun daha bir parametri görüş sahəsidir:teleskopun görüş sahəsi onda görünən göy hissəsinin ölçüsüdür.Qövs dəqiqələri ilə görüş sahəsi 2000"f/F dir. Beləliklə görüş sahəsinin böyük olması üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə etmək lazımdır.ona görə də ulduz göyünün böyük sahəsinin xəyalını qısa fokuslu teleskopla alırlar.<ref name=":1" /> |
||
Teleskoplarda alınan xəyalların bir sıra nöqsanları da var. Məsələn,adi, yəni obyektivi bir linzadan ibarət refraktor xəyalların kənarları rəngli və təhrif olunmuş alınır. Bunun səbəbi müxtəlif rəngli şüaların linzada müxtəlif bucaqlar altında sınmasıdır. Sınma bucağı qırmızı rəngdən maviyə doğru böyüyür. Nəticədə obyektivə yaxın mavi,uzaqda qırmızı rəngə uyğun şüalar toplanır.Linzaların digər nöqsanı optik oxa yaxın olan şüaları uzaq olanlara nisbətən daha uzaqda toplanması və xəyalın təhrif olunmasıdır. Bu nöqsanları azaltmaq və ya aradan qaldırmaq üçün,astronomik cəhətdən zəruri olan hallarda,refraktorun obyektivi 2-3 cür əyriliyə malik müxtəlif növ şüşələrdən hazırlanır. |
Teleskoplarda alınan xəyalların bir sıra nöqsanları da var. Məsələn,adi, yəni obyektivi bir linzadan ibarət refraktor xəyalların kənarları rəngli və təhrif olunmuş alınır. Bunun səbəbi müxtəlif rəngli şüaların linzada müxtəlif bucaqlar altında sınmasıdır. Sınma bucağı qırmızı rəngdən maviyə doğru böyüyür. Nəticədə obyektivə yaxın mavi,uzaqda qırmızı rəngə uyğun şüalar toplanır.Linzaların digər nöqsanı optik oxa yaxın olan şüaları uzaq olanlara nisbətən daha uzaqda toplanması və xəyalın təhrif olunmasıdır. Bu nöqsanları azaltmaq və ya aradan qaldırmaq üçün,astronomik cəhətdən zəruri olan hallarda,refraktorun obyektivi 2-3 cür əyriliyə malik müxtəlif növ şüşələrdən hazırlanır.<ref name=":1" /> |
||
Refraktorlarda xəyal rəngli olmasa da,güzgüdən əks olunan paralel şüaların optik oxa yaxın olanları linzada olduğu kimi daha uzaqda toplanır. Xəyalın təhrif olunur,bir yox,bir neçə xəyal alınır. Xəyalın dəqiq alınması üçün çökük güzgü əvəzinə obyekyivi parabolik güzgüdən düzəldirlər. |
Refraktorlarda xəyal rəngli olmasa da,güzgüdən əks olunan paralel şüaların optik oxa yaxın olanları linzada olduğu kimi daha uzaqda toplanır. Xəyalın təhrif olunur,bir yox,bir neçə xəyal alınır. Xəyalın dəqiq alınması üçün çökük güzgü əvəzinə obyekyivi parabolik güzgüdən düzəldirlər. |
||
Astronomiya optikası sahəsində məşhur alim Maksudov meniskli teleskop adlanan teleskop kəşf etdi. Bu teleskopda refraktorun və reflektorun əsas nöqsanları aradan qaldırır. Belə ki, obyektdən gələn paralel şüalar çökük güzgüyə birbaşa deyil,menisk adlanan çökük-qabarıq linzadan keçərək düşür və bu çökük güzgüdən qayıdan şüaların bir fokusda toplanmasını təmin edir;digər tərəfdən başqa linzalardan fərqli olaraq meniskdə bütün rənglərə məxsus şüaların sınması eynidir. Beləliklə,meniskli teleskopda xəyal bir dənə və rəngsiz alınır. |
Astronomiya optikası sahəsində məşhur alim Maksudov meniskli teleskop adlanan teleskop kəşf etdi. Bu teleskopda refraktorun və reflektorun əsas nöqsanları aradan qaldırır. Belə ki, obyektdən gələn paralel şüalar çökük güzgüyə birbaşa deyil,menisk adlanan çökük-qabarıq linzadan keçərək düşür və bu çökük güzgüdən qayıdan şüaların bir fokusda toplanmasını təmin edir;digər tərəfdən başqa linzalardan fərqli olaraq meniskdə bütün rənglərə məxsus şüaların sınması eynidir. Beləliklə,meniskli teleskopda xəyal bir dənə və rəngsiz alınır.<ref name=":1" /> |
||
Dünyada ən böyük refraktorun lizasının diametri 1m-dir. Bu teleskop Çikaqo yaxınlığında İyersk |
Dünyada ən böyük refraktorun lizasının diametri 1m-dir. Bu teleskop Çikaqo yaxınlığında İyersk rəsədxanasındadır. Ən böyük reflektorun güzgüsünün sahəsi 6m-dir və o Şimali Qafqaz Xüsusi Astrofizika Rəsədxanasındadır.<ref name=":1" /> |
||
== Ən böyük teleskoplar == |
== Ən böyük teleskoplar == |
||
| Sətir 35: | Sətir 39: | ||
Dünyada ən böyük teleskop [[İspaniya]]nın La Palma adasında 7 ilə və 180 milyon ABŞ dollarına düzəldilən "Great Canary Telescope"dur (2007-ci il). İkinci ən böyük teleskop [[Havay adaları]]ndakı "Keck II", üçüncüsü isə [[CAR]]-dakı SALT teleskopudur.<ref name="Ən böyük teleskop">http://rekordlar.wordpress.com/2011/02/08/%C9%99n-boyuk-teleskop/#more-267</ref> |
Dünyada ən böyük teleskop [[İspaniya]]nın La Palma adasında 7 ilə və 180 milyon ABŞ dollarına düzəldilən "Great Canary Telescope"dur (2007-ci il). İkinci ən böyük teleskop [[Havay adaları]]ndakı "Keck II", üçüncüsü isə [[CAR]]-dakı SALT teleskopudur.<ref name="Ən böyük teleskop">http://rekordlar.wordpress.com/2011/02/08/%C9%99n-boyuk-teleskop/#more-267</ref> |
||
== X-ray |
== X-ray teleskopu == |
||
X-ray teleskopu (XRT), X-şüası spektorundakı uzaq obyektləri müşahidə etmək üçün nəzərdə tutulmuş bir teleskopdur. X-şüalarına qeyri-şəffaf olan Yer kürəsi atmosferinin üzərinə çıxa bilmək üçün, X-şüası teleskopları raketlər, şarlar və ya süni peyklərin üzərinə quraşdırılmalıdır. |
|||
[[Şəkil:XRT schematic.jpg|thumb|151x151px]] |
[[Şəkil:XRT schematic.jpg|thumb|151x151px]] |
||
Teleskopun əsas elementləri, teleskopa girən radiasiyanı yığan optik (fokuslama və ya kollimasyon) və radiasiyanın toplandığı və ölçülən detektörüdür. Bu elementlər üçün müxtəlif dizayn və texnologiyalar istifadə edilmişdir. |
Teleskopun əsas elementləri, teleskopa girən radiasiyanı yığan optik (fokuslama və ya kollimasyon) və radiasiyanın toplandığı və ölçülən detektörüdür. Bu elementlər üçün müxtəlif dizayn və texnologiyalar istifadə edilmişdir. |
||
== Optik Teleskop |
== Optik Teleskop == |
||
[[Şəkil:3.6 m Devasthal Optical telescope, India.jpg|thumb]] |
[[Şəkil:3.6 m Devasthal Optical telescope, India.jpg|thumb]] |
||
Optik bir teleskop, birbaşa görüş üçün böyüdülmüş bir görüntü yaratmaq və ya bir fotoşəkil etmək ya da elektron görünüş sensorlar vasitəsilə məlumat toplamaq üçün elektromaqnit spektrin görünən qisimindən işığı toplayan və fokus bir teleskoptur. |
Optik bir teleskop, birbaşa görüş üçün böyüdülmüş bir görüntü yaratmaq və ya bir fotoşəkil etmək ya da elektron görünüş sensorlar vasitəsilə məlumat toplamaq üçün elektromaqnit spektrin görünən qisimindən işığı toplayan və fokus bir teleskoptur. |
||
| Sətir 54: | Sətir 58: | ||
Bir teleskopun yüngül toplama gücü və kiçik detalları həll edə bilmə qabiliyyəti birbaşa obyektivin diametri (və ya diafraqma açıqlığı) ilə əlaqədardır (işığı yığıb yönəldən əsas lens və ya aynadır). Hədəf nə qədər böyük olursa teleskopdan o qədər çox işıq toplanır və daha incə detallar aradan qaldırar. |
Bir teleskopun yüngül toplama gücü və kiçik detalları həll edə bilmə qabiliyyəti birbaşa obyektivin diametri (və ya diafraqma açıqlığı) ilə əlaqədardır (işığı yığıb yönəldən əsas lens və ya aynadır). Hədəf nə qədər böyük olursa teleskopdan o qədər çox işıq toplanır və daha incə detallar aradan qaldırar. |
||
== İnfraqırmızı teleskop |
== İnfraqırmızı teleskop == |
||
İnfraqırmızı bir teleskop, göy cisimlərini təsbit etmək üçün infraqırmızı işıq istifadə edən bir teleskoptur. İnfraqırmızı işıq, elektromaqnit spektrdə olan müxtəlif radiasiya növlərindən biridir. |
İnfraqırmızı bir teleskop, göy cisimlərini təsbit etmək üçün infraqırmızı işıq istifadə edən bir teleskoptur. İnfraqırmızı işıq, elektromaqnit spektrdə olan müxtəlif radiasiya növlərindən biridir. |
||
| Sətir 65: | Sətir 69: | ||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
{{İstinad siyahısı}} |
{{İstinad siyahısı|http://kayzen.az/blog/astronomiya/3119/teleskop.html=}} |
||
== Həmçinin bax == |
== Həmçinin bax == |
||
21:37, 13 dekabr 2017 tarixinə olan versiya
Teleskop (yun. τῆλε) — astronomik qurğu. Kosmik obyektlərin öyrənilməsində istifadə edilir. Teleskop müşahidə edilən və öyrənilən kosmik obyektlərin ölçüsünü böyüdərək insan gözünün onu görməsinə imkan yaradır.
Tarixi
İnsanlar daim bir çox əşyaları gözlə gördüklərindən daha yaxşı görmək istəmişlər. İlk böyüdücü linzalar e.ə. 700-cü ildə Orta Şərqdə ixtira olunmuşdu. O zamandan etibarən insanların kiçik hissəcikləri gözlə görə biləcəyi qədər yaxınlaşdıran, daha aydın görmələrinə yardım edən bir çox araşdırmalar aparmışlar. Bu sahədə teleskopun ixtirasının əhəmiyyəti çox böyük oldu, elmdə əsl inqilab yaratdı. Dəqiq optika kainatı dərk etmək üçün çox qüdrətli idrak vasitəsinə çevrildi. [1]
İlk teleskopun düzəldilməsinə durbinin ixtirası ilə başlanmışdır. İlk teleskop hollandiyalı eynək ustası İohans Lippersqey(1570-1619) tərəfindən 1608-ci ildə düzəldilmişdir. O, düzəltdiyi teleskopu nümayiş etdirmişdi. Bu cihaz hər iki ucunda böyüdücü linzalar olan uzun boru idi. İki linzanın ortaq ölçüsü adi gözlə görünməyən uzaqdakı cisimləri aydın görmək imkanı verirdi. [1]
Müşahidə astronomiyanın açarıdırsa, teleskop da müşahidənin açarıdır. Teleskopların geniş imkanları var. Teleskopsuz cəmi 6000 ətrafında ulduz görürüksə, müasir teleskoplarda milyardlarla ulduz görə bilirik. Ona görə də teleskop əsas astronomiya cihazıdır. [2]
Teleskopun vəzifəsi
Teleskopun 3 vəzifəsi var: obyektin xəyalını qurmaq, gözə nisbətən daha çox işıq seli toplamaq və gözlə ayırd edilə bilməyən 2 və daha çox sayda nöqtəvi obyekti (məsələn ulduzu) ayrılıqda müşahidə etmək.
Teleskopun əsas hissəsi onun obyektividir. Obyektiv qabarıq linza və ya çökük güzgü olur. Obyektivi linza olan teleskop refraktor, güzgü olan reflektor adlanır. Qalileyin ixtira etdiyi teleskopun linzasının diametri cəmi 5 sm olmuşdur. İlk reflektor 1671-ci ildə Nyuton tərəfindən hazırlanmışdır. Bu teleskopun güzgüsünün diametri 3 sm olub.[2]
Sonrakı yüz illiklərdə hər iki növ teleskopun istər obyektivlərinin ölçülərində,istərsə də ümumi konstruksiyasında böyük inkişaf olub.İndi linzanın diametri 1 metr olan refraktor,güzgünün diametri 6 metr olan reflektor var. Daha böyük obyektivli teleskoplar üzərində işlər aparılır.
Göy cisminin parlaq şüaları hər 2 üzü qabarıq linza olan obyektivə düşür. Onun vasitəsilə teleskopun fokal müstəvisində göy cisminin xəyalı alınır. Xəyala hər 2 üzü qabarıq linza olan və okulyar adlanan lupa vasitəsilə baxılır. Yaxud fotoemusiya vasitəsilə xəyalın foto şəkli alınır.Göy cisimləri çox uzaqda olduqlarından şüaları obyektivə paralel düşür.Buna görə də xəyal fokal müstəvidən alınır. Digər şəkildə reflektorun sadə sxemi Nyuton sxemi də adlandırılır. Burada göy cismindən gələn paralel şüalar əvvəlcə çökük güzgü olan obyektivdən əks olunur və fokal müstəvidə toplanır.Sonra yardımçı güzgüyə düşür və yardımçı güzgüdən əks olunaraq okulyara verilir. Teleskopun vəzifələrindən biri də gözə nisbətən daha çox işıq toplamaqdır. Toplanan işıq seli obyektivin sahəsi ilə, sahə isə obyektivin diametrinin kvadratı ilə mütənasibdir.Obyektivin diametrini D,Göz bəbəyinin diametrini isə d ilə göstərsək obyektivin topladığı işıq seli gözün topladığı işıq selindən (D/d)2 dəfə çox olar .Məsələn, obyektivinin diametri 6 metr olan teleskop bəbəyinin diametri 6 mm olan gözdən 1 000 000 dəfə çox işıq seli toplayır.[2]
Teleskopun 3-cü vəzifəsi ayırdetmə qabiliyyətidir.İnsan gözünün iki yaxın nöqtəvi obyekti,məsələn iki yaxın ulduzu,ayrı ayrılıqda görməsi üçün onlar arasındakı bucaq məsafəsi 2″-dən kiçik olmamalıdır.Ayırdetmə göz bəbəyinin diametri ilə mütənasib olduğu üçün obyektivinin diametri D olan teleskopun ayırdetməsi,bəbəyinin diametri d olan gözün ayırdetməsindən D/d dəfə çoxdur.Məsələn,obyektivinin diametri 6 metr olan teleskopun ayırdetmə qabiliyyəti gözün ayırdetmə qabiliyyətindən 1 000 dəfə çox alınır.Yəni belə teleskopla bir-birindən 2″ məsafəsində yerləşən obyektlərlə, 0.12″bucaq məsafəsindən kiçik olmayan obyektləri ayrı-ayrı görmək olmur.Bu hesablamamız nəzəridir,lakin atmosfer teleskopda alınan xəyalları korlayır.Odur ki,ən yaxşı halda ayırdetmə 1″ olur.Bu da gözün ayırdetməsindən 100 dəfə böyükdür.Teleskopu səciyyələndirən parametrlərdən biri onun böyütməsidir.Teleskopun böyütməsi obyektivin və okulyarın fokus məsafələrinin nisbətinə bərabərdir.Teleskopun böyütməsinin 500 dəfədən çox olması məsləhət deyil. Əks halda xəyalın keyfiyyəti azalır. [2]
Fotoqrafik müşahidələrdə böyütməni xəyalın miqyası əvəz edir.Xəyalın miqyası teleskopun fokus məsafəsi ilə tərs mütənasibdir.Deməli böyük miqyaslı xəyal almaq üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə edilir. [2]
Teleskopun daha bir parametri görüş sahəsidir:teleskopun görüş sahəsi onda görünən göy hissəsinin ölçüsüdür.Qövs dəqiqələri ilə görüş sahəsi 2000"f/F dir. Beləliklə görüş sahəsinin böyük olması üçün kiçik fokuslu teleskopdan istifadə etmək lazımdır.ona görə də ulduz göyünün böyük sahəsinin xəyalını qısa fokuslu teleskopla alırlar.[2]
Teleskoplarda alınan xəyalların bir sıra nöqsanları da var. Məsələn,adi, yəni obyektivi bir linzadan ibarət refraktor xəyalların kənarları rəngli və təhrif olunmuş alınır. Bunun səbəbi müxtəlif rəngli şüaların linzada müxtəlif bucaqlar altında sınmasıdır. Sınma bucağı qırmızı rəngdən maviyə doğru böyüyür. Nəticədə obyektivə yaxın mavi,uzaqda qırmızı rəngə uyğun şüalar toplanır.Linzaların digər nöqsanı optik oxa yaxın olan şüaları uzaq olanlara nisbətən daha uzaqda toplanması və xəyalın təhrif olunmasıdır. Bu nöqsanları azaltmaq və ya aradan qaldırmaq üçün,astronomik cəhətdən zəruri olan hallarda,refraktorun obyektivi 2-3 cür əyriliyə malik müxtəlif növ şüşələrdən hazırlanır.[2]
Refraktorlarda xəyal rəngli olmasa da,güzgüdən əks olunan paralel şüaların optik oxa yaxın olanları linzada olduğu kimi daha uzaqda toplanır. Xəyalın təhrif olunur,bir yox,bir neçə xəyal alınır. Xəyalın dəqiq alınması üçün çökük güzgü əvəzinə obyekyivi parabolik güzgüdən düzəldirlər. Astronomiya optikası sahəsində məşhur alim Maksudov meniskli teleskop adlanan teleskop kəşf etdi. Bu teleskopda refraktorun və reflektorun əsas nöqsanları aradan qaldırır. Belə ki, obyektdən gələn paralel şüalar çökük güzgüyə birbaşa deyil,menisk adlanan çökük-qabarıq linzadan keçərək düşür və bu çökük güzgüdən qayıdan şüaların bir fokusda toplanmasını təmin edir;digər tərəfdən başqa linzalardan fərqli olaraq meniskdə bütün rənglərə məxsus şüaların sınması eynidir. Beləliklə,meniskli teleskopda xəyal bir dənə və rəngsiz alınır.[2]
Dünyada ən böyük refraktorun lizasının diametri 1m-dir. Bu teleskop Çikaqo yaxınlığında İyersk rəsədxanasındadır. Ən böyük reflektorun güzgüsünün sahəsi 6m-dir və o Şimali Qafqaz Xüsusi Astrofizika Rəsədxanasındadır.[2]
Ən böyük teleskoplar
Dünyada ən böyük teleskop İspaniyanın La Palma adasında 7 ilə və 180 milyon ABŞ dollarına düzəldilən "Great Canary Telescope"dur (2007-ci il). İkinci ən böyük teleskop Havay adalarındakı "Keck II", üçüncüsü isə CAR-dakı SALT teleskopudur.[3]
X-ray teleskopu
X-ray teleskopu (XRT), X-şüası spektorundakı uzaq obyektləri müşahidə etmək üçün nəzərdə tutulmuş bir teleskopdur. X-şüalarına qeyri-şəffaf olan Yer kürəsi atmosferinin üzərinə çıxa bilmək üçün, X-şüası teleskopları raketlər, şarlar və ya süni peyklərin üzərinə quraşdırılmalıdır.
Teleskopun əsas elementləri, teleskopa girən radiasiyanı yığan optik (fokuslama və ya kollimasyon) və radiasiyanın toplandığı və ölçülən detektörüdür. Bu elementlər üçün müxtəlif dizayn və texnologiyalar istifadə edilmişdir.
Optik Teleskop
Optik bir teleskop, birbaşa görüş üçün böyüdülmüş bir görüntü yaratmaq və ya bir fotoşəkil etmək ya da elektron görünüş sensorlar vasitəsilə məlumat toplamaq üçün elektromaqnit spektrin görünən qisimindən işığı toplayan və fokus bir teleskoptur.
Üç təməl optik teleskop növü vardır:
Lupa istifadə refraktörler (diyopter)
Aynaları istifadə reflektörler (katoptrics)
Linzaları və aynaları bir araya gətirən katagotoptrik teleskoplar
Bir teleskopun yüngül toplama gücü və kiçik detalları həll edə bilmə qabiliyyəti birbaşa obyektivin diametri (və ya diafraqma açıqlığı) ilə əlaqədardır (işığı yığıb yönəldən əsas lens və ya aynadır). Hədəf nə qədər böyük olursa teleskopdan o qədər çox işıq toplanır və daha incə detallar aradan qaldırar.
İnfraqırmızı teleskop
İnfraqırmızı bir teleskop, göy cisimlərini təsbit etmək üçün infraqırmızı işıq istifadə edən bir teleskoptur. İnfraqırmızı işıq, elektromaqnit spektrdə olan müxtəlif radiasiya növlərindən biridir.
.jpg)
Mütləq sıfırın üzərindəki istilikdəki bütün göy cisimləri, bir növ elektromaqnetik radiasiya yayır. Kainatı araşdırmaq üçün elm adamları elektromaqnit spektorundakı bu fərqli radiasiya radiasiya növlərini aşkar etmək üçün bir neçə fərqli teleskop tipli istifadə edirlər. Bunlardan bəziləri qamma şüası, x-şüaları, ultra-bənövşəyi, nizamlı görünən işıq (optik) və infraqırmızı teleskoplardır.
Xarici keçidlər
İstinadlar
Həmçinin bax
