Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (ing. United Nations) — 1945-ci il oktyabrın 24-də dünyanın ən güclü 50 dövləti tərəfindən yaradılmış "Ümumdünya Hökuməti". Hazırda dünyanın 193 ölkəsi, 500 asılı ərazi, Antarktida materiki, Qərbi Səhra, Dünya okeanı bütünlükdə yer kürəsinin 80 — % ərazisi, BMT-nin mandat sisteminə daxildir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı BMT
ərəb. الأمم المتحدة‎ ing. United Nations Organization fr. Organisation des Nations Unies çin. 联合国 / 聯合國 isp. Organización de las Naciones Unidas rus. Организация Объединённых Наций
BMT üzvü olan ölkələr
Növü	beynəlxalq təşkilat
Yaranma tarixi	26 iyun 1945
Qeydiyyat tarixi	24 oktyabr 1945
Rəsmi dili	ərəb, çin, ingilis, fransız, rus, ispan, portuqal
Mərkəzi	760 BMT Plaza, Manhetten, Nyu-York, ABŞ
Qurucusu	ABŞ Böyük Britaniya ÇXR Fransa SSRİ
Sədr	Antoniu Quterreş
Üzvləri	193 üzv dövlət
un.org
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

BMT-nin baş qərargahı Nyu-York şəhərində yerləşir. Əsas vəzifəsi beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq və möhkəmlətmək, dövlətlər arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirməkdir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İDM-dən sonra, beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanılması, millətlər arasında dostluq əlaqələrinin inkişafı və sosial tərəqiyyə yardım, insan həyatının və hüquqlarının müdafiəsi səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə yaradılmış ən böyük qurumdur.

BMT-nin Nizamnaməsi 1945-ci il 26 iyunda San-Fransisko konfransında 50 dövlətin nümayəndəsi tərəfindən imzalandı və 1945-ci il 24 oktyabrda qüvvəyə mindi.

BMT-nin əsas orqanları BMT Baş Məclisi, BMT Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və İctimai Şura, Qəyyumluq Şurası, Beynəlxalq Məhkəmə və Katiblikdir. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildən BMT-nin üzvüdür.

Üzv ölkələr öz aralarında BMT-nin Nizamnaməsinin — onların dünya birliyinin üzvləri kimi hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirən beynəlxalq müqavilənin prinsipləri ilə əlaqələnirlər.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı aşağıdakı qurumlardan ibarətdir:

• Altı əsas orqandan ibarət olan BMT-nin özü: Baş Assambleya, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Hamilik Şurası, Beynəlxalq Məhkəmə və Katiblik. Niderlandın Haaqa şəhərində yerləşən Beynəlxalq Məhkəmədən başqa, digər qurumlar Nyu-Yorkda, BMT-nin Mərkəzi idarələrində yerləşirlər.
• BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı UNESCO, BMT-nin Uşaq Fondu UNICEF, BMT-nin İnkişaf Proqramı BMTİP və BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (BMTQAK kimi inkişaf, humanitar yardım və insan hüquqlarının müdafiəsi sahələrində fəaliyyətləri həyata keçirən ixtisaslaşmış təşkilatlar.

Fəaliyyəti

BMT-nin qərarları və fəaliyyəti dövlətlər arasında formalaşmış qüvvələr nisbətini, beynəlxalq həyatın aparıcı təmayüllərini əks etdirir. BMT özünün fəaliyyəti müddətində ilk növbədə tərk-silah və beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi sahəsində bir sıra mühüm və faydalı qətnamələr qəbul etmişdir. Onlardan silahlanmanın ümumi tənzimlənməsi və ixtisarını müəyyənləşdirən prinsiplər haqqında (1946), hərbi cinayətkarların təhvil verilməsi və cəzalandırılması haqqında (1946), yeni müharibənin təbliğatına qarşı yönəldilmiş tədbirlər haqqında (1947), dövlətlər arasında sülh və mehriban qonşuluq münasibətlərinin bərqərar edilməsi və möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında (1957 və 1958), ümumi və tam tərk-silah haqqında (1959) qətnamələrini; Dövlətlərin daxili işlərinə müdaxilənin yolverilməzliyi haqqında bəyannaməni (1965); Beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi haqqında bəyannaməni (1970); BMT-nin Nizamnaməsinə uyğun olaraq dövlətlər arasında dostluq münasibətlərinə və əməkdaşlığa dair beynəlxalq hüquq prinsipləri haqqında bəyannaməni (1970); Tərk-silah haqqında ümumdünya konfransının çağırılmasını nəzərdə tutan qətnamələri (1971–1973); Beynəlxalq münasibətlərdə gücün tətbiq edilməməsi və atom silahından istifadənin həmişəlik qadağan olunması haqqında qətnaməni (1972), BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzv dövlətlərinin hərbi büdcələrinin 10% ixtisarı və qənaət olunmuş vəsaitlərin bir hissəsinin inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım göstərilməsi üçün istifadə olunması haqqında qətnaməni (1973) göstərmək olar. BMT-nin Baş Assambleyası Atom silahı sınaqlarının qadağan olunması haq- qında müqaviləni 1963 (üç mühitdə), Kosmos haqqında müqaviləni 1967, Atom silahının yayılmaması haqqında müqaviləni, Dənizin dibi haqqında müqaviləni, Bakterioloji silah haqqında konvensiyanı və s. təsdiq etmişdir.

BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilən müstəmləkəçiliyə, irqçiliyə, milli istismara qarşı yönəldilmiş qətnamələr mühüm əhəmiyyətə malikdir: genosidin xəbərdarlığı və ona görə cəzalandırma haqqında konvensiya (1948); müstəmləkə zülmü altında olan ölkələrə və xalqlara müstəqilliyin verilməsi haqqında bəyannamə (1960); irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında bəyannamə (1963); Apartheyd cinayətlərinin qarşısının alın-ması və ona görə cəzalandırma haqqında konvensiya (1973).

Xalqların milli azadlıq mübarizəsinə, müstəqil dövlətlərin milli suverenliklərinin müdafiəsinə və ayrı-ayrı ölkələrdə vətəndaş müharibələrinin qarşısının alınmasına dair məsələlərin BMT orqanlarında müzakirəsi həmin ölkələrdə təcavüzkar qüvvələrə müqavimət işinə yardım etmişdir. Məs., İndoneziyada xarici müdaxilənin (1946–49) sona çatdırılması haqqında məsələnin Təhlükəsizlik Şurasında baxılması müsbət rol oynamışdır. BMT 1959-cu ildə ingilis, fransız, İsrail qoşunlarının Misirdən çıxarılmasına, Tunisdə, Mərakeşdə, Əlcəzairdə, Kiprdə və s. müstəmləkə rejimlərinin ləğvinə müəyyən yardım göstərmişdir. Yaxın Şərqdə siyasi tənzimləmə haqqında Təhlükəsizlik Şurasının 22 noyabr 1967-ci il tarixli 242 saylı qətnaməsi və Yaxın Şərqdə hərbi əməliyyatların sona çatdırılması, ədalətli və möhkəm sülhün bərqərar edilməsi haqqında 22 oktyabr 1973-cü il tarixli 338 saylı qətnaməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bundan əlavə, Livanda 1978 ilin mart ayından, Serbiyanın Kosovo muxtar vilayətində 1999-cu ilin iyun ayından, Liberiyada 2003-cü ilin sentyabr ayından, Sudanda 2005-ci ilin mart ayından, Konqo Demokratik Respublikasında 2010-cu ilin iyul ayından bu günədək BMT-nin xüsusi missiyaları fəaliyyət göstərir. İran-İraq müharibəsində 1988-ci ilin avqust ayından 1991-ci ilin fevral ayınadək, İraq-Küveyt müharibəsində 1991-ci ilin aprel ayından 2003-cü ilin oktyabr ayınadək, keçmiş Yuqoslaviya ərazisində 1992-ci ilin mart ayından 1995-ci ilin dekabr ayınadək, Bosniya və Hersoqovinada 1995-ci ilin dekabr ayından 2002-ci ilədək BMT-nin mühaşidəçi missiyaları çalışmışdır.

BMT çərçivəsində iqtisadi, sosial və beynəlxalq hüquq sahələrində faydalı qərarlar işlənib hazırlanmışdır: məs., dövlətlərin öz təbii resursları üzərində ayrılmaz suverenliyi haqqında (1952, 1962, 1966), demokratik torpaq islahatları haqqında (1954, 1959) qətnamələri, "Beynəlxalq ticari münasibətlərin və ticarət siyasətinin prinsipləri" (1964), Sosial tərəqqi və inkişaf bəyannaməsi (1969), İnsan hüquqları haqqında ümumi bəyannamə (1948), Qadınların siyasi hüquqları haqqında konvensiya (1952), Uşaq hüquqları bəyannaməsi (1959), Hərbi cinayətlərə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərə müddətin tətbiq edilməməsi haqqında konvensiya (1968).

BMT özünün Nizamnaməsində bəyan edilmiş məqsəd və prinsiplərin həyata keçirilməsi işinə əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Onun qəbul etdiyi qərarlar dünyada sülhün və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə yardım göstərir. BMT bir sıra gərgin beynəlxalq böhranın aradan qaldırılmasında yardımçı olmuşdur. Müasir dünyada BMT-nin beynəlxalq şəraitə müsbət təsir imkanlarının genişləndirilməsi, aktual beynəlxalq siyasi problemlərin nizamlanmasında həlledici vasitəyə çevrilməsi, BMT Nizamnaməsinin bütün üzv dövlətlər tərəfindən ciddi yerinə yetirilməsinə nail olunması istiqamətində fəaliyyəti davam etdirilir.

Məqsədləri

• münaqişələrin sülh yolu ilə tənzimlənməsi və kollektiv tədbirlər qəbul etməklə beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması;
• хalqın özünüdərketmək və bərabərlik prinsipinə hörmət etmək əsasında ölkələr arasında dostluq münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi;
• beynəlxalq humanitar, mədəni, sosial, iqtisadi хarakterli problemlərin həllində beynəlxalq əməkdaşlığı həyata keçirmək, beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar bütün insanlara heç bir fərq qoymadan azadlıq, insan hüquqlarına hörmət və onun genişləndirilməsi;
• müxtəlif ölkələrin razılaşması üzrə; bu məqsədlərə çatmağa yönəldilmiş mərkəzi orqanın funksiyalarının yerinə yetirilməsi.

Prinsipləri

• Onun bütün üzvlərinin bərabərliyi;
• Nizamnamə üzrə qəbul edilən öhdəçiliyi vicdanla yerinə yetirmək;
• Beynəlxalq münasibətlərin sülh vasitəsi ilə həll edilməsi;
• Beynəlxalq münasibətlərdə bir ölkənin digər ölkəyə güc tətbiq etməsindən imtina etmək;
• Bu prinsipləri qəbul etməklə bütün hərəkətlərdə təşkilatın bütün üzvlərinə köməklik göstərmək;
• Beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi təmin etmək;
• BMT-nin üzvü olmayan dövlət BMT-nin prinsiplərinə uyğun olaraq lazım gələrsə hər şeyi təmin etməlidir;
• Dövlətlərin daхili işlərinə qarışmamaq;
• İnsanların əsas hüquq və azadlıqlarına hörmət etmək;
• Xalqların özünüidarə etməsi və bərabər hüquqlu olması;
• Əməkdaşlıq və tərksilah.

Üzv dövlətlər

14 iyul 2011-ci il tarixinə, Cənubi Sudanın BMT-yə üzv qəbul edilməsi ilə təşkilatın üzvlərinin sayı 193-ə çatdı.

Azərbaycan və BMT

Azərbaycan 2 mart 1992-ci ildə BMT-nin üzvlüyünə qəbul edilmiş, həmin ildə BMT yanında Azərbaycan Respublikasının Daimi nümayəndəliyi açılmışdır. BMT beynəlxalq münasibətlərdə müstəsna əhəmiyyətə malik universal beynəlxalq təşkilat kimi Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc vasitələrlə həlli məqsədilə müəyyən fəaliyyət göstərmişdir. Bu istiqamətdə BMT Təhlükəsizlik Şurası 4 qətnamə (30 aprel 1993-cü il 822 saylı, 29 iyul 1993-cü il 853 saylı, 14 oktyabr 1993-cü il 874 saylı, 11 noyabr 1993-cü il 884 saylı), Baş Assambleya "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət" adlı qətnamə (14 mart 2008-ci il), BMT Təhlükəsizlik Şurasının sədri 7 bəyanat (12 may 1992-ci il, 26 avqust 1992-ci il, 27 oktyabr 1992-ci il, 29 yanvar 1993-cü il, 6 aprel 1993-cü il, 18 avqust 1993-cü il, 26 aprel 1995-ci il) qəbul etmiş, həmin qətnamə və bəyanatlarda Ermənistanın işğalçı qüvvələrindən hərbi əməliyyatların dayandırılması, hərbi birləşmə və texnikanın Azərbaycanın zəbt olunmuş ərazilərindən dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılması tələb olunmuş, lakin bu tələblər işğalçı Ermənistan Respublikası tərəfindən yerinə yetirilməmişdir.

Azərbaycan BMT-nin bir çox idarə və orqanları ilə fəal əməkdaşlıq edir. Onların sırasında BMT-nin İnkişaf proqramı (BMTİP), BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, BMT-nin Uşaq Fondu (UNİCEF), BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO), Sənaye İnkişaf Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, BMT-nin Qadınlar Fondu, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) və s. qeyd etmək olar. BMTİP Azərb. Resp. Bərpa və Yenidənqurma Agentliyi (ARRA) və Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyinin (ANAMA) fəaliyyətinə təşkilati dəstək verilməsi və maliyyələşdirmə yolu ilə münaqişədən sonrakı bərpa prosesinə yardım göstərmişdir. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı Azərb. qaçqınları və məcburi köçkünlərinin ağır şəraitinin qismən yaxşılaşdırılması məqsədilə humanitar yardımlar göstərmişdir.

Azərbaycan BMT-nin müxtəlif orqan və idarələrinin fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, bu qurumlara keçirilən seçkilərdə öz namizədliyini irəli sürmüşdür. Azərbaycan Respublikası UNİCEF-in İcra Heyətinin 1995–1997, 1998–2000 illərdə, BMT-nin Davamlı İnkişaf üzrə Komissiyasının 2002–2004-cü illərdə üzvü olmuş, 2003–2005-ci illərdə BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasının üzvü seçilmişidir.

Hazırda Azərbaycan Respublikası beynəlxalq terrorizmə qarşı qlobal miqyasda aparılan mübarizənin fəal iştirakçısı olmaqla, BMT-nin Terrorizmə qarşı mübarizə komitəsi ilə yaxından əməkdaşlıq edir, Azərbaycanda terrorizmə qarşı mübarizə sahəsində görülən işlər haqqında müvafiq hesabatlar verir.

25 oktyabr 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikası 155 ölkənin dəstəyi ilə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına qeyri-daimi üzv seçilmişdir.

BMT-nin ixtisaslaşmış təşkilatları

• Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT)
• BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO)
• BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət məsələləri üzrə Təşkilatı (YUNESKO)
• Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST)
• Dünya Bankı (DB)
• Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF)
• Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatı (ICAO)
• Narkotiklər və Cinayətkarlıq üzrə İdarə (UNODC)
• Ümumdünya Poçt İttifaqı (ÜPİ)
• Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı (BTİ)
• Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı (ÜMT)
• Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatı (BDT)
• Beynəlxalq İntellektual Mülkiyyət Təşkilatı (WIPO)
• Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatının İnkişafı Fondu (IFAD)
• Sənaye inkişafı üzrə Birləşmiş Millətlərin Təşkilatı (YUNİDO)
• Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlıq (UNHCR)
• Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA)

BMT Baş Katibi

Katibliyə BMT Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi ilə beş il müddətinə Baş Assambleya tərəfindən seçilən Baş Katib rəhbərlik edir. Onun 2 dəfə seçilmək hüququ vardır.

№	Soyadı və adı	Ölkə	Səlahiyyətin başlanğıcı	Səlahiyyətin sonu
1	Trüqve Halvdan Li (Trygve Halvdan Lie)	Norveç (Qərbi Avropa)	2 fevral 1946	10 noyabr 1952
2	Daq Hammarşeld (Dag Hammarskjöld)	İsveç (Qərbi Avropa)	10 aprel 1953	18 sentyabr 1961
3	U Tan (ဦးသန့်)	Birma (Asiya)	30 noyabr 1961	1 yanvar 1972
4	Kurt Valdhaym (Kurt Waldheim)	Avstriya (Qərbi Avropa)	1 yanvar 1972	1 yanvar 1982
5	Havyer Peres de Kuelyar (Javier Pérez de Cuéllar Guerra)	Peru (Cənubi Amerika)	1 yanvar 1982	1 yanvar 1992
6	Butros Butros Qali (بطرس بطرس غالي)	Misir (Afrika)	1 yanvar 1992	1 yanvar 1997
7	Kofi Annan (Kofi Annan)	Qana (Afrika)	1 yanvar 1997	1 yanvar 2007
8	Pan Gi Mun (반기문)	Koreya Respublikası (Asiya)	1 yanvar 2007	5 oktyabr 2016
9	Antoniu Quterreş (António Guterres)	Portuqaliya (Avropa)	5 oktyabr 2016	hal hazırda vəzifədədir

Üzvlük haqqının hesablanması

BMT-yə üzvlük haqqında əsas prinsip ölkənin ödəmə qabiliyyətinin vəziyyətidir. Hər ölkə ümumi daxili məhsulunun həcminə uyğun ödəniş edir.

Həmçinin bax

• BMT üzvü olan dövlətlər
• Adventist İnkişaf və Yardım Agentliyi (AİYA)
• Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Parlament Assambleyası

Mənbə

• BMT-nin Azərbaycandakı Nümayəndəliyi Arxivləşdirilib 2007-10-28 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

• un.org — Rəsmi saytı
• Birləşmiş Millətlər Təşkilatın Azərbaycanda ofisi