Llingües anatolies

Llingües anatolies
Distribución xeográfica	Anatolia
Falantes	Estinguíes
Filiación xenética	Indoeuropéu; Llingües anatolies
Subdivisiones	Hitita; Luwita-Liciu-Cario; Pisidio-Sidético; Lidiu; Palaicolidio (es) , Idioma hitita, Idioma palaíta, Luwic (en) y idioma kalašma (es)
Códigu Glottolog	anat1257
	; Lengua neo-Anatolies del primer mileniu e.C.
	Ver tamién; Idioma - Families - Clasificación de llingües
	[editar datos en Wikidata]

Les llingües anatolies son un grupu de llingües indoeuropees estinguíes que se falaben mientres el primer y segundu mileniu e. C. n'Asia Menor. D'ente elles, la que presenta mayor númberu de muertes ye'l hitita, l'idioma oficial del Imperiu hitita, que florió nel segundu mileniu. Los testos n'hitita más antiguos daten del sieglu XVII e.C. y los más recién de c. 1200 e. C.

Estes llingües son conocíes por inscripciones cuneiformes de la península anatólica, d'ende'l so nome. Tamién s'atoparon alfabetos primitivos y xeroglíficos usando llingües de la mesma familia.

Historia

Oríxenes

La caña anatolia ye considerada la división más temprana que sufrió'l protoindoeuropéu, nuna etapa denomada Indo-Hitita o "Protoindoeuropéu Mediu", que s'encuadraría na metá del IV mileniu e. C. Nel marcu de la hipótesis de los kurganes, hai dos posibilidad pa esplicar cómo los falantes del grupu anatolio llegaron a Anatolia: dende'l norte pol Cáucasu, o dende l'oeste pelos Balcanes,^[1] siendo esta ruta la considerada como más probable por Steiner (1990).

Usualmente considérase que'l grupu anatolio foi'l primer grupu en biforcase del restu del indoeuropéu común. Inclusive'l proto-anatolio paez caltener arcaismos que se perdieron nel restu de llingües indoeuropees, polo que'l anatolio ye importante pa reconstruyir la llingua antecesora del "proto-indoeuropéu clásicu".

Llegóse a proponer que les llingües exees de los pueblos del mar ya inclusive la llingua minoica podríen tar emparentaes col grupu anatolio, pero la corriente llingüística principal considera que nun hai pruebes concluyentes pa sofitar esta hipótesis.

Estinción

El lidiu ta atestiguáu epigráficamente ente'l 700 e. C. y el 200 e. C. fora eses fecha posiblemente usóse anque nun ye posible conocer el grau d'usu coloquial. La helenización d'Anatolia empezó bien llueu, dende XV e. C. Surdieron dende antiguu colonies griegues n'Asia Menor como Mileto o Rodes. Una segunda fola d'helenización producir tres les conquistes d'Alexandru Magnu. Pola mesma dómina llegaron a Anatolia diversos pueblos, como los gálates. Envalórase qu'escontra'l sieglu I e. C. les llingües anatolies natives de la zona sumiríen o yeren usaes marginalmente. Esto convirtió al grupu anatolio nel primer grupu indoeuropéu n'escastase pola mor del surdimientu d'otres cañes de la mesma familia etnollingüística.

Descripción llingüística

La morfoloxía hitita ye menos complexa que la d'otres llingües indoeuropees antigües, polo cual o bien delles carauterístiques indoeuropees sumieron nel hitita, o bien les otres llingües anovaron nestos aspeutos. Contién numberosos arcaísmos de gran importancia pa la comprensión de la evolución de les llingües indoeuropees.

En siendo descifraes nel sieglu XX, les llingües anatolies dexaron validar ciertes hipótesis relatives a la evolución del protoindoeuropéu formulaes polos llingüistes de finales del sieglu XIXsobremanera l'analís estructural propuestu por Ferdinand de Saussure:

Toles llingües indoeuropees hasta entós conocíes teníen trés xéneros: masculín, femenín y neutru. Los especialistes envaloraben que se trataba d'una derivación d'un sistema más antiguu nel que funcionaba una distinción ente lo animao y lo inanimao. El descubrimientu del hitita-nesita confirmó esta hipótesis: esta llingua caltuvo'l vieyu sistema. Esiste, n'efeutu, nes llingües anatolies el genus commune (animaos) y el genus neutrum (inanimaos);
Como les raíz indoeuropees taben de normal constituyíes sobre unes consonantes alredor de les qu'articulaben una o delles vocales alternantes (a la manera de los raigaños semítiques), una hipótesis consideraba que cada raigañu tenía d'empezar por una consonante, cosa que nun asocede, nun siendo que supongamos la esistencia d'una consonante inicial qu'habría enmudecido en toles llingües. Suponer la so esistencia dexaba poner les bases d'un sistema más coherente. Tres el desciframientu del hitita, diéronse cuenta de que, xustamente, esta llingua caltuviera felicidá consonante. El sistema supuestu víase entós confirmáu. Por casu, podemos comparar l'hitita hawi- (con laringal inicial) col llatín ovi-s: los dos signifiquen "oveya";
De manera similar, les llingües indoeuropees conocen alternancies vocáliques bien frecuentes que, tal que aldovinara Saussure, provienen, ello ye que del enmudecimiento d'una laringal, que puede colorear una vocal en contautu y face-y esperimentar un allargamientu compensatoriu. Esti fenómenu, llamáu teoría de les laringales atestiguóse en delles ocasiones, gracies al descubrimientu de les llingües anatolies. Cabo resaltar que Saussure tuvo la intuición d'estes laringales (ensin llegar a la conclusión de que se trataba de consonantes), a les que llamó coeficiente sonántico. Más tarde, inspirándose en gran manera nel funcionamientu de les llingües semítiques, fueron denominaes col nome de schwa (términu propiu de la gramática del hebréu). Güei el términu laringal ye'l más frecuente.

Amás d'estes carauterístiques arcaiques, les llingües anatolies tienen igualmente un ciertu númberu de trazos evolucionaos. En particular, el númberu de casos del so declinación ye de cinco, ente que el protoindoeuropéu reconstrúyese tradicionalmente con ocho. La reduplicacón de monemes ye otru de los trazos distintivos d'estes llingües.

Per otra parte, l'asociación tradicional de llingües centum col grupu occidental y de les satem col oriental dexó de tener sentíu col descubrimientu de les llingües anatolies (y del tocariu). Esta familia nun puede clasificase como centum o satem, pos contién dambes carauterístiques. Como exemplos:

centum: griegu kéras < PIE *k^yrw- > hitita karawar, "cuernu"
satem: sánscritu sruva < PIE *k^yrw- > luvita xeroglíficu zurni, "cuernu"
satem: llatín equus, sánscritu as'vas < PIE *ek^wvos > luwita azuwa- > liciu esbe, "caballu"

Comparanza léxica

Español	Hitita	Luvita	Liciu	Lidiu	Llatín	Griegu	Sánscritu	*Proto-Indoeuropéu
Muestra de vocabulariu anatolio, comparáu con otres cañes del indoeuropéu
unu	*a:nt-	*a-	sñta	-	ūnus	heis	eka	oinos / sems
dos	da:-	duwa-	tuwa	-	duō	dyō	dvi	*duwō
trés	tri-	*tarri-	tri(ja)	-	trēs	treis	tri	*treyes
cuatro	meiu-	*mawi-	teteri	-	quattuor	tessares	catur	*kʷettwor
cinco	-	*pāⁿku	-	-	quīnque	pente	pañca	*penkʷy
seis	-	-	-	-	sēx	hēx	ṣaṣ	*swēks
siete	šipta-	-	-	-	septem	hepta	sapta	*septm
ocho	-	*haktau	aitāta	-	octō	oktō	aṣṭa	*h₃oktou
nueve	-	*nu-	ñuñtāta	-	novem	ennea	nava	*newn
diez	-	-	-	-	decem	deka	daśa	*dekm
lluz	lukkái (rellumar)	luha-	luga-	-	lux	leukos (blancu)	lagʰo (llivianu)	lewgʰ- (lluz, rellumar)*
caballu	asu, aswa	-	esbe	-	equus	hippos	aśvas	*ekʷvos
dios	siw, siun	tiwat- (dios solar)	ziw-	divi-	deus	theos	deva	*deiwos
padre	atta-	tati-	tedi-	-	-	-	atta (madre)	atta (proxenitor)*
ríu	hapa (agua)	hapi-	hebeli-	-	amnis	Apia (Peloponeso)	apa (agua)	h₂ap (ríu, agua?)*
beber	ekw, akw	ahw-	-	kofu (agua)	aqua (agua)	-	-	akʷā (agua, ríu?)*

¹ = Apellativu cariñosu.

Clasificación

Clasificación cronolóxica

Imperiu hitita, en colloráu, escontra'l sieglu XIV e.C.

Les llingües anatolies falar mientres un dilatáu periodu, polo que ye común arrexuntales en llingües antigües y llingües tardíes:

Llingües anatolies antigües:
- Hitita o Nesita (nesili o nesumnili), falada siquier ente 1900 e. C. y 1100 e. C., yera la llingua usada nel Imperiu hitita.
- Luvita o Luvio (luwili), pariente cercanu del hitita, yera faláu en rexones estremeres, delles vegaes so control hitita ***

Luvita cuneiforme, escritu en gloses y pasaxes curtios en testos hitites escritos usando escritura cuneiforme

- - Luvita xeroglíficu, escritu en xeroglíficos anatolios en sellos ya inscripciones pedreses
- Palaico o Palaíta (palaumnili), faláu na zona norte del centru d'Anatolia, escastáu sobre'l sieglu XIII e. C., conócense namái fragmentos d'oraciones anotaes en testos hitites
Llingües anatolies tardíes:
- Cario, faláu en Caria, escastáu nel sieglu III e. C., conozse gracies a pintaes de mercenarios carios n'Exiptu fechaes nel sieglu VII e. C.
- Liciu o Liciu A, faláu en Licia na Edá del Fierro, ye descendiente del luvio, escastáu probablemente nel sieglu I e. C., conócense pocos fragmentos
- Milio o Liciu B, ye un dialeutu pocu documentáu de liciu, atestiguáu por una sola inscripción.
- Lidiu, faláu en Lidia, escastáu nel sieglu I e. C., conócense pocos fragmentos.
- Pisidio (Lakuna)
- Sidético, falada en Side (mariña de Panfilia), hai testimonios dende'l sieglu V al II e. C.
Llingües posiblemente Anatolies pero ensin clasificar:
- Capadociu
- Misio
- Isaurio

Clasificación interna

Preséntense dos grandes grupos, l'hitita y el luvita:

Proto-Anatolio
- Hitita
- Anatolio meridional
  - Lidiu
  - Palaico
  - Grupu luvio-liciu ****

Proto-Liciu ***** Liciu

- - - - Milio
    - Proto-Luvio
      - Luvio cuneiforme *****

Luvio xeroglíficu **** Cario

Por cuenta de los pocos testimonios escritos, ye imposible entá clasificar les llingües sidética y pisidio. Créese que la llingua sidética podría ser un dialeutu de frontera del lidiu, liciu y cario. El pisidio créese emparentáu col liciu y el sidético, y tien semeyances col frigio.

Probablemente haya otres llingües de la familia que nun dexaron testimoniu escritu, como les llingua de Misia (misio), Capadocia (antiguu capadociu), Isauria (isaurio), Tocaria y Paflagonia.

Referencies

↑ Los modelos que señalen un orixe anatolio del PIE evidentemente nun contemplen nenguna migración, y los modelos qu'asumen un orixe armeniu establecen la migración dende l'este.

Bibliografía

Pokorny, Julius (1969). Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. Leiden University. ISBN 3-7720-0947-6 [1].
Steiner, G. (1990). «The immigration of the first Indo-Europeans into Anatolia reconsidered». Journal of Indo-European Studies (18). p. 185-214.

Enllaces esternos

(n'inglés) Anatolian languages (por D. Y. Landon)
Les llingües anatolies en LINGVÆ·IMPERII
Les llingües anatolies en PROEL
(n'inglés) Anatolian languages at The United Sites of Indo-Europeans

Ver tamién

[1] Los modelos que señalen un orixe anatolio del PIE evidentemente nun contemplen nenguna migración, y los modelos qu'asumen un orixe armeniu establecen la migración dende l'este.

[1]