Sünik üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}{{digər məna|Sünik (dəqiqləşdirmə)}}
{{Tarixi ərazilər
|Ölkənin (dövlətin) adı = [[Böyük Ermənistan]]/[[Qafqaz Albaniyası]]
|Ərazinin adı           = Sünik
|Ərazinin şəkil adı     = Tatev Monastery, Armenia.jpg
|Şəkilin ölçüsü         = 300
|Ərazinin bayrağı       = 
|Ərazinin gerbi         = 
|Ərazinin xəritəsi      = Arcax.jpg
|Bayrağın ölçüsü        = <!-- rəqəmlərlə  -->
|Gerbin ölçüsü          = <!-- rəqəmlərlə  -->
|Xəritənin ölçüsü       = 300
|Ölkə                 = [[Sünik knyazlığı]]
|Bölgə                = 
|İnzibati mərkəz      = [[Tatev monastırı|Tatev]]
|Əsası qoyulub        = 
|Ləğv edilib          = 
|İndiki adı           = Syunik
|Adının dəyişdirilmə tarixi           = 
|Sahə                 = 
|Əhali                = '''Antik dövr''': [[Sünik (sülalə)|sünikliklər]], [[sisaklar]], [[Qafqaz albanları|albanlar]], [[qarqarlar]].<br>'''Orta əsrlər''':[[azərbaycanlılar]], [[ermənilər]].<br>'''Müasir dövr''': azərbaycanlılar, ermənilər.<br>'''Ən yeni dövr''' ([[1991]]-ci ildən sonra): ermənilər  141 771<ref name="Перепись 2011">[http://www.armstat.am/file/doc/99471368.pdf 12-21 oktyabr 2011-ci ildə Ermənistan Respublikasında keçirilmiş əhalinin siyahıya alınmasının nəticələri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121116045620/http://www.armstat.am///file/doc/99471368.pdf |date=2012-11-16 }} (erməni dilində).</ref>
|Əhali il             = 2011
|Əhali sıxlığı        = 
|Nəqliyyat vas. kodu  = 
|Telefon kodu         = 
|Poçt indeksi         = 
|İcra başçısı         = 
|İcra nümayəndəsi     =
|Bələdiyyə başçısı    = 
|Qubernator           = 
|İnternet saytı       = 
}}
'''''Sünik''''' və ya '''''Sisakan''''' ({{dil-hy|Սյունիք, Սիսական}}) – [[Cənubi Qafqaz]]da tarixi-coğrafi region.  [[I Artaşes]]in hakimiyyəti dövründə (e.ə. 189 – 160) [[ermənilər]] tərəfindən ələ keçirilən Sünik albandilli tayfalar olan ərazi sayılırdı və b.e. 387-ci ilində [[Böyük Ermənistan|Ermənistan]]ın [[Bizans]] və [[Sasanilər]] arasında bölünməsinə kimi [[Ermənistan Krallığı (antik)|Ermənistan krallığı]]nın işğal etdiyi doqquzuncu vilayətini təşkil etmiş,<ref name="Ашхарацуйц">[http://vehi.net/istoriya/armenia/geographiya/04.html#_ftnref70 «Армянская География VII века по Р. Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому)»] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170708224147/http://vehi.net/istoriya/armenia/geographiya/04.html#_ftnref70 |date=2017-07-08 }}. Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.</ref><ref name="Armenian provinces">Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129.<blockquote>The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia. </blockquote></ref> 387-ci ildən sonra Sasanilərin tərkibində gah [[Qafqaz Albaniyası]]ndan,<ref>И. А. Джавахов – История церковного разрыва между Грузей и Арменией в начале VII в., Изв. АН – СПб., 1908, т. 2, №5 и №6.</ref> gah da [[Atropatena]]dan<ref>История епископа  Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 26-29</ref> asılı olmuşdur. “[[Aşxaratsuyts|VII əsr Ermənistan coğrafiyası]]”na görə Sünik 12 vilayətdən ibarət olmuşdur.  Sünikin cənubu mənbələrdə həm də [[Zəngəzur]] kimi qeyd edilir.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/87975/Зангезур Зангезур] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190923013424/https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/87975/%D0%97%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%B7%D1%83%D1%80 |date=2019-09-23 }} — статья из [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большой советской энциклопедии]] (3 издание)</ref>

387-ci ilə kimi Ermənistan ordusuna başçılıq edən bdeşx-sərkərdə vəzifələrini Sünik knyazları daşımışlar.  [[Ermənistan mərzbanlığı|Mərzban Ermənistanı]] dövründə Sünik knyazları [[İberiya]]ya da nəzarət etmişlər.<ref>С. Т. Еремян – Сиуния и оборона Сасанидами кавказских проходов, Изв. Арм.ФАН СССР, 1941, №7, 12</ref><ref>К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр.202</ref> Artıq VI əsr mənbələrində Sünikin [[Nestorianlıq|nestorian]] mövqeyi tutan  Ermənistandan siyasi və dini baxımdan ayrılması qeyd edilir.<ref>История епископа  Себеоса//пер. С древнеарм. яз. Ст. Малхасяна, Ереван, 1938, стр. 28-29</ref> Sasanilərin bilavasitə vassalı sayılan Sünik, həm də, siyasi baxımdan [[Mehranilər]]dən asılı olmuşdur.<ref>Kalankatlı, II, 19, 28</ref>

[[Qafqaz Albaniyası|Albaniyanın]] böyük knyazı [[Cavanşir]] Sünik knyazının qızı ilə evlənərək, onların ailəsi ilə qohumluq münasibətləri yaratmışdı.<ref>Kalankatlı, II, 19</ref> [[Ərəb Xilafəti|Ərəb Xəlifəsi]] [[I Muaviyə]] Süniki Cavanşirin tabeliyinə vermişdi.<ref>Kalankatlı, II, 28</ref> IX əsrdə [[Arran]]da ərəblərdən asılı knyazlarlıqlar arasında [[Sünik knyazlığı]] da vardı. IX əsrdə ərəb sərkərdəsi Sevadın Sünikə basqını zamanı Sünik knyazı [[I Vasak|Vasak]] kömək məqsədilə [[Babək Xürrəmi|Babəkə]] müraciət etdi. Babək ərəb qoşunlarını darmadağın etdikdən sonra  Sünik knyazının qızı ilə evləndi.<ref>Kalankatlı, III, 19</ref> 654-cü ildə Qafqaz Albaniyası, Ermənistan və İberiya ilə birlikdə Sünik də ərəblər tərəfindən işğal edilmişdir.

Kilsə-iyerarxiya münasibətlərinə gəlincə, [[Alban katolikoslarının siyahısı|alban katolikosları]] Sünik yepiskoplarını təyin etmək hüququna malik idi. Uzun müddət ərzində erməni katolikosları bu hüququ əldə etməyə çalışırdılar. 571-ci ildə erməni patriarxlığının parçalandığı vaxt Sünik ruhaniləri ermənilərdən imtina etdilər və əlqoymanı [[Qafqaz Albaniyası]]ndan qəbul etməyə başladılar. 660-cı ilə kimi Sünik konfessional (dini) baxımdan Ermənistandan tamamilə ayrı olmuş, yalnız həmin tarixdən sonra Sünik kilsəsi [[Erməni Qriqoryan Kilsəsi]]nə tabe edilmişdir.<ref>Kalankatuklu, II, 48, 91, səh. 423</ref> VII əsrin əvvəlində Erməni Qriqoryan Kilsəsi ilə  kilsə-iyerarxik və doqmatik mübahisələrin gedişində Sünik öz kilsəsi üçün mitropolit rütbəsi almağa müvəffəq olmuşdu.<ref>Kalankatlı, II, 48</ref>

== Adı ==

Qafqazın bu ərazisi mənbələrdə iki adla xatırlanır: ''Sisakan'' və ''Sünik''. [[Fəridə Məmmədova]] Sünik adının Sisakandan daha erkən işlədildiyini qeyd edir.<ref>F. Məmmədov – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh. 94.</ref> Prokopo Kesari Sünikin ''“albanların qonşuluğunda”'' ölkə olduğunu qeyd edir.<ref>Прокопий Кесарийский – История войн римлян с персами, вандалами и готами// пер. С. Дестуниса, -СПб., 1876 -1880, стр. 180</ref> “Sünik” adının fars dilinə uyğunlaşdırılmış variantı olan “Sisakan” ifadəsinə ilk dəfə VI əsr suriya müllifi Zaxari Ritorun əsərində təsadüf olunur. Bu müəllif Sisakanı "''[[Arran]] və [[Gürcüstan|Qurzan]] təki [[Ermənistan]]dan ayrı bir ölkə''" kimi təsvir edir.<ref>Н. Адонтс – Армения в Юстиниаиа, Ереван, 1971, стр. 422-423</ref> Erməni ədəbiyyatında da Sisakan adı Sünik adından sonra meydana çıxır.<ref>Т. Х. Акопян – Очерки по исторической географии Армении, Ереван, 1960, стр. 189-195</ref> [[Moisey Kalankatlı]] digər adlarla yanaşı “''Sünestan''” ifadəsini də işlədir.<ref>Ф. Мамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 263</ref> Sünik adı mənbələrdə həm də etnik mənada, Qafqazın ən qədim sülalələrindən biri olan [[Sünik (sülalə)|Sünik sülaləsinin]] adı kimi də işlədilir.<ref>Cyril Toumanoff - Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press, 1963, səh 252-253</ref>  [[Gürcülər|Gürcü]] mənbələrində Sünik, "Sivnieti",<ref>[http://www.hist.unibe.ch/unibe/philhist/hist/content/e267/e6546/e6547/publikationen/datei/datei/publikationen-rapp_ger.pdf Stephen H. Rapp (Jr) Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts]{{Dead link|date=June 2023 |bot=InternetArchiveBot }} // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Subsidia. — Peeters Publishers, 2003. — Т. 113. — С. 315.:<blockquote>Sivniet’i is the Armenian region Siwnik'; Guaspuragani is the Armenian region Vaspurakan.</blockquote></ref> [[Ərəblər|ərəb]] mənbələrində "''Sisəcan''", Sünikin ən böyük vilayəti olan Vayots-Zor isə "''Vayzur''" adlandırılır.<ref name="The Journal of Jewish studies" />

== Etnik tərkibi ==

Kamilla Trever yazır ki: ''“Sünik, etnik, mədəni və siyasi baxımdan Ermənistandan daha çox Albaniyaya və Atropatenaya bağlı olmuşdur. Lakin görünür Sünik ilk alban qəbilə ittifaqına daxil olmamışdır."'' <ref>К. В. Тревер – Очерки по истории и културе Кавквзской Албании, М-Л, 1959, стр. 146</ref> H. Hubşman <ref>H. Hübschmann – Die Altarmenische Ortsnamen, Strassburg, 1904</ref>  və İ. Markvart <ref>J. Markwart – De Entstehung der armenischen Bistumer, Orientalia Christian, XXVII, 2, Roma, 1932</ref>  isə Süniki ümumiyyətlə [[Qafqaz albanları|alban]] vilayəti hesab edirlər.

VIII əsr müəllifi Stefan Sünikli yazır: ''“Sünikdə və Artsakda Sünik və Artsak dillərində danışırlar.”'' <ref>Н. Адонтс – Дионисий Фракийский и армянские толкователи, Пг., 1915, стр. 187</ref> R. Açaryan yazır:

{{cquote|''“Erməni xalqının və erməni dilinin formalaşmasında urartululardan başqa öz qədim dili və yazısı olan 18 xalq yaxından iştirak etmişdir. Stefan Süniklinin və başqa erməni  müəlliflərinin məlumatlarına əsaslanaraq demək olar ki, VIII əsrə qədər onlardan yalnız yeddisi qalmışdır.  Bunlardan biri də Sünik dili idi.”'' <ref>Р. Ачарян – История армянского языка, Ереван, 1951, стр. 128-129</ref>}}

Н. N. Adonts isə qeyd edir ki, Sünik həm mülki, həm də kilsə baxımından Ermənistandan az asılı olmuşdur və bu həmin ərazinin etnik fərqliliyi ilə bağlı idi.<ref>Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421</ref>  O, yazır:

{{cquote|''“Ermənistanın alban ucqarı olan Sünik əhalisinə görə Ermənistanın digər ərazilərindən fərqlənirdi. Oranın əhalisinin tayfa istisnalığı qonşu dağlıq ölkədən axıb gələn köçərilərin hesabına saxlanır və bərpa olunurdu.”'' <ref>Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 423</ref>}}

Mənbələr bizim eranın I əsrində hakimiyyətə gəlmiş [[Arran (hökmdar)|ilk alban hökmdarının]] da [[Sünik (sülalə)|Sünikin hökmdar nəslindən]] olduğunu bildirir.<ref>Moisey Kalankatuklu, I, IV</ref><ref>Moisey Xorenatsi, II, VIII</ref> Həmin mənbələr göstərir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan (Sünik) nəslindən olan [[Arran (hökmdar)|Arranı]] [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyaya]] başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak da eramızın I əsrindən [[Dərbənd qalası|Dərbənd keçidini]] qorumaq məqsədiylə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu [[Sünik (sülalə)|Sünik sülaləsinə]] vermişdi.<ref>Степаннос Орбелян – Из истории рода  Сисакан, I, IV Н. Адонтс- Армения в епоху Юстиниана, Ереван, 1971, стр. 421-422</ref>

== Tarixi coğrafiyası ==
 
[[Fayl:Maps of the Armenian Empire of Tigranes.gif|thumb|300px|right|Sünik [[Böyük Ermənistan]]ın tərkibində.]]
Sünik böyük vilayət olmaqla Şərqi Ermənistanın böyük bir hissəsini əhatə etmişdir.<ref name="Steven Runciman"/><ref name="Armenian provinces1">Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 129:<blockquote>The south-eastern group was comprised of the provinces of Otene or Uti, Arts’akh, Caspiane or P’aytakaran, and, between the last two and west of them, Siunia or Siunik'; the south-western group contained the provinces of Tayk' and of Upper Armenia. </blockquote></ref><ref name="БЭС">[http://www.vedu.ru/bigencdic/21834/ Зангезур] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210118163137/https://www.vedu.ru/bigencdic/21834/ |date=2021-01-18 }} // [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большой энциклопедический словарь.]] — 2012. — С. 467}}</ref> Qərbdən və Şimal-Qərbdən Ayrarat vilayətinin tərkibindəki, mərkəzi [[Dvin]] şəhəri olan<ref name="Минорский"/> Vostan-Hayots havarı ilə, Cənubdan və Cənub-Şərqdən [[Vaspurakan]] vilayəti ilə, Şərqdən isə [[Qafqaz Albaniyası]]nın [[Artsak]] vilayəti ilə həmsərhəd olmuşdur. Şərqdə Artsak və Sünik arasında sərhəddə Həkəri çayı axırdı,<ref name="Минорский">[[Vladimir Minorski|V. Minorsky]]. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 68–69.:<blockquote>The highly mountainous area extending roughly between Lake Sevan and the Araxes bore in Armenian the name of Siunik'. The river Hakar (now Akera), which like a sword-cut divides the rugged highlands, separates Siunik' from its eastern neighbour Artsakh (now Qarabagh). In the North-East Siunik' bordered on the territories lying immediately west of Ganja. In the West lay the plains of the Armenian districts the left bank of the Araxes (Dvin, Nakhchevan).</blockquote></ref> Cənub-Qərbdə isə Sünik, Vaspurakan vilayətinin tərkibində olan [[Naxçıvan]]la sərhədlənir,<ref name="Минорский"/> şimala doğru irəliləyən sərhəd Qeqarqunik<ref name="Minorsky,72">V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:<blockquote>Sot’k may be Sot’k, a district of Siunik lying to the South-East of Lake Sevan, see Humschmann, p. 348. If so, the Local ruler might have been the prince of Gelam of Gelakuni (the basin of Lake Sevan). In fact some Haykids of Siunik' had this region as their special fief.</blockquote></ref><ref name="Igor Dorfmann-Lazarev"/> əyaləti ərazisindəki [[Göyçə gölü|Qeqam gölünü]] və [[Araz çayı|Araks]] çayına kimi uzanan<ref name="Steven Runciman"/><ref name="Минорский"/> Sotk<ref>[[Vladimir Minorski|V. Minorsky]]. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.</ref> əyalətini də əhatə edirdi. [[Aşxaratsuyts]]a görə Sünik 12 havara bölünürdü:

{{cquote|''“9. Ayraratdan şərqdə, [[Araz çayı|Araks]] və [[Artsak]] arasında yerləşən Sünik on iki havara bölünürdü: 1. [[Ərincək|Erancak]], 2. Çaquk, 3. [[Vayots-Zor]], 4. [[Qeqarkunik|Gelakuni]], 5. [[Sotk]], 6. Aqexeçk, 7. Çqak, 8. [[Haband]], 9. Balk, 10. Zork, 11. Arevik, 12. Kusakan. Bu vilayətdə mür, hereri (?) və nar yetişir. Orada çoxlu dağlıq ərazilər var.”''<ref name="Ашхарацуйц"/>}}

== Tarixi ==

=== Antik dövr ===
{{Əsas|Sünik (sülalə)}}
[[Moisey Xorenli]]nin<ref>Moisey Xorenli. История Армении, кн. I, гл. 12</ref><ref>V. Minorsky — Studies in Caucasian History, CUP Archive, 1953, səh. 69 <blockquote>Siunik' had its own ancient dynasty claiming descent from Hayk, the founder of the Armenian nation. According to the local historian: "the race of Sisak, issued from Hayk…"</blockquote></ref> qeyd etdiyinə görə, Sünik/Sisakan adı [[ermənilər]]in əfsanəvi əcdadı sayılan [[Hayk]]ın nəslindən olan Sisakın adından əmələ gəlmişdir. Lakin M. Xorenlinin Haykla bağlı məlumatlarının yalnız əfsanə xarakteri daşıdığı qəbul edilmişdir.<ref>Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л.Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 52</ref><ref>Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig, 1877. — В. XXXI.</ref><ref>Gatteyrias J.-A. Arménie et les Arméniens. — Paris: Librairie Leopold Cerf, 1882. — С. 13.</ref> Moisey Xorenli Sünik haqqında yazır:

{{cquote|müəllif=[[Moisey Xorenli]] – [http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Horen/frametext11.htm Ermənistan Tarixi], I, XII|''“[[Erməni dili]]nin şərq sərhəddində yerli tayfalardan olan [[Sisaklar]] və Kadmeanlardan hökmdar təyin edildi.”''}}

Akademik [[Nikolay Marr|N. Y. Marr]] "Sisakan" adının [[Saklar|sak]] etnonimini əks etdirdiyini yazır.<ref>Н. Я. Марр – Избранные работы, том V , М-Л, 1935, стр. 270</ref> [[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] [[sisaklar]]ın sakların bir tayfası olduğunu qeyd edir. O yazır:

{{cquote|''“Sisakan toponimi “Si” və “Sakan” (Balasakan toponimində olduğu kimi) hissələrindən ibarətdir. “Sakan” komponenti “Sak” etnoniminə və “-an” şəkilçisinə ayrılır. Ümumilikdə bu ad “Si sakları” anlamnı verir. Adın birinci komponenti olan “Si” adı isə F. M. Kirgizoğlunun da yazdığı kimi, [[Sünik (sülalə)|Sünikdə hakimiyyətdə olmuş sülalənin]] adıdır. Qədim erməni mənbələrində Sisakan adından əvvəl Siuni adı işlədilir. Bu ad da “Si” etnonimindən və [[urartu dili]]ndən [[erməni dili]]nə keçmiş tayfa adlarına əlavə olunan (Etiuni adında olduğu kimi) “-uni” şəkilçisindən ibarətdir.”'' <ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, səh 163</ref>}}

E.ə. VIII əsrdən etibarən sisaklar [[Urartu]] ilə müntəzəm əlaqədə olurdular. E.ə. 782-ci ildə [[I Argişti]]nin hakimiyyəti dövründə [[Göyçə gölü]]nün Şimal-Qərbinə kimi olan ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. [[II Sarduri]]nin dövründə isə Göyçə gölünün Qərb sahilinə kimi olan bütün ərazilər Urartu dövlətinin tərkibinə qatılmışdı. E.ə. VI – IV əsrlərdə isə Sünik [[Əhəmənilər imperiyası]]nın 18-ci satraplığına daxil olmuşdu.

E.ə. 189-cu ildə [[I Artaşes]]in hakimiyyətə gəlməsindən sonra Sünik [[Böyük Ermənistan]]ın tərkibinə qatılmış, əvvəlcə [[Artaşesidlər]], sonra isə [[Erməni Arşakiləri]]nin hakimiyyətinə tabe olmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar I Artaşesin (e.ə. 189–160) Şərqə yürüşləri zamanı, [[Strabon]]un qeyd etdiyinə görə midiyalılardan ([[atropatenlilər]]dən) aldığı ''Favena'' vilayətinin Sünik vilayəti olduğunu qeyd edirlər. Əgər bu belədirsə, e.ə. II əsrdə Böyük Ermənistanın süqutu zamanı Sünik yenidən [[Atropatena]]nın tərkibinə qayıtmışdır.

B.e.-nın I əsrindən etibarən Sünikdə [[xristianlıq]] yayılmağa başlayır. Sünikdə xristianlığın yayılması həvari [[Müqəddəs Varfolomey]]in adı ilə bağlıdır. XIII əsrdə yaşamış Sünik tarixçisi [[Stepannos Orbeli]] yazır:

{{cquote|müəllif=Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi, V fəsil.|''“Hər şeydən əvvəl qeyd etmək vacib və faydalıdır ki, biz süniklilər Tanrını Ermənistan əhalisindən əvvəl tanımışıq və müqəddəs həvari Varfolomey vasitəsi ilə müqəddəs İncilin təlimlərinə itaət etmişik. Varfolomey [[İran]]dan qayıdarkən [[Atropatena|Atrpatakandan]] keçdi, şagirdləriylə birgə [[Araz|Araks]] çayını adlayaraq, Sisakan hüdudlarına daxil oldu və Arevik vilayətinin [[Ordubad]] kəndində, Baqk və Qoxtn mülklərində moizə elədi. Bu mülklərin camaatı çəlləkdə xaç suyuna çəkilib, müqəddəs həvari Varfolomeyin vasitəsiylə xristianlığı qəbul etdilər. Müqəddəs həvari isə [[Qoxtn]]da kilsə tikdirdi...Müqəddəs həvari oradan çıxıb [[Ermənistan]]ın paytaxtı [[Dvin]] şəhərinə gəldi”''}}
[[Fayl:Камни Арташеса.JPG|left|thumb|200px|[[Artaşesin sınır daşları]].]]
Sünik ərazisində [[Artaşesin sınır daşları]] aşkar edilmişdir.<ref>Периханян А. Г. [http://hpj.asj-oa.am/849/1/1965-4(107).pdf Арамейская надпись из Зангезура (Некоторые вопросы среднеиранской диалектологии)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140915115425/http://hpj.asj-oa.am/849/1/1965-4(107).pdf |date=2014-09-15 }} // Ист.-филол. журн.. — 1965. — № 4. — С. 107–128.</ref><ref>А. Я. Борисов. [http://annales.info/sbo/contens/vdi.htm#1946-2 Надписи Артаксия (Арташеса), царя Армении] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120216014132/http://annales.info/sbo/contens/vdi.htm#1946-2 |date=2012-02-16 }} // ВДИ. — 1946. — № 2.</ref> III əsrdən etibarən etibarən Sünikdə [[Sünik (sülalə)|Sünik sülaləsi]] hakimiyyətdə olmuşdur.<ref>V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.</ref> Sünik knyazları da, erməni zadəgan sülalələrinin başçıları ilə birgə əlqoyma üçün Qeysəriyyəyə gedən [[Maarifçi Qriqori]]ni müşayət etmişdilər.<ref name="Агатангелос">[[Aqafangel]]. [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/agathangelos/ru/04.html "История Армении"; "Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200217092917/http://www.vehi.net/istoriya/armenia/agathangelos/ru/04.html |date=2020-02-17 }} , 795 CXII:<blockquote>795. СХП. Тогда царь, немедля, со страхом и великой радостью позаботился о том, чтобы собрать главных нахараров и наместников страны: первым [был] ишхан Ангехтуна, вторым — ишхан Алдзника, который был великим бдешхом, третьим — ишхан мардпетского княжества, четвёртым — венцевозлагатель ишхан, наделенный аспетской властью, пятым — ишхан спарапетства, военачальник страны Армянской, шестым — ишхан края Кордук, седьмым — ишхан земли Цопк, восьмым — ишхан земли Гугарк, именуемый другим бдешхом, девятым — ишхан земли Рштуник, десятым — ишхан земли Мокк, одиннадцатый -ишхан земли '''Сюник''', двенадцатый — ишхан земли Цавда, тринадцатый — ишхан земли Утик, четырнадцатым — шаап, ишхан областей Зараванд и Гер, пятнадцатым — ишхан дома малхазутюн, шестнадцатым — ишхан Арцруника.</blockquote></ref> Dövlət hərbi reyesteri olan Zoronamaka əsasən Sünik vilayəti müharibə zamanı 19 400 atlı (başqa bir mənbəyə görə 9400 atlı<ref>Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593–637.: <blockquote>The political weight of these houses is best illustrated by the size of their cavalry contingents, placed at the service of their suzerain, the King of Armenia and, later, the Great King: Gogarene and Arzanene, 4500 and 4000 horse respectively; Ingilene, 3400; Artsruni, Bagratids, Mamikonids, Sophene, 1000 each; Kamsarakan, 600; Siunia, at a later period, 9400 horse; cf. C. Toumanoff, 'Introduction', II, table V.</blockquote></ref>) çıxara bilirdi, Qaxanamaka görə isə Sünik knyazları hökmdar sarayında əyanlar arasında birinci yeri tuturdu.<ref>Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 252</ref>

387-ci ildə Ermənistanın [[Bizans]] və [[Sasanilər]] arasında bölünməsindən sonra Sünik Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdır.<ref>Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. — Georgetown University Press, 1963. — С. 131. <blockquote>Before the downfall of the Arsacid Monarchy in the fifth century, all the outlying territories, save Tayk', Siunia, and Moxoene, had been lost to it.</blockquote></ref> 390-cı illərdə [[Mesrop Maştots]] şərqə səfəri zamanı Sünikdə maarifləndirmə işləri ilə məşğul olmuşdur.<ref name="Henri-Jean Martin">Henri-Jean Martin. The History and Power of Writing / Пер. Lydia G. Cochrane. — [[University of Chicago Press]], 1995. — С. 39.:<blockquote>St. Sahac, the patriarch, and King Vramshapuh encouraged various attempts to constitute a national writing system, but the merit of having resolved the problem falls to St. Mesrop Machtots. Mesrop had studied Greek literature in his youth, after which he served as "chancellor of the ordinances of the sovereign" and custodian of the royal archives until he went to evangelize the province of Siunia.</blockquote></ref> 406-cı ildə erməni əlifbasının yaradılmasından sonra knyazlar Vaqinak və [[Vasak Süni|Vasakın]] köməkliyi ilə Sünikdə yeni əlifbanın tədris edildiyi məktəb açılmışdır.<ref>Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. [http://books.google.az/books?id=uvA-oV0alP8C&pg=PA86&dq=Mesrop+Goghtn&hl=ru&ei=cilRTIT3M5-lsQbR2KCZAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160317060158/https://books.google.az/books?id=uvA-oV0alP8C&pg=PA86&dq=Mesrop%20Goghtn&hl=ru&ei=cilRTIT3M5-lsQbR2KCZAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false |date=2016-03-17 }} — Wayne State University Press, 2005. — С. 166–167.</ref> Koryun bu haqqda yazır:

{{cquote|müəllif=[[Koryun]] – [[Maştotsun həyatı]]<ref name="Корюн,14">[[Koryun]]. [http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Korjun/frametext1.htm Житие Маштоца] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200312115214/http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Korjun/frametext1.htm |date=2020-03-12 }}, 14</ref>.|''“Bundan sonra o, [Qoltnla] sərhəd olan Sünakan vilayətinə getdi. Orada onu Tanrı sevgisinə tabe olmuş Vaqinak adlı Sünik işxanı qəbul etdi. O, (Maştots) Sünikin hər yerinə səyahət etməmiş qarşısına qoyduğu məqsədin həyata keçirilməsi üçün ondan  böyük kömək aldı.”''}}

Bu haqqda Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli yazır:

{{cquote|müəllif=Stepannos Orbeli – Sünik vilayətinin tarixi<ref>Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 55</ref>.|''“O, Sünik ölkəsində məktəblər açdı...və erməni əlifbasını insanlara öyrətməyə başladı.”''}}

428-ci ildə [[Sasanilər]]in Erməni Arşakilərini tamamilə hakimiyyətdən uzaqlaşdırmasından sonra Sünik yeni yaradılmış və Sasanilərin təyin etdiyi nümayəndə tərəfindən idarə olunan [[Erməni mərzbanlığı]]nın tərkibinə daxil oldu. 440-cı illərdən Sünik knyazı [[Vasak Süni]] Erməni mərzbanlığına mərzban təyin edildi. Elə həmin dövrdə, Sünik knyazlarına Dərbənd keçidinin mühafizəsi üçün yaradılmış yeni şah ordusuna rəhbərlik etmək hüququ da verildi. Bu faktlar Sünik hökmdar sülaləsinin Sasani sarayındakı nüfuzundan xəbər verir.

=== Orta əsrlər ===
 
[[Fayl:Albaniya (İ.S.Süleymanov - 2005).jpg|400px|thumb|right|Albaniya və qonşu ölkələr (VI əsr — VIII əsrin əvvəlləri) — Təerib edəni: İ.S.Süleymanov]]

==== VI–IX əsrlər ====
571-ci ildə knyaz Vaan Süninin təşəbbüsü ilə Sünik [[Ermənistan]]dan ayrılaraq ayrıca şəhr kimi Atropatenaya birləşdirildi. Vaan Süni Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini Dvin şəhərindən Paytakarana köçürsün, onların şəhərlərini Atropatenanın sərhədləri hüduduna daxil etsin.<ref>A. Fazili — Atropatena, Bakı, 1993</ref> Orta əsr erməni tarixçisi [[Sebeos]] bu haqqda yazır:

{{cquote|müəllif=Sebeos - Çar İraklinin tarixi<ref>{{Cite web |title=Sebeos - Çar İraklinin tarixi, XXVIII, XXIX |url=http://rbedrosian.com/seb9.htm |access-date=2013-08-06 |archive-date=2008-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081209005043/http://rbedrosian.com/seb9.htm |url-status=live }}</ref>.|“''Sünik hakimi üsyan edərək [[ermənilər]]dən ayrıldı. Sasani şahı Xosrovdan xahiş elədi ki, Sünik torpağının arxivlərini [[Dvin]] şəhərindən [[Beyləqan|Paytakaran]] köçürsün, onların şəhərlərini [[Atropatena]]nın sərhəddləri hüduduna daxil etsin və onların üstündən erməni adı götürülsün. Əmr yerinə yetirildi.”''}}

640-cı ildə bütün Cənubi Qafqaz [[ərəblər]] tərəfindən işğal edilir. Sünik ərəblərin yaratdığı inzibati bölgü olan dörd [[Ərməniyyə]]dən birincisinin tərkibinə daxil edilir. İbn Xordadbeh (IX əsr) bu haqqda yazır:

{{cquote|''“Birinci Ərməniyyə: əs-Sisəcan, [[Arran]], [[Tiflis]], [[Bərdə]], [[Beyləqan]], [[Qəbələ]], [[Şirvan]]; İkinci Ərməniyyə: [[Gürcüstan|Curzan]], Suğdəbil, [[Beyləqan|Bab Feyruz Qubad]], əl-Ləkz; Üçüncü Ərməniyyə: [[Vaspurakan|Bəsfuracan]], [[Dvin|Təbil]], [[Şörəyel mahalı|Sirac]], Bağravand, [[Naxçıvan|Nəşavə]]; Dördüncü Ərməniyyə: Şimşat, Hilat, Qaliqala, [[Ərçiş]], Bacuneys. Arran, Curzan, əs-Sisəcan vilayətləri [[xəzərlər]]in, [[Dəbil]], Nəşavə, Sirac, Bağravand, Hilat, Bacuneys [[yunanlar|rumlar]]ın ölkəsindədir.”'' <ref>N. Vəlixanlı – Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh 35</ref>}}

821-ci ildə ərəb qüvvələri Sünikin böyük bir hissəsini idarə edən [[Vasak Süni]]yə qarşı yürüş təşkil etdilər. Lakin, [[Xürrəmilər hərəkatı]]nın rəhbəri [[Babək]]in köməkliyi ilə süniklilər öz torpaqlarını ərəblərdən azad edə bildilər. Lakin bu dəfə də Sünik hakimi Babəkdən asılı vəziyyətə düşdü. Babəkə qarşı müharibənin aparıldığı dövrdə o, yürüş edərək [[Göyçə gölü]] sahilində yerləşən Balk və Qeqrqunik havarlarını taladı.<ref>[[Vladimir Minorski|V. Minorsky]]. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69.</ref> Vasak Süninin ölümündən sonra, onun böyük oğlu Filipe mərkəzi Süniki, kiçik oğlu Saak Süni isə Göyçə gölü ətrafındakı əraziləri idarə edərək Sünik sülaləsinin [[Qeqarqunik]] haykazunları (hakimləri) olan qolunun əsasını qoymuşdur.
[[Fayl:Sisian church.jpg|left |thumb|250px|Sisəvan kilsəsi, VII əsr<ref>Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 35. — 144 p. — ISBN 0754638529, ISBN 9780754638520</ref>, [[Qarakilsə]].]]
831–832-ci illərdə Sünik [[Xalid ibn Yezid (hakim)|Xalid ibn Yezid]]ə qarşı təşkil olunmuş üsyanda iştirak etmişdi. 853-cü ildə Sünik ərəb sərkərdəsi [[Buğa əl-Kəbir]]in yürüşünə məruz qalır, [[Vasak İşxanik]] və [[Aşot Süni]] isə həbs edilərək [[Samirə]]yə göndərilir.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 141. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5</ref> Vasak İşxanikin Sünikə dönməsinə kimi ölkə Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimi<ref name="Igor Dorfmann-Lazarev">Igor Dorfmann-Lazarev. Arméniens et byzantins à l'époque de Photius: deux débats théologiques après le triomphe de l'orthodoxie // Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. — Peeters Publishers, 2004. — Т. 117. — С. 73.:<blockquote>Une autre sourche de la vie du diacre de Nisibe est la Préface à la traduction arménienne de son Commentaire sur l'Évangile de Jean, achevée sous le patronage de la fille de Asot le Carnassier la princess Mariam (Marem; † 914), femme du prince du Gelakunik' (Siwnik' occidental) Vasak Gabur.</blockquote></ref> [[Vasak Qabur]] tərəfindən<ref name="Прим.128">Bax. [http://soft.rosinstrument.com/cgi-bin/st/In_Russian/Ancient_Books/dras.txt-ps100-pn72?fp=5-1-7 Qeyd. 128] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141010213846/http://soft.rosinstrument.com/cgi-bin/st/In_Russian/Ancient_Books/dras.txt-ps100-pn72?fp=5-1-7 |date=2014-10-10 }}</ref> idarə olunmuşdur:

{{cquote|müəllif=Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi<ref name="Драсханакертци,28"/>.|''“Bu zaman işxanlar işxanı Aşot, Qabur ləqəbi ilə tanınan Vasak Haykazunu Sünikdə işxan kimi tanıdı və o, Sisakanın hər yerində hökmdarlıq etdi.”''}}

886-cı ildə [[Yəhudilər|yəhudi]] mənşəli<ref>S. Rapp, Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, p. 169</ref> [[Baqratuni]] sülaləsinin [[Ani çarlığı]]nı qurmasından sonra, Sünik knyazlığı bu dövlətdən asılı vəziyyətə düşmüşdür.<ref>Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593–637.:<blockquote>So now Caucasia was divided into the following large states: the kingdom of Abasgia; Armenia with the Bagratid principalities of Bagaran (Arsharunik'-Siracene) and Taraun, Artsrunid Vaspurakan, Siunia, and the Muslim amirates; Iberia with the Bagratid principalities of Tao, Cholarzene, and Javakhet’i, the amirate of Tiflis, and Kakhetia; and Albania with lesser princedoms dependent on it (3)</blockquote></ref>. Bu zaman Sünik knyazı [[Vasak İşxanik]] idi və o, [[I Aşot]]dan vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Hovannes Drasxanakertçi bu haqqda yazır:

{{cquote|müəllif=Hovannes Drasxanakertçi – Ermənistan tarixi<ref name="Драсханакертци,28">Иованнес Драсханакертци. гл. XXVIII // [http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext3.htm История Армении] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090908141432/http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext3.htm |date=2009-09-08 }}. — Ер., 1986.</ref>|''“Əzizləmə anlamında İşxanik adlandırılan Sünikin böyük işxanı Vasak müqavimət göstərmədən, səbrlə işxanlar işxanı Aşota tabe oldu, onun məsləhətlərini dinlədi, sözlərini qəbul etdi və qanun kimi ürəyində saxladı.”''}}

[[Bizans]] imperatoru [[VII Konstantin]]in göndərdiyi rəsmi məktubda ünvan olaraq ''"Ermənistanda – Sünik knyazına və Ermənistanda Vayots-Zor knyazına"''<ref>Constantine Porphyrogenitus. [http://www.paulstephenson.info/trans/decer2.html De Cerimoniis Aulae Byzantinae] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130925235246/http://www.paulstephenson.info/trans/decer2.html |date=2013-09-25 }}, II, 48</ref> yazılmışdı.

==== X–XII əsrlər ====
[[Fayl:Tatev Monastery from a distance.jpg|thumb|right|300px|[[Tatev monastırı]] — əsası 906-cı ildə Sünik hakimi [[Aşot Süni]] və onun arvadı Şuşanik tərəfindən qoyulub. Monastırın inşasına Sünik sülaləsindən olan Qeqarqunik hakimi [[II Qriqor Supan]] da kömək edib.<ref>Nicholas Holding, Deirdre Holding. [http://books.google.am/books?id=Epec69LGa0IC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false Armenia with Nagorno Karabagh] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140305081053/http://books.google.am/books?id=Epec69LGa0IC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |date=2014-03-05 }}. — 3-е изд. — Bradt Travel Guides, 2011. — Т. 3. — С. 256:<blockquote>On the north facade are also representations of the founders of the church – Prince Ashot, his wife Shushan, Grigor Supan, the ruler of Gegharkunik, and Prince Dzagik.</blockquote></ref>]]
X əsrin əvvəllərindən Sünik knyazları [[Naxçıvan]] üzərində hakimiyyətlərini bərpa etmək üçün mübarizəyə başlayırlar və bu da 903-cü ildə [[Ani]] knyazı [[I Smbat Baqratuni|I Smbat]] ilə münasibətləri kəskinləşdirir. Beləcə, 904-cü ildə I Smbat Naxçıvanı Sünik knyazlarına güzəştə getməyə məcbur olur.<ref>Lynn Jones. Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the visual construction of medieval Armenian rulership. — Ashgate Publishing, 2007. — P. 65. — 144 p. — ISBN 0754638529, ISBN 9780754638520 <blockquote>The catholicos promptly excommunicated Ashot, and the prince died one year later, in 904. Gagik Artsruni succeeded his brother as prince of Vaspuarakan. Smbat, unsure of Artsrunik' loyalty, took Nakhchavan from them and restored it to the prince of Siunik'.</blockquote></ref> 909-cu ildə [[Azərbaycan]] hakimi olan [[Sacilər]] sülaləsindən [[Yusif ibn Əbu Sac]] Sünikə yürüş edir və [[Ərincak]] əyaləti ələ keçirilir. X əsrdə İstəxri yazır ki, Sisəcan [[Bərdə]]dən [[Dəbil]]ə gedən yolun üstündə, Ərməniyyədə<ref name="Истахри"/> yerləşir və ora ''"Aşotun oğlu Snbatın hakimiyyətinə tabedir."''<ref name="Истахри">Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1901. — В. 29.:<blockquote>Путь из Берда’а в Дабиль: от Берда’а до Каль-катуса 9 фарсахов; из Калькатуса в Метрис 13 фарсахов; из Метриса в Давмис 12 фарсахов; из Давмиса в Киль-Куй (А без точек; В: "Киль-курэ"; D: "К-н-клуин"; Е: "Киликун"; Мукаддаси: "Килвай"; Якут: "Кидькуй") 16 фарсахов; от Киль-Куй до Сисаджана (E: "Сисаян") 16 фарсахов и от Сисаджана до Дабиля 16 фарсахов.
 <br>
|194| Путь из Берда’а в Дабиль идет по землям армян, и все эти города в царстве Санбата, сына Ашута.</blockquote></ref> X əsrin əvvəlində Sünik Aşotun oğlanları arasında iki yerə bölünür və iki knyazlıq yaranır.<ref>Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Ер., 1986. — С. 190.</ref> Knyaz Smbata Qərbi Sünik və Şaaponk ərazisi, onun qardaşına isə Balk və [[Həkəri çayı]] sahili çatır.<ref>V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 69–70.: <blockquote>By the beginning of the 10th century the family domains were divided into two principalities: Smbat took the western part consisting of Vayots'-dzor and Shahaponk', and his brother the eastern part, namely Balk' down to the river Akera.</blockquote></ref> X əsrin 70–80-ci illərindən etibarən Sünikin siyasi mərkəzi Balk əyalətinə keçir. 987-ci ildə Ani çarlığının vassallığından imtina edən [[I Smbat]] Süniki müstəqil knyazlıq elan edir.<ref name="The Journal of Jewish studies">The Journal of Jewish studies. — 2002. — В. 1–2. — Т. 53.:<blockquote>Vayots Dzor was the largest district of the kingdom of Siwnik which was founded in 987 by the 'principal prince' Smbat, son of Sahak prince of Baghk</blockquote></ref> Stepannos Orbeli yazır:

{{cquote|''“Sünik sülaləsindən olan böyük ər erməni Smbatın başına tac qoyaraq onu taxta gətirdilər.”'' {{oq|hy|Թագ կապեն գեղեցկահասակ եւ վայելչագիտակ առնն հայկազնոյ Սմբատայ` Սիւնեաց տեառն<ref>Степанос Орбелян. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 300.</ref>}}}}

Lakin bir il sonra, yəni 988-ci ildə<ref name="988г."/> [[Əbülhica]]nın ölümüdən sonra<ref name="988г1.">Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:<blockquote>Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куропалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.</blockquote></ref> [[Azərbaycan]] feodal dövlətləri zəifləmiş və I Smbat erməni [[Ani çarlığı]]ndan vassal asılılığını qəbul etməyə məcbur olmuşdu.<ref>[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]nda [http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Сюникское%20царство/ Sünik çarlığı məqaləsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141007152002/http://slovari.yandex.ru/%7E%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A1%D1%8E%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/ |date=2014-10-07 }}</ref> Bundan sonra Ani çarlığı [[Səlcuqlular]] tərəfindən süqut etdirilənə kimi Sünik və onun knyazları ermənilərin bütün hərbi və siyasi fəaliyyətində (974<ref>Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 45.:<blockquote>Так, в 974 году византийская армия во главе с императором Иоанном Цимисхием двинулась к границам армянских государств, что вызвало немедленную реакцию с их стороны. Объединенная восьмидесятитысячная армия царей Васпуракана, Сюника, Ташир Дзорагета и Анийского царства, возглавляемая шаханшахом Ашотом III, двинулась навстречу византийским войскам и расположилась в Харке</blockquote></ref>, 988<ref name="988г.">Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X–XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.:<blockquote>Войска вассальных государств принимали участие во всех внешнеполитических акциях анийских Багратидов. В качестве примера можно привести конфликт владетеля Тао Давида Куролалата с царём Абхазии Картли Багратом III и его отцом Гургэном (988). Союзник Давида шаханшах Смбат II направил ему на помощь войска Вананда, Сюника, Васпуракана и Ташир-Дзорагета.</blockquote></ref>, 1003, 1040<ref>V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 51.</ref>) iştirak etməyə məcbur olmuş,<ref name="БСЭ">Böyük Sovet Ensiklopediyasından "[http://slovari.yandex.ru/Сюникское%20царство/БСЭ/Сюникское%20царство/ Сюникское царство] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141010103511/http://slovari.yandex.ru/%D0%A1%D1%8E%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A1%D1%8E%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/ |date=2014-10-10 }}" məqaləsi</ref> vassallıq münasibətlərinə sadiq qalmışdır.<ref>{{книга |автор= Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — [[Cambridge University Press]], 1988. — С. 126-127.:<blockquote>All, except for the house of Siounia which on the whole remained close allies of the Bagratids, spend their days in a mass of intricate and changeful intrigues, alliances and wars directed solely by envy and the desire of self-aggrandizement.</blockquote></ref> 991-992-ci illərdə I Qagikin faəliyyəti nəticəsində Ani çarlığı daha güclənmiş, Sünikin ətrafındakı ərazilər olan Vayots-Zor <ref>[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]nda [http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Гагик%20I/ I Qagik] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140719213728/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%93%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BA%20I/ |date=2014-07-19 }} məqaləsi.</ref> və digər əyalətlər Ani çarlığına tabe edilmişdir. Stepannos Taronatsi 1003-cü ildə yazır:

{{cquote|müəllif=Stepannos Taronatsi – Ümumi tarix<ref>Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Еминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 183.</ref>.|''“[[989]]-cu ilin qışında, çar [[I Smbat Baqratuni|Smbatın]] ölümü günü onun qardaşı [[I Qagik|Qagikin]] tacqoyma mərasimi keçirildi. O, bir çox qalaların hökmdarı oldu, ətrafdakı [[Vayots-Zor]], [[Xaçın]] və [[Parisos]] əraziləri də ona tabe edildi...”''}} 
XI əsrin I yarısında [[I Vasak|Vasak]] və [[II Smbat]]ın hakimiyyəti dövründə Sünik çiçəklənmə və iqtisadi inkişaf dövrünü yaşayır.<ref name="БСЭ"/> 1045-ci ildə Ani çarlığının Səlcuqlular tərəfindən məhv edilməsindən sonra Sünik knyazlığı yenidən müstəqillik əldə edir. XI əsrin ortalarında [[Alp Arslan]]ın yürüşləri zamanı Sünik müqavimət göstərmədən [[səlcuqlular]]a tabe olur.<ref>University of Cambridge. [http://books.google.az/books?id=16yHq5v3QZAC&pg=PA64&dq=Siunik&hl=ru&ei=JVRUTKGFEsWOjAej0_jCBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false The Cambridge history of Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160316235952/https://books.google.az/books?id=16yHq5v3QZAC&pg=PA64&dq=Siunik&hl=ru&ei=JVRUTKGFEsWOjAej0_jCBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false |date=2016-03-16 }}. — Cambridge University Press, 1991. — Т. 5. — С. 64.:<blockquote>Alp-Arslan’s victory at Malazgirt also meant that, apart from the districts of Tashir and eastern Siunik', Armenia passes definitely into Muslim hands; and within the nest decade or so, the Byzantines, resolutely anti-Armenian to the end, exterminated several survivors of the native Bagratid and Ardzrunid dynasties.</blockquote></ref><ref name="Британника">Britannika ensiklopediyasından [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44272/Ottomans-and-Safavids Armenia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150503165551/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44272/Ottomans-and-Safavids |date=2015-05-03 }} məqaləsi:<blockquote>The Byzantine conquest was short-lived: in 1048 Toghrïl Beg led the first Seljuq raid into Armenia, in 1064 Ani and Kars fell to Toghrïl’s nephew and heir Alp-Arslan, and after the Battle of Manzikert (1071) most of the country was in Turkish hands. In 1072 the Kurdish Shāddādids received Ani as a fief. A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori, the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan, and the principates of Khachen (Artzakh) and Sasun.</blockquote></ref> Sünik sülaləsinin varisi olmayan<ref name="Grigor I" group="Qeyd"/> sonuncu hökmdarı [[I Qriqor]]un ölümündən sonra, 1072-ci ildə <ref>Levon Chorbajian, Patrick Donabédian, Claude Mutafian. [http://books.google.az/books?id=OUlnYdOHJ3wC&pg=PA62&dq=Senekerim+Melikshah&hl=ru&ei=mTttTISwA4HNjAe1lID6CA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Senekerim&f=false The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160317120642/https://books.google.az/books?id=OUlnYdOHJ3wC&pg=PA62&dq=Senekerim+Melikshah&hl=ru&ei=mTttTISwA4HNjAe1lID6CA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=Senekerim&f=false |date=2016-03-17 }}. — Zed Books, 1994. — С. 62.:<blockquote>With the approval of the conciliatory Seljuk Sultan Melik Shah, son of the conqueror Alp Arslan, Senekerim assumed his throne on the death of Grigor and reigned from 1072 to 1094 or 1096.</blockquote></ref> [[Sultan Məlikşah]]<ref>V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 72.:<blockquote>This Senek’erim received the royal title from Malikshah but after the latter’s death (in 1092) he was attacked and killed. Our sources, however, are at variance.</blockquote></ref><ref>{{Cite web |title=Советская историческая энциклопедия |url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/15850/%D0%A1%D0%95%D0%9D%D0%95%D0%9A%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%9C |access-date=2013-08-06 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305002934/http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/15850/%D0%A1%D0%95%D0%9D%D0%95%D0%9A%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%9C |url-status=live }}</ref> [[Sənəkərim]]i Sünik knyazı təyin edir. 1103-cü ildə Çortmanın rəhbərliyi ilə yürüş edən səlcuqlular Sünikin mərkəzi olan [[Qafan]]ı ələ keçirirlər. 1104-cü ildə [[Urud]], bir il sonra isə sonuncu ərazi olan Bqen səlcuqluların əlinə keçir. 1120-ci illərin sonunda Qafan və Arevik havarı Əmir Harunun orduları tərəfindən dağıdılır. Səlcuqluların yürüşlərindən əvvəl Sünikdə 1000 kənd olduğu bildirilsə də, XIII əsrin sonlarında bu rəqəm 677-yə<ref>Richard G. Hovannisian. [http://books.google.az/books?id=G0lA5uTJ0XEC&redir_esc=y The Armenian People from Ancient to Modern Times]. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 269. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5</ref> düşmüşdü (başqa bir məlumata görə yürüçlərdən əvvəl 1400 kənd olmuş, XI əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində isə bu rəqəm 682 idi<ref name="Всемирная история"/>). 1166-1169-cu ildə [[Azərbaycan Atabəylər dövləti]]nin qurucusu [[Şəmsəddin Eldəniz]] Qrham, Qexi, Kakavaberd və Kknoç qalalarını öz hakimiyyətinə tabe edir. 1170-ci ildə [[Şəki qalası (Zəngəzur)|Şəki qalası]] da tabe edilir və bununla da Sünik knyazlığına son qoyulur.<ref>[[Corc Burnutyan|C. Burnutyan]] - İranika ensiklopediyasında [http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Ermənistan və İran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }} məqaləsi:<blockquote>In 1170, with a new invasion, the Armenian Kingdom of Siunikʿ was terminated. The Armeno-Georgian armies, challenged by the troops of the Azerbaijan atabegs and the emirate of Ganǰa were defeated in the great battle of 1196, and a few years later the Zakʿarids liberated the capital Dvin</blockquote></ref>

==== XIII-XVI əsrlər ====
 
1211-ci ildə Zaxar və İvane Zaxarelər hücum edərək Süniki [[Azərbaycan Atabəylər dövləti|Atabəylərin]] təsirindən xilas edirlər.<ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. [http://books.google.az/books?id=riNIXZzr_NcC&pg=PA8&dq=northern+and+eastern+provinces+of+Armenia&hl=ru&ei=59vCTNWXBNCL4QaQpci5Aw&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=northern%20and%20eastern%20provinces%20of%20Armenia&f=false Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160316174523/https://books.google.az/books?id=riNIXZzr_NcC&pg=PA8&dq=northern+and+eastern+provinces+of+Armenia&hl=ru&ei=59vCTNWXBNCL4QaQpci5Aw&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=northern%20and%20eastern%20provinces%20of%20Armenia&f=false |date=2016-03-16 }} — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.</ref><ref name="Chahin">M. Chahin. The kingdom of Armenia: a history. — 2-е изд. — Routledge, 2001. — С. 236:<blockquote>The brother Ivane and later his son, Avag, ruled over the extensive eastern areas of the reconquered land: Hayots Dzor, Siunik, Nakhichevan, Erevan and most of Artsakh, as well as Dvin and later Bjni. The Orbelians, Khaghbakian and others became subjects of Ivane’s house.</blockquote></ref> Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli bu haqqda yazır: ''“Onlar böyük gücləri ilə hucum edərək Ermənistanı farsların hakimiyyətindən azad etdilər...660-cı ildə (1211) Sünik, Vorotn və Bxen azad edildi.”''<ref>Степанос Орбелян. История области Сисакан. — М., 1861. — С. 316.</ref> [[Kirakos Gəncəli]] isə bildirir:

{{cquote|müəllif=[[Kirakos Gəncəli]] – Tarix<ref>Киракос Гандзакеци. Гл. 4 // [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext2.htm История Армении] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20181114125712/http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext2.htm |date=2018-11-14 }}.. — М.: Наука, 1976. — С. 118.</ref>|''“...onlar böyük ordu ilə hərəkətə keçdilər: dəniz ətrafında yerləşən havarlar Qeqarkuni, Taşir, Ayrarat, şəhərlər Bicni, Dvin, Anberd, [[Ani]], [[Qars]], Vayotszor, Sünik əyaləti və ona tabe olan  qalaları və şəhərləri müsəlmanlar və farsların hökmdarlıq etdiyi bir çox erməni əyalətini döyüşərək azad etdilər.”''}}
[[Fayl:Elikum Orbelian tomb-IMG 2034.JPG|left|thumb|190px|Əliqum Orbelinin [[Amağu monastırı]]nda yerləşən məzarı.]]
Azad edilən Sünikdə Zaxarilərin vassalı olan<ref>Bayarsaikhan Dashdondog. The Mongols and the Armenians (1220-1335). — BRILL, 2010. — С. 34.:<blockquote>The subjects of Iwanē's family were the Orbelians, Khaghbakians, Dopians, HasanJalalians and others (see Map 4).18 The representatives of these major Armenian families entered into direct contact with the Mongols in order to retain their conquered lands, the discussion of which follows in nest chapters.</blockquote></ref> iki knyaz sülaləsi [[Orbelilər]] və Xaxbakyanlar<ref name="Chahin"/> idarəçiliyə başlamışlar. Sünik sülaləsi olan Orbelilərin əsasını Əliqum oğlu Liparit qoymuşdur, əslən [[Xaçın]]dan olan Xaxbakyanlar sülaləsinin əsasını isə Vasak qoymuşdur.<ref>Киракос Гандзакеци. Гл. 12 // [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm История Армении.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130927020512/http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm |date=2013-09-27 }}. — М.: Наука, 1976. — С. 139-140.:<blockquote>В числе других были захвачены сын Хахбака Григор, брат храброго Васака, и племянник его Папак. У Васака было трое сыновей: Папак, Мкдем и Гасан, коего называли Прошем, — мужи храбрые и знатные, от страха перед которыми дрожало все мусульманское войско […] И были они родом из Хачена, знатного происхождения, по вере православные христиане и армяне по национальности.</blockquote></ref>  Ərazidə hakimiyyətini gücləndirən<ref name="Steven Runciman">Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 160—161.:<blockquote>The third great family of Armenia was the Orbelians of Siounia. Siounia was the large canton to the east of the country, which stretched from Lake Sevan to the southernmost bend of the Araxes. Siounia was subdivided among various members of the princely house, and possessions seem to have changed hands among them fairly frequently. There were main branches of the family; of the elder the head at the time of Sembat’s martyrdom was the Grand Ischkan Sembat whose possessions lay on the west of Siounia, including Vaiotzor and Sisagan (which he apparently acquired from his cousins of the younger branch) and extending down to Nakhidchevan. He had married an Ardzrouni princess, Sophie, Gagic’s sister, and was one of the most prominent figures in Armenia. His brother Sahac owned the districts of Siounia on the east, with his capital probably at Erendchac; a third brother Papgen, the villain of the family, owned a town or two on the east and was jealous of his richer brothers; a fourth, Vasac, had already been killed in the interminable civil wars. The possessions of the younger branch clustered round Lake Sevan.</blockquote></ref> Orbelilər bir müddət sonra mədəni inkişafa ciddi təkan vermişlər.<ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. [http://books.google.az/books?id=riNIXZzr_NcC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_atb&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160316235900/https://books.google.az/books?id=riNIXZzr_NcC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_atb&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |date=2016-03-16 }}. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 9.</ref> Xaxbakyanlar əsasən [[Qeqarqunik]]də ([[Göyçə gölü]]nün Cənub-Qərbi) və Vayots-zorda hökm sürmüş, siyasi mərkəzləri isə [[Başkənd]] kəndi olmuşdur.<ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 15.</ref><ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:<blockquote>Prince Vasak I of the Xalbakian family, who had played an important role in the reconquest of Siwnik, was rewarded with the district of Vayoc' Jor and a series of fortress and monasteries in Kotayk'.</blockquote></ref> [[Monqolların Azərbaycana yürüşləri|Azərbaycanın monqollar tərəfindən fəth edilməsindən]] sonra, 1230-cu ildə hər iki sülalə monqol ağalığını qəbul etməli olur. Smbat Orbeli monqol sarayından [[incu]] hüququ almağa nail olur.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 262. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5</ref><ref name="Eastern Christianity">Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 8.:<blockquote>Opposition in Greater Armenia now centred in the south in Siwnik' under the Orbelean house, whose fortunes had been rising since 1256 when they had received their lands as an inju directly under Mongol suzerainty</blockquote></ref><ref name="БСЭ"/> Bu hüquq sonradan [[Hülakü xan]]ın və digər elxanların da hakimiyyəti zamanı saxlanılır.<ref name="iranica"/> Alınmış bu idarəçilik hüququ nəticəsində bölgədə yaranmış sakitlik Sünikdə böyük iqtisadi və mədəni inkişafın baş verməsinə şərait yaratmışdı.<ref name="iranica">[[Corc Burnutyan]] - [[İranika Ensiklopediyası]]ndan "[http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200526214914/http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-vi |date=2020-05-26 }}" məqaləsi:<blockquote>However, Prince Smbat of the Orbelid feudal dynasty ruling in the province of Siwnikʿ in southeastern Armenia, had been able to obtain certain rights from the great khan Möngke (Mangū Qāʾān) preserved later on by Hūlāgū Khan and thereafter. Thanks to this feudal immunity, there existed in that part of Armenia relatively bearable conditions which reflected in the economic and cultural life.</blockquote></ref><ref>Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. [http://books.google.am/books?id=YdBSSAvovlgC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220829192650/https://books.google.am/books?id=YdBSSAvovlgC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |date=2022-08-29 }}. — Getty Publications, 2001. — С. 27.:<blockquote>When the Orbelians served under the Mongols, Siunik' was a refuge where Armenian culture flourished. </blockquote></ref> Həmin dövrdə, Sünikdə, öz dövrünün qabaqcıl xristian təhsil mərkəzi olan [[Qladzor universiteti]] fəaliyyətə başlamışdır.<ref name="Michael Angold"/> Smbat Orbelinin idarə etdiyi ərazi [[Naxçıvan]]a<ref name="Steven Runciman"/> qədər çatırdı, knyaz sülaləsinin kiçik qolu isə Göyçə gölü ətrafı əraziləri idarə edirdi.<ref name="Steven Runciman"/>

1250-ci ildə Sünikdə kəndli hərəkatı baş verir.<ref name="Всемирная история">Всемирная история. Энциклопедия. Глава XXXVII. 3. — М., 1957. — Т. 3.</ref>  Tarsaiç Orbelinin (1273—1290) hakimiyyəti dövründə Sünikin ərazi birliyi təmin edilir, [[Vayots-Zor]] və Qeqarkunik də Sünikə birləşdirlir.<ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 12.:<blockquote>During his eighteen-year rule Tarsayics principality encompassed all of Siwnik' including the cantons of Vayoc' Jor and Gelark’unik.</blockquote></ref> Əliqum Orbelinin (1290—1300) hakimiyyəti dövründə Sünikdə sülh bərqərar olur.<ref>Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:<blockquote>Under Elikum III (1290—1300) Siwnik' enjoyed relative peace. While other parts of Armenia suffered from the civil strife that followed the murder of Argun Khan in 1291. </blockquote></ref> Onun varisi knyaz Burtelin qırx illik (təxm. 1300—1344) hakimiyyəti dövründə mədəni mühit daha da inkişaf etmişdi.<ref name="Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian,13">Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:<blockquote>Elikums son and successor, Prince Burt’el, maintained the Orbelian control of Siwnik' through a long rule of over four decades (1300—44?). Contemporary sources refer to him as the «great commander-in-chief of the Armenians and the Georgians», and it was under his rule that the monastery of Glajor enjoyed its most conspicuous flowering.</blockquote></ref>
[[Fayl:Noravanq4.jpg|thumb|right|300px|[[Amağu monastırı]], [[1205]]-ci il]]
1380-ci ildə [[Qızıl Orda]] hökmdarı [[Toxtamış]] xan Azərbaycana yürüşü zamanı Süniki də tutmuş<ref name="Hovannisian,267">Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 267. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5</ref>, bir neçə il sonra, 1387-ci ildə isə [[Əmir Teymur]]un yürüşlərinə məruz qalmışdı.<ref name="Hovannisian,267"/> Bununla belə, XIV əsrinn sonu – XV əsrin əvvəllərinə kimi Sünikin knyaz sülalələri öz rütbələrini qoruya bilmişdi.<ref>Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 118.:<blockquote>В Армении, вошедшей вместе с большей частью Азербайджана в начале XV века в состав
туркменской державы Каракойюнлу, именно к XV веку завершился в основном процесс исчезновения старинной местной армянской феодальной знати; лишь немногие её представители уцелели (в Сюнике, Маку и т. д.), да ещё монастыри остались представителями старинного армянского землевладения.</blockquote></ref> Orbelilər və Xaxbaxyanların hakim statusunu saxlaması, XIII-XIV əsrlərdə Sünikdə xristian mədəniyyətinin ([[Erməni Qriqoryan Kilsəsi|qriqoryanlığın]] ciddi təsiri altında) inkişafına təkan vermişdir.<ref name="Glajor">[[Corc Burnutyan|C. Burnutyan]] -  [[İranika Ensiklopediyası]]ndan "[http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }}" məqaləsi:<blockquote>During these years of confusion in certain Armenian provinces, the feudal principalities were partially revived, particularly the Orbelids of Siwnikʿ and their vassals the Prošians, within whose boundaries comparatively favorable conditions were created for the development of Armenian academic life, literature, and medieval science. <br>In those years (1282), the famous university of Glajor was founded, which extended its function to the other spiritual and cultural institutions of the province of Siwnikʿ, e.g., the monasteries of Taṭʿev, Hermon, Aprakunis, and Vorotni and elsewhere</blockquote></ref> Azərbaycanı ələ keçirən Teymurilər də Orbelilər və Xaxbaxyanların hökmdar statusunu saxlamışdı.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 270. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5</ref> 1403-cü ildə Sünikin iki knyazı Smbat və Burtel Orbelilər Teymurilər tərəfindən həbs edilərək [[Səmərqənd]]ə göndərilmiş, daha sonra isə azad edilərək yenidən vəzifələrinə təyin etmişlər.<ref>Фома Мецопский. [http://www.vostlit.info/Texts/rus/Metz/frameme2.htm История Тимур-Ланка и его преемников] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110628193700/http://www.vostlit.info/Texts/rus/Metz/frameme2.htm |date=2011-06-28 }}. — Баку, 1957.:blockquote>Забрав их, пошли они [войска Тимура] в Хорасан, и тот поганый тиран назначил сына своего Миран-шаха правителем районов Атрапатакана в шахастан Тавриз, а последний дал его сыну своему, по имени Омар, который страшно ненавидел христиан. Первый год своего правления он насильственно обратил в безверие трех наших ишханов, оставшихся [после уничтожения всех остальных], подобно виноградной веточке: сына Иване, внука Буртела, именем Буртела из рода Орбелян, владетелея Воротана, брата его, по имени Смбат со всей семьей увели с собою в Самарканд, но он милостью божией и молитвами их, освободившись, возвратился в свою страну. Затем владетеля Егекац, по имени Тарсаич, сына Горгона, заставили отречься [от христианства]. </blockquote></ref> Azərbaycanda [[Qaraqoyunlular dövləti]] qurulduqdan sonra, 1410-cu ildə [[Qara Yusif]] Smbat Orbelinin hakim statusunu ləğv etmişdir. Knyaz Smbat Orbeli, oğlanları İvane, Beşken və Şahla birgə, Orbelilərin digər qolunun yaşadığı və knyaz statusuna malik olduğu Gürcüstana üz tutmuşdur. 1417-ci ildə İvane və Beşken yenidən Sünik ərazisinə hakim təyin edilirlər. Beşkenin oğlu Rüstəm [[Qara İsgəndər]]in sarayında xidmət edir və Orbelilərin Sünikdəki hüququnu bərpa etdirməyə nail olur. 1453-cü ildə Sultan [[Şahrux]]un Azərbaycana üçüncü yürüşündən sonra, Başken təbəələri ilə birgə [[Azərbaycan]]ı tərk edərək [[Gürcüstan]]a köçür, burada [[Baqratuni]] sülaləsindən olan gücü çarı [[I Böyük Aleksandr]] onu [[Loru mahalı|Loru]] hakimi təyin edir.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 5. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:<blockquote>The latter began persecutions in the Siunik area, forcing the Armenian noble Beshken Orbelian with 6,000 house-holds to emigrate north to Lori, at the time under the control of King Alexsander of Georgia, who was married to Beshken’s sister.</blockquote></ref><ref>Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 35.:<blockquote>Местные армянские феодальные государственные образования в конце XIV в. и в первой половине XV в. были уничтожены, армянская феодальная знать, кроме церковной, частью эмигрировала, как князья Сюника Орбелианы, переселившиеся в Грузию с частью населения</blockquote></ref><ref name="Orbelians" group="Qeyd"/> XV əsrin ortalarında, hakimiyyətə gələn Qaraqoyunlu şahı [[Cahanşah Həqiqi]] Orbelilərin Sünik və Vayots-Zor üzərində hüququnu tanıyır.  Daha sonra isə Sünik Azərbaycanda Qaraqoyunlulardan sonra hakimiyyətə gəlmiş [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu sülaləsi]]nə tabe olur.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 6. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:<blockquote>Jihanshah (1437—1467), faced by various enemies, also looked toward the Armenians for support. Several feudal chiefs were given control of one or more regions and even allowed to use the title «prince» (ishkhan); these included the lords of Siunik, Vayots Dzor, Artsakh, and Gugark.</blockquote></ref>

1500-cü ildə [[Şamlı]], [[Rumlu]] tayfaları, habelə [[Qaradağ]] və Talış ərazisindən ona qoşulmuş 2.000-ə yaxın qızılbaşla birgə [[Ərdəbil]]dən [[Qarabağ]]a gələn [[Şah İsmayıl Xətai]] [[Çuxursəd]] vilayətinə keçir, Çuxursəddən [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]]ə, oradan isə [[Kağızman]]a gedir.<ref>O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 168</ref> 1501-ci ildə Şah İsmayılın [[Təbriz]]də [[Səfəvilər dövləti]]nin qurulmasını elan etməsindən sonra, Sünik yeni yaradılmış [[Qarabağ bəylərbəyliyi|Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin]] tərkibinə daxil olur.<ref>Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, "Şuşa" nəşriyyatı. Bakı. 2000. Səh.4-6</ref> Səfəvi-Osmanlı müharibələri başlayandan sonra, döyüşlərin müxtəlif mərhələlərində bağlanmış sülh müqavilələrinə əsasən Sünik gah [[Osmanlı]], gah da Səfəvi imperiyalarının tərkibinə daxil olmuşdur. 1555-ci il [[Amasya sülh müqaviləsi]]nə əsasən Sünik Səfəvilərin ərazisinə daxil olur, 1590-cı il [[İstanbul sülh müqaviləsi (1590)|İstanbul müqaviləsinə]] görə isə Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatılır. 1639-cu ildə bağlanmış [[Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi]]nə əsasən Sünik ərazisi yenidən Səfəvi dövlərinin tərkibinə qatılır. Bir neçə əsr ərzində müsəlman dövlətlərinin tərkibində olmasına baxmayaraq, Sünikdə xristian ənənələri məlikliklərin simasında saxlanılmağa davam edirdi.<ref name="Redgate,263">A. E. Redgate. [http://books.google.am/books?id=e3nef10a3UcC&pg=PA263&dq=Siwnian+melik&hl=ru&ei=i-HgTvSEHseDhQf666mDBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=Siwnian%20melik&f=false The Armenians] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171201040259/https://books.google.am/books?id=e3nef10a3UcC&pg=PA263&dq=Siwnian+melik&hl=ru&ei=i-HgTvSEHseDhQf666mDBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=Siwnian%20melik&f=false |date=2017-12-01 }}. — Wiley-Blackwell, 2000. — С. 263.</ref> Onlardan ən güclüləri Qeqarqunikdən Məlik Şahnəzər, Kaşataqdan Məlik Aykaz, Anqexakotdan Məlik Səfraz idi.<ref>Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 59.:<blockquote>Наряду с этим были и владетельные мелики — армяне в следующих округах: 1) в Лори на севере кавказской Армении, на границе с Грузией; 2) в пяти округах Нагорного Карабага — Чараберд (Джраберт), Гюлистан, Хачен, Варанда и Дизак; эти пять карабагских армянских меликств обычно известны под общим именем «Хамсэй-и Карабаг»
(«карабагская пятерица»); 3) в Кыштаге по р. Акере к юго-западу от Карабага.</blockquote></ref>

==== XVII-XVIII əsrlər ====
[[Fayl:Moll 1720 Persian Empire.JPG|thumb|right|300px|Sünik [[Səfəvilər imperiyası]]nın tərkibində ([[1720]]-ci il)]]
XVII əsrin əvvəllərində [[Azərbaycan]] ərazisini işğal etmiş Osmanlılarla mübarizə şəraitində, Osmanlı ordusunun Azərbaycanda irəliləməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə<ref>O. Əfəndiyev - Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, 2006 (II nəşri), səh. 351</ref> [[I Şah Abbas]] Osmanlı ordusunun hərəkət istiqamətində bütün yaşayış məntəqələrinin boşaldılması, ərzaq və su ehtiyatının məhv edilməsi əmrini verdi. Boşaldılacaq ərazinin əhalisi isə [[İran]]ın içərilərinə doğru köçürülməli idi. Beləcə [[Naxçıvan]], [[Ordubad]], [[Culfa]], [[Xoy]], [[Maku]] və başqa ərazilərdən xeyli əhali İrana köçürüldü, köçürülmüş əhalinin məskunlaşdığı ərazidə [[Yeni Culfa]] yaşayış məntəqəsi yaradıldı. [[Azərbaycan tarixi]]ndə ''“Böyük sürgün”'' adı ilə məlum olan bu köçürülmə zamanı Sünik əhalisinin də bir hissəsi İrana köçməyə məcbur edilmişdi. XVII əsrdə [[Təbriz]]də yaşamış erməni tarixçisi [[Arakel Davrijetsi]] I Şah Abbasın köçürmə siyasətinin ''“ermənilərin Ermənistandakı mövqeyinin zəiflədilməsi"''nə hesablandığını yazır və qeyd edir:

{{cquote|müəllif=Arakel Davrijetsi – Tarix kitabı.<ref>Аракел Даврижеци. «[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Davrizeci/frametext1.htm Книга историй] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200130235635/http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Davrizeci/frametext1.htm |date=2020-01-30 }}»</ref>|''“...o, firavan və münbit [[Ermənistan]]ı boş [səhraya] çevirdi.  Bu köçürülmə zamanı o, bir iki ərazidən yox, bir çox havardan, [[Naxçıvan]] sərhəddindən başlayaraq, Yexeqnadzora, [[Göyçə gölü|Qeqam gölü]] sahillərinə [[Loru mahalı|Lori]] və Xamzaçiman havarları və [[Abaran|Aparan]]...əhalisi [[İran|Persiya]]ya qovuldu.”''}}  
[[Fayl:Kapan. Monument to David Bek.jpg|thumb|left|190px|Üsyançı [[David bəy]]in [[Qafan]] şəhərində ucaldılmış müasir heykəli.]]
[[Viktor Şnirelman|V. A. Şnirelman]] da bu fikri təkrar edir.<ref name="Шнирельман,199">Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199.:<blockquote>При персидской династии Сефевидов Карабах являлся одной из провинций (бегларбекство), где низменности и предгорья входили в мусульманские ханства, а горы оставались в руках армянских правителей. Система меликств окончательно сложилась в Нагорном Карабахе в годы правления шаха Аббаса I (1587—1629) в Персии. Тогда персидские власти, с одной стороны, поощряли армянских меликов к активным действиям против Османской империи, а с другой, пытались ослабить их, отделив их от основных армянских территорий путем переселения курдских племен в район, расположенный между Арцахом и Сюником. Тем не менее, в XVII—XVIII вв. пять армянских меликств Карабаха составляли силу, с которой приходилось считаться их могущественным соседям. Именно эти горные районы стали тем центром, где возникла идея армянского возрождения и образования независимого армянского государства. Однако борьба за власть в одном из меликств привела к междоусобице, в которую с выгодой для себя вмешалось соседнее кочевое племя сарыджалы, и в середине XVIII в.власть в Карабахе первый раз за всю его историю досталась тюркскому хану</blockquote></ref>

XVII-XVIII əsrlərdə Sünikin cənubu olan [[Zəngəzur]] erməni dilli əhalinin üsyan mərkəzinə çevrilir.<ref name="БЭС"/> Sünik məlikləri [[1677]]-ci ildə keçirilmiş və ermənilərin azad edilməsi məqasədini qarşıya qoymuş [[Eçmiədzin]] toplantısında iştirak edirlər.<ref>C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "[http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }}" məqaləsi:<blockquote>In 1677, with the leadership of Catholicos Yakob of Julfa, a secret meeting was held in Echmiadzin attended by representatives of the clergy, the secular aristocracy, and of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ and Arcʿax. The assembly decided to send a delegation to Rome and hoped that by expressing obedience to the Pope they would receive armed assistance to achieve the task of liberation.</blockquote></ref> [[1699]]-cu ildə Sünik məliyinin oğlu<ref>S. Peter Cowe - İranika Ensiklopediyasından "[http://www.iranica.com/articles/ejmiatsin Ejmiatsin] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101225220848/http://iranica.com/articles/ejmiatsin |date=2010-12-25 }}" məqaləsi:<blockquote>One delegation, Israel Ori, son of one of the meliks (secular lords) of Siwnikʿ, attempted single-handedly to pursue negotiations but with no success.</blockquote></ref> [[İsrail Ori]] Anqexakotda, on bir məliyin iştirakı ilə<ref name="Ори"/> gizli görüş təşkil etdi və görüşdə ermənilərin azad edilməsinə kömək etmələri üçün Qərbi Avropa dövlətlərinə müraciət edilməsi qərara alındı.<ref name="Ори">[http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Ори%20Исраэл/ Ори Исраэл] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141008063836/http://slovari.yandex.ru/%7E%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%9E%D1%80%D0%B8%20%D0%98%D1%81%D1%80%D0%B0%D1%8D%D0%BB/ |date=2014-10-08 }} — статья из [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большой советской энциклопедии]] (3 издание)</ref> Artıq [[1700]]-cü illərdə o, Sünik və [[Qarabağ məlikləri]]nin də iştirak etdiyi<ref>C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "[http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }}":<blockquote>In 1701, Ori traveled to Moscow with the Archimandrite Minas Tigranean, and presented to Peter the Great his plan for the liberation of Armenia, with the help of Russia, by means of the military forces of the meliks of Siwnikʿ and Arcʿax. </blockquote></ref> milli azadlıq hərəkatını yaratmışdı.<ref>Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville. [http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item1122902/?site_locale=en_GB The Cambridge history of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121021184105/http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item1122902/?site_locale=en_GB |date=2012-10-21 }} — Cambridge University Press, 1991. — Т. 7. — С. 314.</ref>

[[1720]]-ci ildə Sünikdə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hakimiyyətinə qarşı üsyan başladı.<ref name="Петрушевский,170">Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 170.:<blockquote>Еще до вмешательства России и Турции, в 1722 г., против шахского владычества восстали грузины в Картии и армяне в Зангезуре и Нахчеванском крае, надеясь на помощь единоверной России. Но после Константинопольского трактата христианские районы Закавказья целиком отошли под власть Турции. Армянские повстанцы, основная масса которых состояла из крестьян, под предводительством Давид-бега, ещё долго продолжали бороться с турецкими войсками в трудно доступных горных ущельях Кавказа, Зангезура и Нахчеванского края (район Акулис-Ордубад). Последним успехом Давит-бега было занятие Акулиса. В 1728 г. Давит-бег умер в своей резиденции, крепости Алидзор. Его заместил храбрый Мхитар. Однако раздоры в среде предводителей движения, среди которых было немало меликов, мелких землевладельцев и священников, привели к тому, что в 1729 г. часть их во главе со священником тэр Аветисом вступила в переговоры с турецкими властями и сдала им крепость Алидзор, получив обещание амнистии. Обещание не было выполнено, сдавшиеся были перебиты, их жены и дети обращены в рабство. Тэр Аветис один получил свободу и позволение удалиться со своей семьей в Иерусалим. Мхитар продолжал борьбу, ему удалось ещё взять г. Ордубад. В 1730 г. он был убит предателем, голова его была отослана к турецкому паше в Тебриз, ополчение его было рассеяно. Так кончилось восстание, продолжавшееся 8 лет.
</blockquote></ref><ref>C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "[http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }}":<blockquote>In 1722, the Afghan Maḥmūd son of Mīr Ways seized Isfahan, putting an end to the 200-year Safavid kingdom. Meanwhile, in the provinces of Arcʿax and Siwnikʿ in eastern Armenia (Qarabāḡ and Zangezūr), armed strife spread between rebelling Armenian soldiers and local khans and Turkish-speaking nomadic feudal lords seeking self determination in the face of anarchy.</blockquote></ref> Üsyana rəhbərlik edən [[David bəy]]<ref name="Британника2">Britaanika Ensiklopediyasından "[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44272/Ottomans-and-Safavids Armenia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150503165551/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44272/Ottomans-and-Safavids |date=2015-05-03 }}" məqaləsi:<blockquote>In mountainous Karabakh a group of five Armenian maliks (princes) succeeded in conserving their autonomy and maintained a short period of independence (1722-30) during the struggle between Persia and Turkey at the beginning of the 18th century; despite the heroic resistance of the Armenian leader David Beg, the Turks occupied the region but were driven out by the Persians under the general Nādr Qolī Beg (from 1736-47, Nādir Shah) in 1735.</blockquote></ref><ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 88. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688:<blockquote>Although the Turks were successful in capturing those fortresses, as well as most of northeastern Persia in 1724, the Armenian region of Karabagh-Zangezur fought on. The Armenians there were armed and had found a formidable leader in the person of Davit Bek</blockquote></ref> Sünikin cənubunu, o cümlədən [[Qafan]] şəhərini tutur. Bir müddət sonra üsyan [[Naxçıvan]] əyalətinə də yayıldı və bəzi zamanlarda David bəy [[Əylis|Aqulis]] kəndini də ələ keçirdi.<ref name="Петрушевский,170"/> Eyni zamanda o, [[1725]]-[[1727]]-ci illərdə Sünik [[Çuxursəd]] ərazisini işğal etməyə çalışan Osmanlı qüvvələrinə qarşı mübarizə aparırdı.<ref name="iranica2">C. Burnutyan - İranika Ensiklopediyasından "[http://www.iranica.com/articles/armenia-vi Armenia and Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810060312/http://www.iranica.com/articles/armenia-vi |date=2011-08-10 }}" məqaləsi:<blockquote>Having only recently shaken off the yoke of the qezelbāš, the Armenian people reengaged in a struggle for liberation, this time against Ottoman occupation troops. The armed Armenian forces waged heroic battles on the outskirts of Erevan, in Qarabāḡ, in the mountainous regions of Siwnikʿ and elsewhere. Daviṭʿ Beg, leader of the liberation battles being waged in Siwnikʿ, defeated the Ottoman troops and reached the banks of the Aras. He linked with Shah Ṭahmāsp II who was conducting the war against the Ottomans in Azerbaijan. Shah Ṭahmāsp by special edict recognized the dominion of Daviṭʿ Beg over the province of Siwnikʿ </blockquote></ref>  Bu mübarizədə, 1727-ci ildə Qladzor yaxınlığındakı döyüşdə əldə edilmiş qələbə mühüm rol oynamışdı.<ref name="Christopher J. Walker">Christopher J. Walker. Visions of Ararat: writings on Armenia. — I.B.Tauris, 2005. — С. 24.:<blockquote>Further south, the Armenians of Siunik were being welded into a nation by an Armenian from Tiflis, David Bek, who for a dozen years created conditions of empire-free autonomy, showing military competence by defeating a Turkish army at Halidsor. </blockquote></ref> Elə həmin il Səfəvilər David bəyin bölgədə mülkiyyət hüququnu tanımışdılar.<ref name="iranica2"/><ref name="Christopher J. Walker"/> Bir müddət sonra üsyançılar arasında parçalanma baş verir, Ter-Avetisin rəhbərliyi ilə bir qrup osmanlılarla danışığa başlayır və nəticədə Alidzor qalası osmanlılara təslim edilir.<ref name="Петрушевский,170"/> [[1728]]-ci ildə David bəyin ölümündən sonra üsyançılara rəhbərlik edən<ref>Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.:<blockquote>В 1722 г. армяне Карабага и Зангезура, ожидая обещанного Петром I карабагским меликам прихода русских войск, восстали против шаха Хусейна одновременно с Вахтангом VI, царём картлийским. Потом восставшие армяне боролись с турецкой оккупационной армией сперва под предводительством Давит-бега, а после его смерти (1728) — под начальством храброго Мхитара и свяшенника (ерэц — иерей) тэр-Аветиса (до 1730 г.).</blockquote></ref> Mixitar Sparapet [[Ordubad]] şəhərini də ələ keçirə bilir.<ref name="Петрушевский,170"/> [[1730]]-cu ildə üsyanın bütün rəhbərləri öldürülür və səkkiz il davam edən Sünik üsyanı başa çatır.<ref name="Петрушевский,170"/> [[1736]]-cı ildə hakimiyyətə gələn [[Nadir şah]] Sünik və [[Qarabağ]] məliklərinin yarımmüstəqil hakimiyyətini tanıyır.<ref>Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 89. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688:<blockquote>In response to the heroic defense by the Armenians, Nader recognized the autonomy of the meliks of Karabagh and rewarded them by recognizing Karabakh and Zangezur as semiautonomous enclaves.</blockquote></ref>

XVII-XVIII əsrlərdə Sünik ərazisi müxtəlif ərazi-inzibati vahidlərinin tərkibinə daxil olub: [[Göyçə gölü]] ətrafı ərazilər [[Çuxursəd]] bəylərbəyliyi tərkibinə daxil olmuşdur, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk və Ərincək ərazisi əvvəl [[Təbriz bəylərbəyliyi]]nin, daha sonra isə [[Naxçıvan xanlığı]]nın tərkibndə olmuşdur; Çxuk, Aqaeçk və Haband əvvəlcə [[Qarabağ bəylərbəyliyi]]nin, Zork, Balk və Arevik Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur. XVIII əsrin II yarısında Göyçə gölü sahilləri [[İrəvan xanlığı]]nın, Cənubi Sünik – [[Zəngəzur]] ərazisi isə [[Qarabağ xanlığı]]nın tərkibinə daxil olmuşdur.

=== Yeni dövr ===
[[Fayl:Khanates of the Caucasus in the 18th-19th centuries.png|right|thumb|270px|[[Azərbaycan xanlıqları]] dövründə Sünik [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]], [[İrəvan xanlığı|İrəvan]] və [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ]] xanlıqlarının tərkibində olmuşdur.]]
[[Şimali Azərbaycan]]a köçməsinə icazə verilməsi haqqında xüsusi bənd daxil edilmişdi. Həmin bənddə deyilir:
[[Fayl:1ST AZ REP.GIF|right|thumb|300px|Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.]]
[[Fayl:Armenia 1919.jpg|right|thumb|300px|Ermənistan nümayəndə heyəti tərəfindən Paris Sülh Konfransına təqdim olunmuş xəritə.]]
[[1805]]-ci ildə [[Qarabağ xanlığı]] ilə [[Çar Rusiyası]] arasında [[Kürəkçay müqaviləsi]]nin imzalanmasından sonra, xanlığın ərazisi, o cümlədən də, [[Zəngəzur]] Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. [[1813]]-cü ildə [[Gülüstan müqaviləsi]]nin imzalanmasından sonra Göyçə gölü sahilindəki ərazilər də Çar Rusiyasının tərkibinə keçdi. [[1826]]-[[1828]]-ci illər [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)|Rus-Qacar müharibəsi]]nin yekunu olaraq [[Türkmənçay müqaviləsi]]nin imzalanamsı ilə  [[İrəvan xanlığı]]nın bütün ərazisi Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldı. [[1828]]-ci ildə Sünikin Qərb hissəsində (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çaxuk, Şaaponk, Ərincək) [[Erməni vilayəti]] yaradıldı, Şərq hissəsi isə (Çxuk, Aqaxeçk, Haband, Zork, Balk, Arevik) isə Qarabağ vilayətinin tərkibində saxlanıldı.

{{sitat|müəllif=[[Türkmənçay müqaviləsi]] <ref>[[Kərim Şükürov|K. Şükürov]] - Türkmənçay (tarixi xronika), Bakı, 2006, səh 37</ref>|''“Şah həzrətləri öz dövlətinə sakitliyi qaytarmaq və öz təbəələrindən hazırkı müqavilə ilə bu qədər xoşbəxtliklə başa çatmış müharibədə törədilmiş bədbəxtlikləri daha da artıra bilən hər şeyi kənar etmək kimi xeyirli, xilasedici niyyətlə hərəkət edərək, Azərbaycan adlanan vilayətin bütün əhalisinə və məmurlarına büsbütün və tam bağışlanma əta edir. Hansı dərəcəyə məxsus olmasından asılı olmayaraq, onlardan heç kəs öz hərəkətinə və ya müharibə ərzində və ya Rus ordusunun adı çəkilən vilayəti müvəqqəti tutduğu zaman davranışına görə təqibə, dini əqidəsinə görə təhqirə məruz qalmamalıdır. Bundan başqa o məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst keçmək, hökumət və yerli rəisliyin heç bir maneçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlakına və əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaxt verilir. Tərpənməz mülkə gəldikdə isə, onun satılması və ya onun haqqında özxoşuna sərəncam üçün beş illik müddət müəyyən edilir. Lakin bu bağışlanma qeyd olunan bir illik müddət başa çatanadək məhkəmə cəzası düşən günah və ya cinayət işləmiş adamlara şamil edilmir.”''}}

Bu müqavilədən sonra [[İran]]da yaşayan minlərlə [[Ermənilər|erməni]] ailəsi Azərbaycana köçürüldü və əsasən keçmiş [[İrəvan]], [[Naxçıvan]], [[Qarabağ]] xanlıqlarının ərazisində, o cümlədən Sünikdə yerləşdirildi.<ref>Глинка С. Н. Описание переселения армян адербиджанских в пределы России, с кратким предварительным изложением исторических времен Армении. М., 1831, с. 92.</ref><ref>Михайлова О. И. Л. Е. Лазарев, знакомый Грибоедова // А. С. Грибоедов: Материалы к биографии: Сборник науч. тр. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1989. — С. 159</ref><ref>Обозрение истории армянского народа от начала бытия его до возрождения области армянской в Российской империи, Автор: Сергей Глинка, Издатель — Тип. Лазаревых, 1833, т. 2, стр. 264</ref><ref>[http://books.google.az/books?id=RBNDaEFGJrsC&pg=PA161&dq=shavrov+armenians&lr=&ei=P6yCStvTHInOzQSZh93OCg&hl=ru&redir_esc=y#v=onepage&q=1828&f=false On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160317055346/https://books.google.az/books?id=RBNDaEFGJrsC&pg=PA161&dq=shavrov+armenians&lr=&ei=P6yCStvTHInOzQSZh93OCg&hl=ru&redir_esc=y#v=onepage&q=1828&f=false |date=2016-03-17 }} Firouzeh Mostashari. I.B.Tauris, 2006. ISBN 1-85043-771-8, 9781850437710. Стр. 41</ref><ref>Журнал «Вопросы Истории» — Исторические корни русской ориентации армянского народа и прогрессивное значение присоединения восточной Армении к России. Г. А. Галоян. Член-корреспондент АН Армянской ССР Г. А. Галоян. Стр. 10-11. 1978. № 10</ref><ref>[[Corc Burnutyan|George A. Bournoutian]]. [http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/sas/bour2.html The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh] {{Vebarxiv|url=https://wayback.archive-it.org/all/20100819161838/http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/sas/bour2.html |date=2010-08-19 }} // Journal of the Society for Armenian Studies. — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103.:<blockquote>he only work which deals primarily with the Armenian immigration from Persian Azerbaijan to Russia is by Sergei Glinka.(11) He does not supply any numbers, but makes it clear that the majority of the Armenians were headed towards the newly-established Armenian Province, created from the Khanates of Erevan and Nakhichevan. An archival document, however, does shine some light on the issue. The document states that only 279 Armenian families decided to immigrate to Karabakh, and that they settled in Kapan and Meghri on the banks of the Arax (in the southernmost part of Zangezur bordering Iran).(12)</blockquote></ref><ref>Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. [[Columbia University Press]], 2006. ISBN 0-231-13926-8. Стр. 121—122.: <blockquote>«The treaty of Turkmanchai stipulated mass population transfers: Armenians were to move to the Russian held domains, and Muslims were to leave them. Consequently, after 1828, 30,000 people from various parts of (northern) Iran crossed the Arax river into now Russian Armenia (a 'homecoming' of sorts, 225 years after Shah Abbas' forced migration of Armenians in the opposite direction). Similarly, after the 1828-9 Russo-Turkish war and the treaty of Adrianople, thousands of Armenians moved to Russia from the Ottoman empire. Whereas before 1828 there were 87,000 Muslims and 20,000 Armenians in the Yerevan khanate/province, after the mass migrations Armenians constituted the majority population: 65,000, as opposed to 50,000 Muslims.».</blockquote></ref>

[[1849]]-cu ildə [[İrəvan quberniyası]]nın yaradılmasından sonra Sünik (Qelakunik, Sotk, Vayots-Zor, Çxuk, Şaaponk, Ərincək, Zork, Balk, Arevik və Kovsakanın bir hissəsi) bu quberniyanın tərkibinə daxil edildi. Çxuk, Haband və Kovsakanın digər hissəsi [[Şamaxı quberniyası]]nın tərkibndə saxlanıldı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur dağlarının qərbi İrəvan Quberniyasının, Şərqi isə [[Yelizavetpol quberniyası]]nın [[Zəngəzur qəzası]]nın tərkibinə daxil edildi.

Azərbaycanlıların Sofulu, Dərzili, Saralı, Puşanlı, Qiqili, Xocamusalı və Baharlı tayfaları məhz zəngəzur ərazisində yaşayırdı.<ref>Р. Ш. Джарилгасинова, В. Н. Шинкарев. [http://books.google.az/books?id=ThfnAAAAMAAJ&q=%D0%98%D0%BC%D1%8F+%D0%B8+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81:+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B8,+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D0%B0%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+:+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&dq=%D0%98%D0%BC%D1%8F+%D0%B8+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81:+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B8,+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D0%B0%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+:+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&hl=ru&ei=BqB1TpHYDs_Nsgbbk9DNCw&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия : сборник.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160317120632/https://books.google.az/books?id=ThfnAAAAMAAJ&q=%D0%98%D0%BC%D1%8F+%D0%B8+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81:+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B8,+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D0%B0%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+:+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&dq=%D0%98%D0%BC%D1%8F+%D0%B8+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81:+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B+%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B8,+%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D0%B0%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F,+%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F+:+%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&hl=ru&ei=BqB1TpHYDs_Nsgbbk9DNCw&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y |date=2016-03-17 }} — Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24-30.</ref> Zəngəzurdakı zavodlarda 1288 nəfər çalışırdı ki, bunların da böyük  bir hissəsi dağ-mədən işçiləri idi. Zəngəzurda 97 erməni kilsəsi və 9 monastır, 9-u sünni, 24-ü şiə olmaqla 33 məscid, 1 pravoslav kilsəsi vardı. 
{{Şəkillər albomu
| alt yazı   = XX əsrin əvvəllərində erməni dəstələrinin fəaliyyəti nəticəsində Sünikdə yüzlərlə azərbaycanlı kəndi məhv edilmişdir.<ref>Кавказский календарь на 1900 г., III Отдел. Статист. свед. с. 42-43, Елизаветпольская губерния. Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа., Тифлис, 1888, с.V</ref>
| yer       = left
| istiqamət        = üfüqi
| şəkil1     = Andranik fedayee.jpg
| miqyas1    = 200
| alt1       = Andranik Ozanyan
| izah1      = [[Andranik Ozanyan]]
| link1      = 
| şəkil2     = Garegin Nzhdeh Balkan Wars 1913.png
| miqyas2    = 203
| alt2       = Qareqin Njde
| izah2      = [[Qareqin Njde]]
| link2      =
}}
[[1918]]-ci ildə [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin qurulması zamanı Zəngəzur ərazisi həmin dövlətin tərkibinə daxil olsa da, bölgədə sabitliyin təmin edilməsi çətin olmuş, [[1918]]-[[1920]]-ci illərdə ərazi azərbaycanlılarla ermənilərin toqquşma meydanına çevrilmişdir. [[1918]]-ci ildə Andranik Ozanyan tərəfindən həyata keçirilmiş dağıdıcı yürüşlər zamanı bölgənin müsəlman əhalisinin böyük bir hissəsi öldürülmüş, kəndləri dağıdılmışdır. 1918-ci ilin ortalarından etibarən Zəngəzur faktiki olaraq [[Andranik Ozanyan]]ın nəzarəti altına keçir, o, mərkəzi [[Gorus]] olan Erməni Milli Sovetini qurur. [[1919]]-cu ildə Zəngəzurun cənubu olan [[Qafan]] bölgəsində [[Qareqin Njde]] rəhbərliyə başlamış, [[Qarakilsə]] ərazisinin müdafiəsi isə Poqos Ter-Davtyana tapşırılmışdır.

[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] hökuməti ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün Zəngəzura qoşun hissələrinin göndərilməsini qərara aldı. Bu məqsədlə hərbi nazirlik [[1919]]-cu il [[30 oktyabr]]da xüsusi Zəngəzur dəstəsi yaratdı. Dəstənin rəhbəri 1-ci piyada diviziyasının komandiri, general-mayor [[Cavad bəy Şıxlinski]] idi. Noyabrda Gorus yaxınlığında AXC ordusu ilə erməni silahlıları arasında baş verən döyüşdə Azərbaycan ordusunun məğlub edilməsindən sonra erməni silahlıları azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər üzərinə daha böyük hücum dalğasını gerçəkləşdirməyə başladılar.

[[28 aprel]] [[1920]]-ci ildə Azərbaycanda sovet hökuməti qurulduqdan sonra Zəngəzur ərazisi də bütün Azərbaycan ərazisi kimi rəsmən SSRİ-nin tərkibinə qatıldı. Lakin Njde və Ter-Davtyan sovet hakimiyyətinin qurulması ilə razılaşmayaraq, [[Qırmızı Ordu]]ya qarşı mübarizəyə başladılar, tezliklə Ter-Davtyan həlak oldu, Njde Zəngəzurdakı bütün erməni qüvvələrinə rəhbərliyi əlində cəmləşdirdi. [[Azərbaycan SSR]] hökuməti (Müvəqqəti İnqilab Komitəsi) [[1920]]-ci il [[30 aprel]] tarixli notasında [[Ermənistan]]dan Zəngəzur və Qarabağı öz qoşunlarından təmizləməsini tələb etmişdi.

Oktyabrın əvvəlində Zəngəzurda erməni kəndlilərinin də iştirakı ilə üsyan başlayır, noyabrın sonunda isə sovet ordusu tamamilə həmin ərazidən çıxarılır. Sparapet titulunu qəbul edən Njde [[Tatev monastırı]]nda “Sünik Muxtar Respublikası”nın qurulduğunu elan edir. [[27 aprel]] [[1921]]-ci ildə Njde Dağlıq Ermənistan Respublikasının qurulduğunu elan edir və özü həmin tanınmamış dövlətdə baş nazir, hərbi və xarici işlər naziri vəzifələrini tutur. [[1 iyul]]da həmin dövlətin adı dəyişdirilərək Ermənistan Respublikası adlandırılır və  [[Ermənistan Demokratik Respublikası|birinci Ermənistan Respublikasının]] varisi olduğu elan edilir.  Baş nazir olaraq Simon Vraçyan, hərbi naziri isə Njde elan olundu. Lakin 9 iyulda Sovet ordusu yenidən Zəngəzur üzərində nəzarəti bərpa edir, Njde və digər erməni silahlıları Azərbaycanı tərk edərək [[İran]]a qaçır.<ref>{{Cite web |title=Гарегнин Нжде. Биографические и автобиографические материалы |url=http://www.ceghakron.com/pages/menu/menu2/biogr.html |access-date=2013-08-11 |archive-date=2014-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140723231807/http://www.ceghakron.com/pages/menu/menu2/biogr.html |url-status=dead }}</ref>

=== Müasir dövr ===
[[1920]]-ci il [[10 avqust]]da Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan [[Naxçıvan]]ın [[Şərur-Dərələyəz qəzası|Şərur-Dərələyəz bölgəsini]] [[Ermənistan]]a vermək bərədə qərar çıxardı, Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında "mübahisəli ərazilər" elan olundu. [[1920]]-ci il [[29 noyabr]]da Ermənistnda (İrəvanda) sovet hakimiyyətinin qurulduğu elan olundu, hərçənd bölgələrdə daşnak hökuməti hələ tam süqut etməmişdi. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi [[1920]]-ci il 30 noyabrda keçirilən Azərbacan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarı ilə həll olundu. Qərarda Zəngəzur bölgəsini 2 yerə: Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi – əhalisinin [[kürdlər]]dən ibarət olmasına görə [[Kürdüstan qəzası]]na bölmək təklif edilirdi.<ref>İ.Musayev "Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)", Bakı, 1998, səh.284</ref> Nəticədə Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən<ref>Скибицкий А.М. Карабахский кризис // Союз, 1991, №7; Гейдаров Н.Г. В горах Зангезура. Баку, 1986, səh.3</ref> 3.105 kv. versti [[Azərbaycan SSR]] tərkibində qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verilmişdi. Sovet hakimiyyəti illərində bölgənin iqtisadiyyatı xeyli inkişaf etmişdi. Bu inkişaf metallurgiya sahəsində özünü daha qabarıq göstərirdi. Həmin dövrdə [[Qacaran]] şəhərində Zəngəzur mis-molibden kombinatı yaradılmışdı.

[[1991]]-ci ildə SSRİ-nin parçalanıb Ermənistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra tarixi Sünik ərazisinin Ermənistanda qalan hissəsi 3 marza – Sünik, Vayots-Zor və Qeqarqunik marzlarına bölündü.

<center>
<gallery widths="160px" heights="150px">
Goris 2008.jpg|[[Gorus]]
Kajaran.jpg|[[Qacaran]]
Meghri.jpg|[[Mehri]]
Jermuk residential buildings.jpg|[[Cermuk]]
</gallery>
</center>

== Mədəni həyat ==
{{Şəkillər albomu
| alt yazı   = 
| yer        = left
| align      = left
| istiqamət  = üfüqi
| şəkil1     = Ram gravestone in Urud village (Zangezur).jpg
| miqyas1    = 200
| alt1       = Urud Abidələr kompleksi
| izah1      = [[Urud abidələr kompleksi]].
| link1      = 
| şəkil2     = Stone Sheep Sisian.jpg
| miqyas2    = 200
| alt2       = Qarakilsədə [[At və qoyun daş heykəlləri|daş-qoçlar]]
| izah2      = [[Qarakilsə]]də daş qoçlar.
| link2      =
}}
Sünik [[Qafqaz]]ın ən qədim [[xristianlıq|xristian]] mərkəzlərindən biridir. Burada xristianlıq Orta əsrlərdə Sünikin xristian əhalisinin erməniləşdirilməsindən sonra, Sünik orta əsr [[erməni mədəniyyəti]]nin əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.<ref>André Vauchez, Richard Barrie Dobson, Michael Lapidge. [http://books.google.am/books?id=qtgotOF0MKQC&pg=PA108&dq=Siunik&hl=ru&sa=X&ei=F3adT-mDEoTDhAeBlu3sDg&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false Encyclopedia of the Middle Ages] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150110120212/http://books.google.am/books?id=qtgotOF0MKQC&pg=PA108&dq=Siunik&hl=ru&sa=X&ei=F3adT-mDEoTDhAeBlu3sDg&redir_esc=y#v=onepage&q=Siunik&f=false |date=2015-01-10 }}. — Routledge, 2000. — Т. 1. — С. 108.:<blockquote>Cultural centres. The aristocratic society of medieval Armenia was hostile to the towns, which were only rarely cultural centers, a role generally reserved for the monastic communities. From the late 9th c., a multitude of monasteries was established in remote, parts of Armenia, among others at Halbat, Sanahin and Horomos, the Bagratid necropolises of the north, Makenoc' and Tat’ew in Siunik, Varag, Albak, Narek and Mus in the south. In these large agglomerations, purely religious buildings were surrounded by libraries and rooms for the translation, copying and illumination of manuscripts, and for discussions and philosophical and theological teaching which transformed them into veritable academies</blockquote></ref> Burada xristianlıq b.e. I əsrində [[Müqəddəs Varfolomey]]in təbliği nəticəsində yayılmağa başlamışdır. IV əsrin sonu-V əsrin əvvəllərində [[Mesrop Maştots]] burada [[erməni əlifbası]]nın öyrədilməsi üçün məktəblər açdırmışdır.<ref name="Henri-Jean Martin"/><ref name="Корюн,14"/> V əsrdə Sünik xristian seminariyası (VIII əsrdə Sotk havarındakı Makenaç monastırında yerləşirdi) yaradılmışdır.<ref>Е. Д. Джагацпанян. [http://www.pravenc.ru/text/154127.html Вардапет] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120708062629/http://www.pravenc.ru/text/154127.html |date=2012-07-08 }} // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 572.</ref> 
[[Fayl:Artist - Grigor Tatevatsi, 1378.jpg|right|thumb|200px|Tatev miniatür məktəbi nümayəndəsi Qriqor Tatevatsinin [[1378]]-ci ildə çəkdiyi bir miniatür.]]
Sünik həm də bir çox mədəniyyət xadiminin vətəni kimi məşhurdur. Burada V əsrdə himnoqraf-şair [[Stepanos Sünetsi (böyük)|Stepanos Sünetsi]] (birinci), VI əsrdə [[Petros Sünetsi]], VII əsrdə kitabçı [[Stepanos Sünetsi (kiçik)|Stepannos Sünetsi]] (ikinci) kimi şəxsiyyətlər yaşamışdır. [[895]]-ci ildə Sünikin ruhani mərkəzi olan [[Tatev monastırı|Tatevdə]] xristian məktəbi yaradılmışdır. XIII-XIV əsrlərdə sabit siyasi vəziyyət Sünikdə mədəni həyatın daha da inkişaf etməsinə şərait yaratmışdı. Məsələn, [[1280]]-ci illər Burtel Orbelinin<ref name="Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian,13"/> idarə etdiyi Vayots-Zor havarındakı [[Qladzor universiteti]]nin fəaliyyəti ilə məşhurdur.<ref name="Glajor"/> Qladzor universiteti orta əsrlərdə [[Erməni Qriqoryan Kilsəsi|Qriqoryan Kilsəsinin]] monofizit mədəniyyətinin<ref name="Michael Angold">[http://books.google.am/books?id=vBy7CTYVBeMC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Cambridge History of Christianity] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150128151442/http://books.google.am/books?id=vBy7CTYVBeMC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |date=2015-01-28 }} / Edited by Michael Angold. — Cambridge University Press, 2006. — Т. 5, Eastern Christianity. — С. 412.:<blockquote>The most illustrious medieval armenian monastic centre of higher learning at this time was founded at Glajor in the region of Siwnik', whose activities spanned the years 1280—1340.</blockquote></ref> saxlandığı əsas monax məktəblərindən biri olmuşdur.<ref name="Kenneth Parry"/> Burada “Sünik vilayətinin tarixi” əsərinin müəllifi olan sünikli tarixçi [[Stepannos Orbeli]], memar [[Momik]], miniatürçü [[Toros Taronatsi]], Avaq və başqaları təhsil almışdır.

[[1373]]-cü ildə Qladzor universitetinin yetirməsi olan Hovan Vorotnetsi [[Tatev universiteti]]nin əsasını qoyur. Filosof və pedaqoq [[Qriqor Tatevatsi]] (XIV-XV əsrlər) burada yaşayıb-yaratmışdır. Tatev monastırı orta əsrlərdə Qafqazın ən böyük xristian mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmaqla ''Tatev miniatür məktəbinin'' formalaşdığı yerdir. Monastırın həm də zəngin kitabxanası olmuşdur.

Sünik bir çox orta əsrlər əlyazmalarının da vətənidir ki, onlardan da ən məşhuru “''Qladzor İncili''”dir.<ref name="Kenneth Parry">Kenneth Parry. [http://books.google.am/books?id=fHtSuvaVAAoC&pg=PA400&dq=Armenian+MS+no.+1&hl=ru&ei=Sq7iTsrPNIvS4QTD-YSaBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CGUQ6AEwCA#v=onepage&q=Armenian%20MS%20no.%201&f=false The Blackwell companion to Eastern Christianity.] — John Wiley & Sons, 2007. — С. 400.</ref> XIII-XIV əsrlərdə Vayots-Zor havarında xüsusi rəssamlıq məktəbi (Sünik məktəbi<ref>Измайлова, Т. А. [http://hpj.asj-oa.am/3026/1/1978-2(182).pdf Сюникская школа армянской миниатюры второй половины XIII—начала XIV вв] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140202151539/http://hpj.asj-oa.am/3026/1/1978-2(182).pdf |date=2014-02-02 }} // Историко-филологический журнал. — 1978. — № 2. — С. 182—190.</ref>) formalaşmış, Sünik abidələri həmin rəsmlərdə təsvir olunmuşdur.<ref>А. Ю. Казарян. [http://www.pravenc.ru/text/153851.html Вайоц-Дзор] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091220212604/http://www.pravenc.ru/text/153851.html |date=2009-12-20 }} // Православная энциклопедия. — М., 2003. — Т. 6. — С. 498—499.</ref> Sünikin ən qədim əlyazmalarından biri [[989]]-cu ildə [[Yenivəng monastırı]]nda yazılmış [[İncil]]dir.<ref>Лазарев В. Н. VI. 10. Искусство Армении // [http://www.icon-art.info/book_contents.php?lng=ru&book_id=29&chap=7&ch_l2=10 История византийской живописи] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101224221247/http://icon-art.info/book_contents.php?lng=ru&book_id=29&chap=7&ch_l2=10 |date=2010-12-24 }}. — М.: Искусство, 1986.</ref>

Sünik həm də memarlıq abidələri ilə zəngindir. [[Gəmiqaya petroqlifləri]] (tunc dövrü), [[Qarakilsə petroqlifləri]] (tunc dövrü), [[Xarabagilan]] (IV-V əsrlər), [[Tatev monastırı]] ([[895]]-[[906]]), [[Amağu monastırı]] (XIII-XIV əsrlər), [[Vahanavəng kilsəsi]] ([[911]]), [[Ələyəz kilsəsi]] (X-XI əsrlər), [[Vağudi monastırı]] (IX-XI əsrlər), [[Şadıvəng kilsəsi]] ([[1062]]), [[Qaravəng kilsəsi]] ([[1273]]-[[1279]]), [[Arpa kilsəsi]] ([[1321]]), [[Gülvəng kilsəsi]] ([[1320]]-[[1330]]), [[Urud abidələr kompleksi]] (VII-XVI əsrlər), Arzuman körpüsü ([[844]]), Sınıq karvansara (1319), Ağkənd karvansarası (XIV əsr), [[Səlim karvansarası]] ([[1328]]-[[1329]]), Dədəli körpüsü (XIII əsr), [[Darkənd türbəsi]] (XIV-XV əsrlər), [[Cümə məscidi (Ordubad)|Ordubad cümə məscidi]] ([[1604]]), [[Ambaras məscidi]] (XVII əsr) və sair. Həmçinin Sünikin Şəki, Vaqudi, Mərdhuz, Qarraq, Saldaş, Karkyal, Ağbəs, Ağbağ, Hacıəmi, Ballıqaya, Karkas, Çaralı, Xardcmaqlı, Dəstəkərd, Qalacıq, Cicimli, Qaroaçalı, Seydlər, Mollalar, Təzə Kilsə, Nərcan, Zor, Əfəndilər, Pasan, Xurtekes, Hacıqəmbər, Qarabağlar, Dəmirçilər, Dondarlı, Kurdaluq, Ulaclı, Saraclı, Dərzili, Oxçi, Kaqlar kəndlərində tarixi əhəmiyyətli məscidlər olub.

=== Qalereya ===
<center>
<gallery caption="" perrow="5" widths="160px" heights="150px">
Fayl:Zorats Karer 2008, part of the interior.jpg|[[Qoşundaş]]
Fayl:Cave picture of Sunik marz.jpg|[[Nüvədi-Qarqadaşı petroqlifləri]]
Fayl:Gemigaya 5.JPG|[[Gəmiqaya petroqlifləri]]
Fayl:Urud daş sənduqələr.jpg|[[Urud abidələr kompleksi]], VII-XVI əsrlər.
Fayl:Vorotnavank Monastery 2011-3.jpg|[[Vağudi monastırı]], IX—XI əsrlər.
Fayl:Noratus Khachkars3.jpg|[[Nərədüz]], XII_XIX əsrlər.
Fayl:Areni ch.jpg|[[Arpa kilsəsi]], [[1321]]-ci il
Fayl:Tanade Church.jpg|[[Qaravəng kilsəsi]], 1273—1279-cu illər
Fayl:Sevanavanq5.jpg|[[Sivəng monastırı]]. 
Fayl:Gndevank-2 (cropped).JPG|[[Qındavəng monastırı]], [[930]]-cu il.
Fayl:Vahanavank-raffi kojian-DCP 3670.JPG|[[Vahanavəng kilsəsi]], X—XI-ci əsrlər.
Fayl:Bgheno-Noravank.jpg|[[Şadıvəng monastırı]], [[1062]]-ci il.
Fayl:2014 Prowincja Wajoc Dzor, Klasztor Spitakawor (03).jpg|[[Gülvəng kilsəsi]], [[1320]]—[[1330]]-cu illər.
Fayl:413 Porte d'entrée et façade du carvansérail du col de Selim.JPG|[[Səlim karvansarası]], [[1332]]-ci il.
</gallery>
</center>

== Tanınmış şəxslər ==
=== Antik dövr ===
* Vaqinak Süni — IV əsrin əvvəllərində Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
* [[Antioks Süni]] — IV əsrdə Böyük Ermənistanın dövlət və hərbi xadimi.
* Pərəncəm — Sünik şahzadəsi, [[II Arşak (Ermənistan çarı)|II Arşak]]ın həyat yoldaşı (350—368).
* [[Yovsep Vayotszorçi]] — Ermənistan katolikosu 440—454-cü illər.
* [[Vasak Süni]] (V əsr) — dövlət xadimi, 442—451-ci illərdə Ermənistan mərzbanı.

=== Orta əsrlər ===
* [[Stepannos Sünetsi (böyük)|Stepannos Sünetsi]] (V əsr) — himnoqraf.
* [[Petros Sünetsi]] (VI əsr) — kitabçı, tarixçi.
* [[Stepannos Sünetsi (kiçik)|Stepannos Sünetsi]] (VII—VIII əsrlər) — qrammatik, şair.
* [[Saakduxt]] (VIII əsr) — şairə.
* I Vahan Sünetsi — Ermənistan katolikosu 968—969-cu illər.
* [[I Smbat]] - Sünikin müstəqilliyini elan etmiş ilk Sünik knyazı 987—998-ci illər.
* [[Stepanos Orbelyan]] (XIII əsr) — tarixçi.
* [[Momik]] (XIII—XIV əsrlər) — memar.
* [[Hovannes Vorotnetsi]] (XIV əsr) — filosof, pedaqoq.
* Arakel Sünetsi (XIV—XV əsrlər) — şair, filosof.

=== Yeni dövr ===
* III Movses Tatevatsi (Sünetsi) — Ermənistan katolikosu 1629—1632-ci illər
* Yeremiya Mehritsi (XVII əsr) — linqvist
* [[İsrail Ori]] — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1690-1711-ci illər
* [[David bəy]] — Erməni milli-azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri, 1720-ci illərdə Səfəvilərə qarşı Sünik üsyanının rəhbəri.
* [[İsrafil Məmmədov]] (1927) - tarixçi.
* [[Hidayət Orucov]] (1944) - [[Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin sədri.
* [[Musa Urud]] (1961) - şair, tibb elmləri namizədi.

== Həmçinin bax ==
{{portal|Qafqaz Albaniyası}}
* [[Böyük Ermənistan]]
* [[Qafqaz Albaniyası]]
* [[Sisaklar]]
* [[Sünik (sülalə)|Sünik sülaləsi]]
* [[Sünik knyazlığı]]

== Qeydlər ==
{{İstinad siyahısı|group="Qeyd"|refs=
<ref name="Grigor I" group="Qeyd">Bu haqqda Vahanavəng məbədinin 1086-cı il tarixli Şaanduxt kitabəsində qeyd edilir:«Ի: ՇԼԵ: (1086) ԹՎԱԿԱՆԻՆ, ԵՍ՝ ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ ԴՈՒՍՏՐ ՍԵԻԱԴԱ(Յ)Ի ԱՂՎԱՆԻՑ ԹԱԳԱԻՈՐԻ ԵԻ ԱՄՈՒՍԻՆ ԳՐԻԳՈՐ ԹԱԳԱԻՈՐԻ՝ ՈՐԴԻՈՅ ԱՇՈՏԿԱ, ՎԱՍՆ ՈՉ ԳՈԼՈՅ ՄԵՐ Ի ՄԻԱՍԻՆ ԺԱՌԱՆԳ (Ը)ՍՏ ՄԱՐՄՆՈ…»  Bax.: Свод армянских надписей, пр. II, 1960, с. 138</ref>
<ref name="Orbelians" group="Qeyd">Sonrakı dövrdə də bu ərazidə Orbelilərin hakimiyyəti qeyd edilir. Məsələn, 1450-ci illərə aid farsdilli sənəddə Beşkenin oğlu haqqında məlumat saxlanmışdır: ''«Erməni əmirzadə Smbatın olğlu Beşkenin oğlu Rüstəm»''. Ətraflı məlumat üçün bax. А. Д. Папазян. Персидские документы Матенадарана. Купчие.. — Ер., 1968. — В. 1. док. 7</ref>
}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
== Ədəbiyyat ==
=== Tarixi mənbələr ===

* Stepannos Orbeli - Sisakan vilayətinin tarixi, Tiflis, 1910. {{hy}}
* Moisey Kalankatuklu - [http://www.anl.az/el/k/Albaniya_tarixi.pdf Alban ölkəsinin tarixi]/qədim erməni dilindən təcümə akad. Z. M. Bünyadov, Bakı, 2006.
* Yeqişe - [http://vehi.net/istoriya/armenia/egishe/EGISHE.html Vardan və erməni müharibəsi haqqında]/qədim erməni dilindən tərcümə akad. İ. A. Orbeli, Yerevan, 1971.
* Hovannes Drasxanakertçi - [http://armenianhouse.org/draskhanakertsi/history-ru/contents.html Ermənistan tarixi]/qədim erməni dilindən tərcümə M. O. Darbinyan-Melikyan, Yerevan, 1984

=== Müasir ədəbiyyat ===

* V. Minorsky. [http://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&dq=Studies+in+Caucasian+History&hl=ru&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y Studies in Caucasian History]. — CUP Archive, 1953. — P. 68—74.
* Г. Григорян. [http://armenianhouse.org/grigoryan-grigor/syunik/index.html Очерки истории Сюника IX—XV вв.] — Ер.: АН АрмССР, 1990.
* Г. Григорян. [http://hpj.asj-oa.am/1639/1/2006-2(134).pdf Царство Сюник (X—XII вв)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150630102522/http://hpj.asj-oa.am/1639/1/2006-2(134).pdf |date=2015-06-30 }} // Ист.-филол. журн. — 2006. — № 2. — С. 134-145.  (арм.)
* Г. Григорян. [http://hpj.asj-oa.am/1790/1/1972-1(215).pdf Новонайденные надписи Ваанаванка] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150630124224/http://hpj.asj-oa.am/1790/1/1972-1(215).pdf |date=2015-06-30 }} // Ист.-филол. журн. — 1972. — № 1. — С. 215-229.
* A. Utmazyan. Sünik IX-XI əsrlərdə. — Yerevan., 1957.  {{hy}}
* T. Akopyan. Sünik çarlığı. — Yerevan., 1966.  {{hy}}
* Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949.
* İ.Musayev. Azərbaycanın Naxzıvan və Zənqəzur bölgələrində siyasi vəziyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)., Bakı, 1998.
* [[Budaq Budaqov|B. Ə. Budaqov]], [[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Ə. Qeybullayev]]. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti., Bakı, 1998.

== Xarici keçidlər ==

{{Qafqaz Albaniyası (məlumat qutusu)}}
{{Qafqaz Albaniyasının vilayətləri}}
{{Böyük Ermənistanın ərazi bölgüsü}}
{{Tarixi erməni əyalətləri}}
{{Xarici keçidlər}}

[[Kateqoriya:Sünik| ]]
[[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyasının vilayətləri]]
[[Kateqoriya:Zəngəzur mahalı]]
[[Kateqoriya:Böyük Ermənistanın vilayətləri]]
[[Kateqoriya:Qafqaz tarixi]]