Saxaroza

Saxaroza (C₁₂H₂₂O₁₁), disaxaridlərin ən mühüm və ən çox yayılmış nümayəndəsi olub əsasən, şəkər çuğundurunun (12–20%) və şəkər qamışının (14–26%) tərkibində olur. Ona görə də onu şəkər çuğundururu və ya qamış şəkəri adlandırırlar. Saxaroza, həmçinin, bir çox meyvə və tərəvəzlərin tərkibinə daxildir. Saxarozanın molekulu α-qlükoza və β-fruktozanın qalıqlarından ibarətdir. Saxarozanın əmələ gəlməsində hər iki monosaxaridin qlikozid-OH qrupları iştirak edir və nəticədə qlükoza və fruktoza bir molekul su ayıraraq bir-birilə oksigen atomu vasitəsilə birləşir.

Saxaroza
Ümumi
Kimyəvi formulu	C12H22O11
Molyar kütlə	42,2965 ± 0,0144 q/mol
Fiziki xassələri
Sıxlıq	1,587 q/sm³
Termik xüsusiyyətlər
Ərimə nöqtəsi	186  °S
Buxarın təzyiqi	0 ± 1 mm Hg
Təsnifatı
CAS-da qeyd. nöm.	57-50-1
PubChem	5988
RTECS	WN6500000
ChEBI	17992
ChemSpider	5768

Alınması

Sənayedə saxaroza şəkər qamışından və şəkər çuğundurundan ayrılır. Bunun üçün çuğundur xüsusi maşında xırda doğranılır və üzərinə qaynar su əlavə edilib qarışdırılır. Bu zaman çuğundurun tərkibindəki saxaroza həll olaraq məhlula keçir. Kənar qatışıqları çökdürmək üçün məhlul əhəng südü ilə işlənilir. Bu prosesdə saxaraza kalsium — hidroksidlə C₁₂H₂₂O₁₁•CaO•2H₂O tərkibli kalsium-saxarat əmələ gətirir. Məhluldakı kalsium-hidroksidin artığını və kalsium-saxaratın tərkibindəki kalsiumu çökdürmək üçün məhlula karbon-dioksid buraxılır.

Fiziki xassələri

Saxaroza rəngsiz monoklinik kristaldır. Əridilmiş saxarozadan soyudulduqda amorf rəngsiz kristal – karamel alınır. Saxaroza yüksək həllolma qabiliyyətinə malikdir. Həllolma (qramlarla 100 qram həlledicidə): suda 179 (0⁰C) və 487 (100⁰C), etanolda 0,9 (20⁰C). Metanolda isə az həll olur. Dietil efirində həll olmur. Sıxlığı 1,587q/sm3, ərimə temperaturu 186⁰C –dir.

Kimyəvi xassələri

Saxaroza (adi şəkər) — qlükozadan çox şirin və suda çox yaxşı həll olan ağ kristal maddədir. Saxaroza H⁺ ionunun iştirakı ilə qızdırıldıqda hidrolizə uğrayır. Bu zaman qlükoza və fruktoza əmələ gəlir.

C₁₂H₂₂O₁₁ + H_2O → C₆H₁₂O₆ + C₆H₁₂O₆

Saxaroza çoxatomlu spirt kimi fəal metallarla, metal hidroksidləri [(Ca(OH)₂, Cu(OH)₂ ilə suda həll olan saxaratlar əmələ gətirir, mis(II)hidroksidlə mis(II)saxaratın parlaq göy rəngli məhlulunu əmələ gətirir. Molekulunda aldehid qrupu olmadığından saxaroza "gümüş-güzgü" reaksiyası üzrə və mis(II)hidroksidlə oksidləşmir. Yandırıldıqda saxaroza karbon-dioksid və suya oksidləşir.

• 
  Saxaroza molekullarının 3D görünüşü
• 
  Şəkərin qəhvəyi kristalları

Saxarozanın özündən başqa 2 izomeri vardır: maltoza vəlaktoza. Maltoza səməninin təsiri ilə nişastadan alınır. Ona səməni şəkəridə deyilir. hidrolizə uğradıqda qlükoza çevrilir:

C₁₂H₂₂O₁₁ + H₂O → 2C₆H₁₂O₆

Laktoza (süd şəkəri) süddə olur. Hidrolizə uğradıqda qlükoza və onun izomeri olan qalaktozaya parçalanır:

C₁₂H₂₂O₁₁ + H₂O → C₆H₁₂O₆ + C₆H₁₂O₆

Mənbə

1. http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0574.html
2. ↑ Инструкция по медицинскому применению препарата Глюкобай