Xalq təqvimi

Xalq təqvimi - rəsmiyyəti olmayan və müəyyən bir bölgəyə xas olan ya da ümumi qəbul edilməyən təqvim.

Xüsusiyyətləri

Bir bölgədə yaşayan birliklərin ənənəvi mədəni irs olaraq nəsildən nəslə köçürdüyü təbiət hadisələrinə söykənən təcrübələri və uzun davamlı təcrübələrə söykənən tarixi, etik, dini, mifoloji, əkinçilik işarələrin zamanın keçişini və müəyyən dövrlərini xatırlatma vəzifəsini həyata keçirdiyi rəsmi olmayan, şifahi ənənəyə əsaslanan zaman hissələmə vasitəsidir.

Xalq təqvimi (yerli təqvim) istifadə edildiyi bölgədə ümumi bir qəbul görər; hətta bəzən rəsmi təqvimdən daha məşhurdur. Ancaq, günümüzdəki şəhərləşmə və artan texnologiya xalq təqvimlərini ikinci plana atmışdır və ictimai mənada istifadə nisbətləri get-gedə düşür. Xalq təqvimi rəsmi təqvimlərdən daha fərqli olaraq ili, ayları və günləri başqa bir şəkildə hissələrə ayırar və fərqli anlayışlarla adlandırır. Bəzən, kimi təbii hadisələr, əkinçilik anlayışlar bunda təyin edici olar. Bəzən bu təqvimləri bir qisimi və ya bütünü rəsmi təqvim statusuna çata bilər. Məsələn günümüzdəki Türkiyə təqvimində iştirak edən bəzi ay adları xalq təqvimlərində alınmışdır; Ocaq (yanvar), Əkim (oktyabr)...

Mövsümlər

Türk xalq təqvimi, hamısında ortaq bir anlayış olaraq gün dönümü əsasına görə yaradılır. Bugünki təqvim anlayışının əksinə ortalama doqquz gün geridən gələn ay başlanğıcları var. Yəni birinci ayın birinci günü 22 Mart ayıdır. Bu tarix Türk təqviminin yeni il olub bir gün əvvəli Novruz bayramına bərabər düşər.

Mövsümləri adlandırmaq üçün istifadə edilən sözlər bu şəkildədir.

1. Bahar: Kök, Kökəy, Kökləm
2. Yay: Yaz, Yay, Cay
3. Payız: Güz, Güzəy, Güzləm
4. Qış: Qış, Qıs, Xıs

Aylar

Anadoluda

Anadoluda təsbit edilərək yığılmış olan ay adları bu şəkildədir.

Əkinçilik vasitələrinin adlarıyla

1. Köten (Kotan) Ay, 2. Saban (Sapan) Ay, 3. Qosaq Ay, 4. Oraq Ay, 5. Dirən Ay, 6. Döyən (Dövən, Döğən) Ay,

7. Tapan Ay, 8. Dibək Ay, 9. Qazan Ay, 10. Ocaq Ay, 11. Kirmən (Əyirmən) Ay, 12. Külək Ay

Kənd-Heyvan anlayışlarla

1. Tikim Ay, 2. Saçım Ay, 3. Qırxım Ay, 4. Biçim Ay, 5 . Dərim Ay, 6. Verim Ay,

7.Əkim Ay, 8. Söküm Ay, 9. Qatım Ay, 10. Sağım Ay, 11 . Üsüm Ay, 12. Sürüm Ay

İqlim dəyişikliklərə görə

1. Açan Ay, 2. Qandıq Ay, 3. Isıq Ay, 4. Tozaran Ay, 5 . Pozaran Ay, 6. Qısıq Ay,

7. Qoçaq Ay, 8. Balağan Ay, 9. Aralıq Ay, 10. Çağan Ay, 11 . Gücük Ay, 12. Tuluğan Ay

Hava hadisələrinə görə

1. Açar Ay, 2. Qırçan Ay, 3. Uraş Ay, 4. Biçən Ay, 5. Pozar Ay, 6. Sökən Ay,

7. Budan Ay, 8. Qaraş Ay, 9. Qırlaş Ay, 10. Buğan Ay, 11 . Ağpan Ay, 12. Yelən Ay

Digər türk birliklərində

Bu topluluklardaki bəzi ay adlarının bir-birlərinə və Anadoludakı xalq təqvimlərində iştirak edən ay adlarına bənzərliyi xüsusilə diqqət çəkicidir.

Qazaxlarda

Qazax xalq təqvimi eyni zamanda rəsmi təqvimlərini də meydana gətirmişdir.

1. Birtin Ay, 2. Kökək Ay, 3. Mamır Ay, 4. Otamalı Ay, 5 . Şildə Ay, 6. Tamız Ay,

7. Qırküyək Ay, 8. Qazan Ay, 9. Qaraşa Ay, 10. Caltoxsan Ay, 11 . Qantar Ay, 12. Aqpan Ay

Xakaslarda

1. Körük Ay, 2. An Ay, 3. Pəs Ay, 4. Ölən Ay, 5 . Piçən (Biçən) Ay, 6. Orqaq Ay,

7. Ürtün Ay, 8. Qurduyax Ay, 9. Qırlaş Ay, 10. Kiçig (Kiçiğ) Ay, 11. Cel Ay, 12. Azıq (Azığ) Ay

Altaylarda

1. Qanq (Kang) Ay, 2. Qosqar Ay, 3. Silkər Ay, 4. Çuluq (Çuluğ) Ay, 5. Toz Ay, 6. Kisçən Ay,

7. Ürten Ay, 8. Kiçkərek Ay, 9. Sox Ay, 10. Alay Ay, 11 . Kürgən Ay, 12. Pozuq (Bozug) Ay

Balkarlarda

1. Toturnu Ay, 2. Xıçavban Ay, 3. Luqur Ay, 4. Yaynı Ay, 5 . Qırxar Ay, 6. Qırxavuz Ay,

7. Güznü Ay, 8. Qaçnı Ay, 9. Endirevük Ay, 10. Başıl Ay, 11 . Bayıça Ay, 12. Avuznu Ay

Sagaylarda

1. Körik Ay, 2. Namıs Ay, 3. Tartçan Ay, 4. Par Ay, 5 . Tos Ay, 6. Ot Ay,

7. Alçan Ay, 8. Çarıs Ay, 9. Xırlas Ay, 10. Alay Ay, 11 . Çil Ay, 12. Xıra Ay

Qumandılarda

1. Kərek Ay, 2. Örtəng Ay, 3. Kezel Ay, 4. Olan Ay, 5 . Toz Ay, 6. Çızıq Ay,

7. Tayqa Ay, 8. Küçkərek Ay, 9. Soq Ay, 10. Kitig Ay, 11 . Küzər Ay, 12. Arqan Ay

Şorlarda

1. Qoruq Ay, 2. Şın Ay, 3. Şabın Ay, 4. Odaq Ay, 5 . Piçən Ay, 6. Orqak Ay,

7. Urtun (Ürtün) Ay, 8. Qus Ay, 9. Qırlaş Ay, 10. Kiçik Ay, 11. Cel Ay, 12. Çasqı Ay

Yakutlarda

1. Tutar Ay, 2. Ustar Ay, 3. Iyam Ay 4. Ixıyax Ay, 5. Vot Ay, 6. Atırdax Ay,

7. Balağan Ay, 8. Altınnı Ay, 9. Axsınnı Ay 10. Bilidə Ay, 11. Toxsunnu Ay, 12. Olunnu Ay

Orta asiya heyvanlı ay təqvimi

1. KÖKƏK (Gugu quşu), 2. QORAN (Cüyür), 3. BUĞRA (Erkək dəvə), 4. QULCA (Dağ qoçu), 5. TƏKƏ (Erkək keçi), 6. OĞNA (Bozqır keçisi),

7. SIĞIN (Erkək geyik), 8. QOÇQAR (qoç), 9. ELİK (Dağ keçisi), 10. MARAL (Dişi geyik), 11. ARQAR (Dağ qoyunu), 12. TOYQAR (Tarla quşu)

Müddətlər

Türk mədəniyyətində ayların müddətləri, mövsümlərin cəmi müddətləri nəzərə alınaraq hesablanır. Dünyanın orbitinə görə Bahar və Yaz mövsümləri uzun, Payız və Qış mövsümləri isə daha qısadır. Mövsümlərin ən qısası qıştır və təxminən 89 gündür. Ən uzunu isə yazdır və təxminən 93-94 gün davam edər. Bahar 92-93, Payız isə 89-90 gündür. Xalq anlayışında aylara düşən gün miqdarı buna görə təyin olunmuşdur. Kiçik fərqliliklərlə bir çox xalq təqvimində günlərin təsbit edilməsi bu şəkildədir.

(A) Bahar: 31-31-31, Yay: 31-31-30, Payız: 30-30-30 , Qış: 30-30-30 (İlin son günü dörd ildə bir 31 gün davam edər.)

və ya,

(B) Bahar: 30-31-31, Yay: 31-31-31, Payız: 30-30-30 , Qış: 30-30-30 (İlin ilk günü dörd ildə bir 31 gün davam edər.)

Həftə

Anadoluda

1. Bazar ertəsi: Keçəği, Odgün, Gürgəgün
2. Çərşənbə axşamı: Ortağı, Orgün, İnəgün
3. Çərşənbə: Uğrağı, Yəygün, Barasgün
4. Cümə axşamı: Gedəği, Aragün, Tozagün
5. Cümə: Toplağı, Elgün, Bayrıgün
6. Şənbə: Girəği, Başgün, Girəgün
7. Bazar: Dirəği, Dərgün, Dirəgün

Anadoluda həftənin hansı gündən başlayacağına dair müxtəlif anlayışlara bağlı olaraq bu adlar fərqli bölgələrdə bəzən bir və ya iki gün yer dəyişdirər. Həftə geniş şəkildə ya Bazar ertəsi və ya Şənbə başlar. Bəzi bölgələrdə Bazar gününün birinci gün qəbul edildiyi tətbiqlərə da rast gəlinməkdədir.

Qaraçay-Balkarlarda

1. Bazar ertəsi: Başgün
2. Çərşənbə axşamı: Kürgəgün
3. Çərşənbə: Barasgün
4. Cümə axşamı: Ortagün
5. Cümə: Bayrımgün
6. Şənbə: Qıyavgün
7. Bazar: Iyıxgün

Monqollarda

1. Bazar ertəsi: Qal, Quluvun ("atəş")
2. Çərşənbə axşamı: Uxa, Usun ("su")
3. Çərşənbə: Mod, Modun ("ağac")
4. Cümə axşamı: Alt, Altan ("qızıl")
5. Cümə: Şor, Şoron ("torpaq")
6. Şənbə: Nar, Nara ("günəş")
7. Bazar: Sar, Sara ("ay")

Farslarda

Fars mədəniyyətində və təsir etdiyi ətraf mədəniyyətlərdə istifadə edilər.

1. Bazar ertəsi: Doşənbə, Düşembi, Duşem, Duşenbe, Düşənbə, Düyşembi
2. Çərşənbə axşamı: Seşənbə, Sişembi, Şeşem, Sişenbe, Seyşenbe, Şeyşembi, Seysenbi
3. Çərşənbə: Çəhərşənbə, Çerşembi, Çerşem, Çerşenbe, Çarşenbe, Şarşembi, Sersenbi
4. Cümə axşamı: Pençşənbə, Pencişembi, Pencşem, Penşenbe, Peyşenbe, Beyşembi
5. Cümə: Cuma, Cüme, Cumga, Coma, Yoma, Juma
6. Şənbə: Şenbe, Şimbe, Şemi, İşembi, Senbe
7. Bazar: Yəkşənbə, Yekşembi, Yekşem, Cekşembi, Ceksenbi

Günün hissələri

Xalq təqvimi anlayışı əlaqəli olaraq qiymətləndirilməsi lazım olan bir başqa xüsus da xalq mədəniyyətinə görə günün hissələrə ayrılmasıdır. Anadoluda yığılmış olan zaman dilimləri bu şəkildədir:

No	Saat	Vaxt	Türkcə	Pay	Diger	Bölüm
1	06.00	Səhər	Ertə, İrtə	Künə, Günə	Tan, Dan	Gündüz (Kün)
2		Quşluq	Birindi (Birinç)	Qalxsı	Küş	Gündüz (Kün)
3	12.00	Günorta	Öğlə, Övlə		Tüş, Tuş	Gündüz (Kün)
4		İkindi	İkindi (İkinç)		Süş	Gündüz (Kün)
5	18.00	Axşam	Bitə, Pitə	Tünə, Dünə	Üş, Öş	Dündüz (Tün)
6		Şam	Üçündü (Üçünç)	Yatsı	Sön, Son	Dündüz (Tün)
7	24.00	Leyl	Gecə, Keçə			Dündüz (Tün)
8		Təhəccüd	Dördündü (Dördünç)			Dündüz (Tün)

• Bir gün, "Çaq" (Çağ) adı verilən 12 hissəyə ayrılar (1 ÇAQ: 2 Saat).
• Hər Çak isə "Kəh" adı verilən səkkiz parçadan meydana gələr (1 KƏH: 15 Dəqiqə).

Türk xalq mədəniyyətində zaman ölçməyə yarayan cihaza, (günəş saatı anlayışıyla və gün sözü ilə əlaqədar olaraq) "Güngən" deyilmişdir. Yenə zamanı ölçmək mənasını verən "Ötçək / Ödçək" sözü də saat (zaman ölçmə vasitəsi) deməkdir. Öt/Öd türkcədə zaman mənasını verər. Ödəmək sözü bu kök ilə əlaqədardır. Monqolca Ötlöh yaşlanmaq deməkdir və bu fel zamanın keçişiylə əlaqəlidir. Xalq anlayışında zaman ölçü vaxtları aşağıdakı kimidir.

1. Oğ: An.
2. Oğur: Saat.
3. Oğraq: Dəqiqə.
4. Oğurdaq: Saniyə.
5. Oğurçaq: Salise.

Ayrıca Günəşin vəziyyətiylə əlaqəli olaraq istiqamətlərə də bu adlar verilmişdir:

1. Cənub: Günəy, Künəy, Tüştük, Könyək, Güntüştük, Tüşəy.
2. Şimal: Tünəy, Dünəy, Tündük, Tönyək, Güntündük, Tünəy.
3. Şərq: Doğu, Doğı, Çığış, Şığıs, Künçığış, Könsığış, Gündoğusu.
4. Qərb: Batu, Batı, Batıs, Bayış, Künbatıs, Könbayış, Günbatısı.

Mənbə

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

Xarici keçidlər

• Xalq təqvimi-ənənələr  (türk.)
• Xalq təqvimi  (türk.)
• Xalq təqvimi Arxivləşdirilib 2012-03-11 at the Wayback Machine  (türk.)
• Xalq təqvimi, Məsud Şənər  (türk.)
• Xalq təqvimi - Atalarımızdan qalanlar  (türk.)
• Altaylı xalqlar  (türk.)
• Türkcə ay adları  (türk.)

Həmçinin bax

• Təqvim