Çay (bitki) üçün mənbəyə bax

{{digər məna}}
{{Takson
| name = Çay
| yuxarı takson = Camellia
| ranq = Növ
}}
[[Fayl:Camellia sinensis MHNT.BOT.2016.12.24.jpg|thumb|''Camellia sinensis'']]

'''Çay''' ({{Dil-la|Camellia sinensis}}) — [[Theaceae|Çaykimilər]] fəsiləsinin [[kamelliya]] cinsinə aid növ. Bu bitkinin yarpaqları geniş istehlak olunan içkinin, [[Çay (içki)|çayın]] istehsalında istifadə olunur.

[[Ağ çay]], [[sarı çay]], [[yaşıl çay]], [[qara çay]] və s. kimi çay növlərinin hamısı eyni bitkinin bu gün yetişdirilən iki əsas çeşidindən: ''C. sinensis'' var. ''sinensis'' və ''C. s.'' var. ''assamica'' çeşidlərindən birindən əldə edilsə də,<ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=506801 ITIS Standard Report Page Camellia Sinensis] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221119190457/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=506801 |date=2022-11-19 }} retrieved 2009-03-28.</ref> müxtəlif oksidləşmə səviyyələrinə çatmaq üçün fərqli şəkildə emal edilirlər.<ref>{{cite book|last=Preedy|first=V.R.|title=Tea in Health and Disease Prevention|publisher=Elsevier Science|year=2013|isbn=978-0-12-384937-3|url=https://books.google.com/books?id=k3HK2WuZrsYC|access-date=February 24, 2022|pages=199–200|archive-date=November 10, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231110002808/https://books.google.com/books?id=k3HK2WuZrsYC|url-status=live}}</ref> Qara çay bunların arasında ən çox oksidləşmə səviyyəsinə malik olan, yaşıl çay isə, ən az oksidləşmiş olandır. Kukicha adlı çay da ''C. sinensis'' məhsuludur, ancaq yarpaq yerinə budaqcıqlar istifadə olunur.

== Təsvir ==
Çay bitkisinin vətəni [[Şərqi Asiya]], [[Hindistan yarımqitəsi|Hindistan yarımadası]] və [[Cənub-Şərqi Asiya]] olsa da, bu gün tropik və subtropik iqlim zonalarında olmaqla bütün dünyada becərilir. Bu bitki yarpaqları üçün becərildikdə hündürlüyü adətən {{Convert|2|m|ft}}-dən aşağı olan həmişəyaşıl [[kol]] və ya kiçik [[ağac]]dır. Güclü mil kökü var. Çiçəkləri sarı-ağ, {{Convert|2.5|–|4|cm|in}} diametrdə, yeddi və ya səkkiz ləçəklidir.

== Tarix ==
Ümumən [[Şərq]] ölkələrində və bəzi [[Avropa]] ölkələrində geniş istifadə olunur. Hazırlanma texnologiyasından asılı olaraq 4 növü vardır: qırmızı (oolonq), sarı, qara və yaşıl. Çay bitkisi ilk dəfə Qafqazda 19-cu əsrin 40-cı illərində Qafqaz canişini [[Vorontsov|Vorontsovun]] göstərişi ilə [[Suxumi]]də əkilmişdir. Təcrübələr uğurlu olduğundan onun [[Qafqaz]]da artırılması işləri 1876-cı illərdən başlanmışdır. Güman olunur ki, [[Azərbaycan]]da 1892-ci illərdə təcrübə üçün gətirilmiş sortlar [[Lənkəran]], Car-[[Balakən]] rayonlarında sınaqdan uğurla çıxmışdır.

Dünyada hər il təxminən 1120 ton hazır çay istehsal olunur ki, onlardan 1-ci yerdə Çin 500 min hektar, 2-cisi [[Hindistan]] 338 min hektar, Azərbaycanda isə sovet dövründə 17 min hektar. {{Mənbəsiz}}

Çay [[Çin Xalq Respublikası|Çin]], [[Hindistan]] və digər Şərqi Asiya ölkələrində yaşayan həmişəyaşıl kol olan Camellia sinensis-in qurudulmuş və ya təzə yarpaqlarının üzərinə qaynar və ya qaynar su tökməklə hazırlanan aromatik içkidir. Çay da nadir hallarda Camellia taliensis yarpaqlarından hazırlanır. Sudan sonra dünyada ən çox istehlak edilən içkidir. Çox müxtəlif çay növləri var; bəzilərinin sərinləşdirici, bir qədər acı və büzücü bir dadı var, digərlərinin isə şirin, qozlu, çiçəkli və ya çəmən notları olan çox fərqli profilləri var. Çay insanlarda ilk növbədə tərkibindəki kofein sayəsində stimullaşdırıcı təsir göstərir.

Çay bitkilərinin vətəni Şərqi Asiyadadır və ehtimal ki, Çinin cənub-qərbində və Birmanın şimalında yaranmışdır. Hua Tuo tərəfindən yazılmış tibbi mətndə çay içilməsi ilə bağlı erkən etibarlı qeyd eramızın üçüncü əsrinə aiddir. Çin Tang sülaləsi dövründə istirahət içkisi kimi populyarlaşdı və çay içmək sonradan digər Şərqi Asiya ölkələrinə yayıldı. Portuqal keşişləri və tacirləri onu XVI əsrdə Avropaya tanıtdılar. XVII əsrdə Hindistanda geniş miqyasda çay əkməyə başlayan ingilislər arasında çay içmək dəb halına gəldi.

Bitki çayı termini [[Kameliya|Camellia]] sinensisdən hazırlanmayan içkilərə aiddir. Bunlar meyvələrin, yarpaqların və ya digər bitki hissələrinin, məsələn, itburnu, çobanyastığı və ya rooibos sıldırımlarının infuziyalarıdır. Çay bitkisindən hazırlanan "çay" ilə qarışıqlığın qarşısını almaq üçün bunlar tisanes və ya bitki mənşəli infuziyalar adlandırıla bilər.

== Sağlamlığa təsirləri ==
Çayın bir içki olaraq istifadə edilməsinin bütün tarixi boyu sağlamlığa faydalı olduğu güman edilsə də, bununla bağlı heç bir əhəmiyyətli dəlil mövcud deyil.

{{Şəkillər sırası|Cameron highlands.jpg|Flower of camellia sinensis.jpg|Çay-1.jpg|Lapsang souchong dsc07639.jpg|Mugicha by CR 01.jpg|e1=175|e2=175|e3=160|e4=140|e5=90|m1=Çay plantasiyası|m2=Çiçək|m3=Tər çay yarpaqları|m4=Qurudulmuş yarpaqlar|m5=Dəmlənmiş çay|color=#BBDD99}}

== Həmçinin bax ==
* [[Çayçılıq]]
* [[Çay (içki)]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

{{Taksonbar}}

[[Kateqoriya:Çaykimilər]]