Ural-Altay dilləri

Ural-Altay dilləri — XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində kifayət qədər məşhur olan fərziyyə. Bu fərziyyəyə görə Ural və Altay dillərinin eyni mənşədən olduğu ehtimal edilirdi.

Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsi Ural dilləri və Altay dilləri adlanan iki dil ailəsinin ortaq bir kökdən gəldiyini iddia edilən linqvistik bir hipotezdir. Bu nəzəriyyə 19-cu əsrdə bəzi dilçilər tərəfindən irəli sürülmüş və müəyyən dövrlərdə populyarlıq qazanmışdır, lakin sonradan elmi dairələrdə geniş şəkildə tənqid olunmuş və əsasən rədd edilmişdir. İndi əksər dilçilər bu iki dil ailəsi arasında qohumluq olduğunu qəbul etmirlər.

Ural dilləri və Altay dilləri adlanan bu iki dil ailəsi ayrı-ayrılıqda geniş yayılmış dillər qruplarını əhatə edir:

Ural dilləri

• Fin-Uqor dilləri: Buraya Fin, Eston, Macar, Mari, Udmurt və Mordvin dilləri daxildir.

• Samodi dilləri: Buraya Nenets, Enets, Nqanasan dili kimi dillər daxildir.

Ural dilləri əsasən Şimali və Şərqi Avropa, Qərbi Sibir və Ural dağlarının ətrafında yayılmışdır.

Altay dilləri

• Türk dilləri: Azərbaycan, Türkmən, Qazax, Qırğız, Tatar, Özbək dili və digər dillər.

• Monqol dilləri: Monqol, Buryat, Kalmık dili.

• Tunqus-Mancur dilləri: Evenk, Mancur, Nanay dilləri.

Altay dilləri isə əsasən Orta Asiya, Qafqaz, Sibir, Monqolustan və Şimali Çin bölgələrində yayılmışdır.

Ural-Altay nəzəriyyəsinin məzmunu

Bu nəzəriyyə, əsasən, qrammatik xüsusiyyətlər və fonetik oxşarlıqlara əsaslanaraq bu dillərin ortaq bir mənşəyə malik olduğunu iddia edir. Bu oxşarlıqlara aşağıdakılar daxildir:

• Vokal harmoniyası (sait uyumu)

• Qrammatik halların və bitişdirici morfologiyanın oxşarlığı

• Şəxs əvəzliklərindəki bəzi oxşarlıqlar

Tənqid və rədd edilmə

20-ci əsrin ortalarından başlayaraq dilçilər arasında bu nəzəriyyəyə qarşı skeptisizm artmağa başladı. Əsas tənqidlərdən biri bu idi ki, bu dillər arasında müşahidə edilən oxşarlıqlar dil qohumluğundan çox dil əlaqələri və qarşılıqlı təsir nəticəsində yaranmış ola bilər. Bu səbəbdən Ural-Altay nəzəriyyəsi bu gün çox az dəstək tapır və əksər dilçilər Ural və Altay dillərini ayrı-ayrı dil ailələri kimi qəbul edirlər.

Nəticə etibarilə, Ural və Altay dilləri arasındakı əlaqələr hazırda elmi dairələrdə mübahisəlidir və bu iki dil ailəsi arasında birbaşa qohumluq olduğu geniş şəkildə qəbul edilmir. Ancaq hər iki dil ailəsi zəngin dilçilik tədqiqatları mövzusu olaraq qalır.

Mənbələr

Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsi ilə bağlı məlumatlar – əsasən dilçilik tədqiqatları, akademik məqalələr və dillərin qohumluğu haqqında yazılmış kitablar vasitəsilə əldə edilir. Bu nəzəriyyə və onun tənqidi ilə bağlı bəzi əsas mənbələr aşağıdakılardır:

1. "An Introduction to Uralic and Altaic Studies" – Björn Kollinder. Bu kitabda Ural və Altay dilləri və onların qohumluğu ilə bağlı nəzəriyyələr müzakirə olunur.

2. "The Uralic and Altaic Series" - Indiana University Publications. Bu seriya Ural və Altay dilləri ilə bağlı geniş bir məlumat bazası təqdim edir və nəzəriyyənin tarixi və tənqidi haqqında ətraflı məlumat verir.

3. "The Altaic Problem and the Origins of the Japanese Language" - Roy Endryu Miller. Bu kitabda Altay dilləri nəzəriyyəsi və bu dillərin Yapon dili ilə mümkün qohumluğu müzakirə olunur, eyni zamanda Ural-Altay nəzəriyyəsinə də toxunulur.

4. "Altaic Linguistics" - Con C. Strit. Bu əsər Altay dilləri ilə bağlı tədqiqatları və Ural-Altay nəzəriyyəsinin tənqidini ehtiva edir.

5. "The Languages of the Soviet Union" - Bernard Komri. Bu kitabda Ural və Altay dilləri ilə bağlı məlumatlar və bu dillərin Sovet İttifaqı dövründəki vəziyyəti haqqında ətraflı təhlillər yer alır.

6. "Uralic, Altaic and Japanese" - Robert Austerlitz. Bu kitab Ural-Altay nəzəriyyəsinin tarixi və bu nəzəriyyənin Yapon dili ilə əlaqəsini müzakirə edir.

Bu mənbələr Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsi haqqında daha ətraflı məlumat əldə etmək və bu nəzəriyyənin tənqidini başa düşmək üçün faydalı hesab edilir. Nəzəriyyə haqqında daha dərindən öyrənmək üçün bu mənbələri oxumaq məsləhət görülür.