Ver la fonte de Mosca

{{revisáu}}
{{otrosusos}}
[[Ficheru:Fly cleaning.ogv|thumb|200px|Mosca estregándose les pates.]]
'''Mosca''' ye'l nome vulgar dau a numberoses [[especie|especies]] d'[[Inseutu|inseutos]], especialmente a les pertenecientes al [[orde (bioloxía)|orde]] de los [[diptera|dípteros]] ([[Diptera]]). De xuru, les mosques siguieron al home dende la [[prehistoria]] y son, poro, unos de los inseutos más enraigonaos nel imaxinariu popular.

== ¿Qué s'atalanta por mosca? ==
El términu "mosca" ye bien vagu y ye difícil precisar qué especies s'inclúin so esta denominación. La definición dada pola Academia de la Llingua Asturiana, diz: "''Inseutu dípteru de cuerpu negru, cabeza ancha, güeyos saltones y boca en forma de trompa que chupa los alimentos''." 
<center><gallery>
Ficheru:Caliphrodae head.jpg|Tiesta d'una mosca.
Ficheru:Scatophaga stercoraria 1 Luc Viatour.jpg|Mosca de [[cuchu]] mariellu.
Ficheru:Fly 01.gif|[[Animación]] d'una mosca.
Ficheru:Sarcophaga Bercaea2.jpg|''[[Sarcophaga]]'' ([[Sarcophagidae]]).
Ficheru:Mouche verte arriere.jpg|''[[Lucilia]]'' sp. ([[Calliphoridae]]).
Ficheru:Vinegar fly.jpg|''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Drosophilidae]]).
Ficheru:Eristalis fg02.jpg|''[[Eristalis]]'' ([[Syrphidae]]), una mosca qu'asonsaña a una abeya.
</gallery></center>
<gallery>
Ficheru:Musca domestica 2.jpg|''[[Calliphora vomitoria]]'' ([[Calliphoridae]]).
Ficheru:Calliphora vomitoria espunny.jpg |''[[Calliphora vomitoria]]'' ([[Calliphoridae]]).
Ficheru:Calliphora vomitoria espunny02.jpg |''[[Calliphora vomitoria]]'' ([[Calliphoridae]]).
Ficheru:Calliphora vomitoria espunny03.jpg |''[[Calliphora vomitoria]]'' ([[Calliphoridae]]).
</gallery>
Seya que non, les especies que pertenecen a la [[familia (bioloxía)|familia]] de la mosca común ([[Muscidae]]) son claramente mosques pal vulgu; delles especies de families próximes, como [[Calliphoridae]] o [[Sarcophagidae]], reciben más bien el nome de moscardos, dáu'l so gran tamañu, el so cuerpu peludu y el runfíu más grave del so aletéu. Otros dípteros reciben nomes concretos, como los [[Tabán|tabanes]] y los [[mosquitos]].

=== Mosques que nun son mosques ===
Esisten dellos grupos d'inseutos que reciben el nome vulgar de "mosques" ensin selo. Les "mosques" porta-sierra son [[himenópteros]] (del mesmu orde que les [[abeya|abeyes]], [[aviespa|aviespes]] y [[formiga|formigues]]); les "mosques" de mayu son [[efemerópteros]]; les "mosques" de les piedres son [[plecópteros]]; les "mosques" escorpión son [[mecópteros]]; les "mosques" blanques son [[mosca blanca|hemípteros]]; la "mosca" d'''España'' ye un [[Lytta vesicatoria|coleópteru]]; les "mosques" de tierra son [[Phlebotomus|mosquitos]], etc.

== Carauterístiques ==
[[Archivu:Housefly anatomy-key.svg|300px|thumb|Anatomía d'una mosca típica<br />
'''I''': cabeza; '''II''': tórax '''III''': abdome. '''—''' '''1''': prescutum; '''2''': espiráculu delanteru; '''3''': scutum; '''4''': basicosta; '''5''': calypters; '''6''': scutellum; '''7''': vena; '''8''': ala; '''9''': segmentu abdominal; '''10''': balancín; '''11''': espiráculu posterior; '''12''': fémur; '''13''': tibia; '''14''': espolón; '''15''': tarsu; '''16''': propleura; '''17''': prosternón; '''18''': mesopleura; '''19''': mesosternón; '''20''': metapleura; '''21''': metasternón; '''22''': güeyu compuestu; '''23''': aresta; '''24''': antena; '''25''': [[palpos maxilares]]; '''26''': [[labium]]; '''27''': labellum; '''28''':seudotráquea;]]
[[Archivu:Screwworm larva.jpg|thumb|Caresa de mosca causante de [[miasis]].]]
Les mosques típiques ([[Muscidae]] y families próximes), como tolos dípteros, tienen un cuerpu estremáu en tres rexones o [[tagma|tagmes]]; [[cabeza (artrópodos)|cabeza]], [[tórax (artrópodos)|tórax]] y [[abdome (artrópodos)|abdome]]; tienen [[güeyu compuestu|güeyos compuestos]] per miles de facetes sensibles a la lluz individualmente que llimpien constantemente estregando les sos pates, y [[pieces bucales]] afeches pa zucar, llamber o furar; nenguna mosca ye a morder o mazcar, pero munches especies piquen y zuquen [[sangre]]; namái tienen dos [[ala (zooloxía)|ales]], les ales posteriores tán amenorgaes a unes estructures llamaes [[halterios]] o balancinos qu'actúen como órganos estabilizadores del desplazamientu.

Tienen el cuerpu cubiertu por numberoses [[sensilia|sedes sensoriales]] coles que pueden saborguiar, goler y sentir. Les sedes de les [[pieces bucales]] y de les pates úsenles pa saborguiar; les mosques saborguien lo que tríen; si tríen daqué sabroso, baxen la boca y vuelven probar.

Les pates tienen unes almadines adherentes que-yos dexen caminar sobre superficies llises como'l vidriu, inclusive pámpana abaxo.

== Bioloxía y ecoloxía ==
El so ciclu de vida ye [[Metamorfosis (bioloxía)|holometábolu]], esto ye, asocédense de cuatro fases morfolóxiques: el güevu, la [[canesba]] o [[caresa]], [[pupa]], y l'adultu. Delles especies completen esti ciclu nunos pocos díes; otres, n'unu o dos meses. Pero polo xeneral la vida permediu d'una mosca ye de 15 a 25 díes. Sicasí, non toles mosques ponen güevos. Delles especies son [[Ovoviviparidá|ovovivípares]],<ref>{{Cita llibru |autor= Hoell, H.V., Doyen, J.T. & Purcell, A.H. |añu=1998 |títulu=Introduction to Insect Biology and Diversity, 2nd ed. |editorial= Oxford University Press |páxines= 493-499|isbn= 0-19-510033-6}}</ref> los güevos eclosionen nel interior de la madre, de mou que les críes salen al esterior yá en forma de [[Caresa|careses]].

Viven na basura y en sitios nos qu'heba materia fecal d'animales. Los animales muertos atraen a les mosques a les poques hores de morrer. La mayoría de les mosques son diurnes.

== Impautu nel ecosistema ==
Les mosques formen parte de casi tolos [[ecosistema|ecosistemes]], en tolos [[hábitat]]s terrestres. Les consecuencies de la so presencia nel mediu ambiente y na sociedá humana son d'importancia escepcional.{{ensin referencies}}
* '''Positivu'''. Les mosques y otros inseutos, tal como los [[Silphidae|escarabayos escavadores]], son bien importantes nel consumu y desaniciu de los [[cadabre|cadabr]]es de los animales. Les mosques tamién son esenciales en convertir la materia fecal y na descomposición de la vexetación. Les mosques [[Tachinidae|taquínides]] úsense como control biolóxicu porque parasiten a estremaes especies de bichos [[Hemiptera|chinches]]. Les mosques tamién sirven como presa pa otros animales incluyendo aves y pequeños rucadores, son asina parte importante de la [[cadena alimentaria]]. Dalgunes son actives [[polinizador]]es (por casu, críense les mosques en grandes númberos pa sirvir como polinizadores de [[xirasol]]es nos ivernaderos de [[Xapón]], tamién son bonos polinizadores de coles y otres plantes crucíferes).
* '''Negativu'''. Yá que la materia fecal y la carne en descomposición atraen a les mosques, implícase a les mosques na tresmisión d'[[enfermedaes infeicioses]] como la [[disentería]], el [[cólera]], y la [[fiebre tifoideo]] al contaminar los alimentos sobre los que se posen. Tamién son [[vector (bioloxía)|vectores]] na tresmisión d'[[epizootia|epizooties]], como por casu la [[mosca tse-tsé]] qu'arrobina, por picadura, la [[enfermedá del suañu]] ente los [[bóvidu|bóvidos]] y l'[[homo sapiens|home]]. Les careses de delles mosques producen [[miasis]] nel ganáu (''[[Cochliomyia hominivorax]]'', el viérbene barrenador del ganáu) y nel home (''[[Dermatobia hominis]]'').

== Terapia llarval ==
La terapia llarval, tamién conocida como terapia de canesbes o terapia de viérbenes, ye la introducción intencional per parte d'un profesional médicu de canesbes, o careses vives y esterilizaes de mosca en firíes non cicatrizantes d'animales y humanos, col propósitu de llimpiar seleutivamente los texíos necróticos de la mesma y promover el sanáu.

== Mosques y la cultura ==
Usáronse de cutiu les mosques na [[mitoloxía]] y [[lliteratura]] pa representar a axentes de muerte y deterioru, como la cuarta [[Les diez plagues d'Exiptu|plaga Bíblica d'Exiptu]]. Retratáronse como les malvaes (por casu, na [[mitoloxía griega]], [[Myiagros]] yera un dios qu'estornaba les mosques mientres los sacrificios a [[Zeus]] y [[Atena]], y Zeus unvió a una mosca a morder el caballu [[Pegasu|Pegasus]] que causa [[Bellerophon]] pa retirase a la Tierra cuando él lu intentó montar pa Montar l'Olimpu).
[[Archivu:Jewels and Weapons of Queen Ahhotep.png|thumb|Xoyes y armes ceremoniales atopaes nel enterramientu de la Reina [[Ahhotep]], incluyendo un hachu, que nel so filu representa al faraón Amosis I ablayando a un soldáu ''hicsu'' y les '''mosques d'oru''' concedíes a la reina pol so sofitu na llucha escontra los hicsos.]]

Sicasí, en delles cultures la connotación nun ye tan negativa (por casu, na relixón de [[Navajo]] tradicional, la Mosca Grande ye un espíritu importante).

La mosca, como símbolu de valor indomable, insistencia y tenacidá frente al conflictu, yera'l mayor gallardón militar na cultura exipcia, la más alta distinción concedida pol faraón a los sos valientes. El faraón [[Amosis I|Ahmose]] condecoró nuna bella ceremonia a la so madre, [[Ahhotep]], con un collar con trés grandes mosques d'oru, de 9 cm d'altor. Nenguna otra reina d'Exiptu recibió esta condecoración militar. Ahmosis reconocía asina que la inspiradora de la guerra de lliberación fuera Ahhotep; yera la so forma de reconocer los grandes esfuercios y sacrificios a los que se sometiera esta reina, que diose a la causa de lliberar a Exiptu del xugu de los hicsos.

Los habitantes de [[Cirene]] ufiertaben sacrificios al dios [[Acoro (mitoloxía)|Acoro]] por que los llibrara d'estos inseutos. Los [[acarnanios]] veneraben a les mosques y los naturales d'[[Accaron]] ufiertaben inciensu a la divinidá que les cazaba. Los griegos teníen asina mesmu'l so dios Cazamosques (Myiagros). [[Eliano]] diz que les mosques retirábense por sigo soles nos [[Xuegos Olímpicos|xuegos olímpicos]] y pasaben a la otra parte del [[ríu Alfeo]]. Nel templu d'[[Apolo]], n'[[Accio]], cuando s'averaba la fiesta, inmolábase un [[Bos taurus|toru]] a les mosques que, una vegada saciaes, retirábense.<ref NAME="Salvat">Diccionariu enciclopédicu popular ilustráu Salvat (1906-1914)</ref>

El [[demoniu]] [[Belcebú]] recibe'l nome de "el señor de les mosques", por cuenta de un xuegu de pallabres que convirtió al dios [[cananéu]] ''Ba'al Zebûl'' (lliteralmente "el señor príncipe") en ''Baal Zabut'' ("el señor de les mosques").

En [[Roma antigua|Roma]], había un templu, el d'[[Hércules]] vencedor nel que nun entraben enxamás les mosques por más qu'aquel héroe nun pudiera enxamás estornales yá que, según [[Teófilu (figura lliteraria)|Teófilu]] y [[Paracelso]], nin el mesmu [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]] tien esti poder. Les mosques allegaben a miríades a los sacrificios de [[Molloch]] y los [[xudíu|xudíos]] consideraben de feliz agüeru que nun se viera enxamás una mosca nel [[templu de Salomón]].<ref NAME="Salvat" />

El poema d'[[Emily Dickinson]] diz "''yo oyí'l runfíu d'una mosca cuando morría''" fai la referencia a les mosques nel contestu de la muerte. Otramiente, nel [[arte]] y ficción, úsense tamién principalmente les mosques pa introducir elementos d'horror o una sensación de suciedá; un exemplu de lo anterior ye una película de ciencia ficción de 1958 llamada "[[La mosca (1958)|La mosca]]" (nueva versión en [[La mosca (película de 1986)|La mosca]]) na que se reparaba a un científicu intercambiar partes del so cuerpu ([[ADN]]) por fuerza colos d'una mosca. L'habilidá de mosques d'enferronase a casi cualquier superficie tamién inspiró'l títulu d'[[Home Mosca]] pa persones con habilidaes d'esguiláu y paracaidismu nos edificios.

Les mosques son unu de los símbolos personales del poeta [[Antonio Machado]]; nel so poema "''Les mosques''" retratar como animalucos revoltosos y entrañables que remembren la infancia del [[poeta]] y nun tien respetu nin polos "párpagos de los muertos".

== Habilidá pa escapar ==
Investigadores n'[[Estaos Xuníos]] afayaron qu'estos inseutos deben la so habilidá pa escapar al fechu de que cunten un sofisticáu sistema de defensa que los fai antemanase a los movimientos del so atacante. Per duana d'avanzaos métodos, estos científicos afayaron qu'una mosca ye a mover les sos pates traseres y asitiales xusto na posición aparente pa entamar el vuelu col fin de fuxir. Cunten tamién que son a faer esto y non necesariamente cumplilo, esto ye, si finalmente l'atacante nun ataca a la mosca, vuelven a la so posición normal. Tamién son capaces d'usar esti sistema mientres realicen otres aiciones. La investigación corrió a cargu del profesor [[Michael Dickinson]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/science/newsid_7587000/7587932.stm ¿Por qué ye tan difícil matar mosques? de la BBC]</ref>

== Llibre albedríu en mosques ==
En xineru de 2011 espublizóse na revista Proceedings of the Royal Society l'artículu “Escontra un conceutu científicu de la voluntá llibre como una traza biolóxica: aiciones bonales y toma de decisiones nos invertebraos”<ref>http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/early/2010/12/14/rspb.2010.2325.abstract?sid=276fdce6-411f-4be1-a72b-bf8450b04f3y</ref> nel qu'afírmase qu'hasta les mosques de la fruta manifiesten de dalguna manera una conducta con [[llibre albedríu]]. El so autor, Björn Brembs, afirma que'l comportamientu de les mosques, anque nun ye dafechu llibre, nun ta dafechu constreñíu. El trabayu apurre evidencia llograda de celebros de mosques, celebros considerablemente más pequeños que'l nuesu, pero que sicasí paecen tar dotaos de flexibilidá en tomar de decisiones. El científicu atrévese a señalar que la capacidá d'escoyer ente distintes opciones de comportamientu, inclusive na ausencia de diferencies nel mediu ambiente, sería una capacidá común a la mayoría de los celebros, si non de toos, polo que los animales más simples nun seríen autómates totalmente predecibles.<ref>{{Cita web |url=http://librodenotas.com/deloanimallohumanolodivino/19642/mosques-con-llibre-albedrio-i |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170904170700/http://librodenotas.com/deloanimallohumanolodivino/19642/mosques-con-llibre-albedrio-i |fechaarchivu=2017-09-04 }}</ref>

== Ver tamién ==
* [[Pesca con mosca]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Wikiquote|preposición=sobre la}}
{{Wikispecies|Brachycera|Brachycera}}
{{Commonscat|Brachycera|Brachycera}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Brachycera]]
[[Categoría:Polinizadores]]
[[Categoría:Plagues]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con plantía Otros usos a páxines que nun esisten]]