Aragonés d'o Viello Sobrarbe

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Aragonés d'o Viello Sobrarbe

Situación de l'aragonés d'o Viello Sobrarbe
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País Aragón
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Viello Sobrarbe
Lugars principals Lo Grau, Guaso, A Torriciella, Sant Velián, Santa María de Buil, Os Rials, Castillazo, O Coscollar, As Pauls, Santa María de La Nuez, Sasa, Mondot, Elsón, Xabierre d'Elsón, Eripol, Almazore, Lo Espitalet, Barcabo, Lecina, Betorz, Abizanda, Escaniella, Lamata, Ligüerre de Cinca, Samitier, Mediano, A Pardina, A Torre, Castillón de Sobrarbe, Camparretuno, Cosculluela de Sobrarbe, Plampalacios y Moriello de Tou
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en {{{oficial}}}
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por {{{regulau}}}
Vitalidat Meya
Escritors principals
Rasgos dialectals
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
ISO 639-1 {{{iso1}}}
ISO 639-2 {{{iso2}}}
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL {{{sil}}}

L'aragonés d'o Viello Sobrarbe ye a parla comarcal aragonesa propia d'o Viello Sobrarbe, denominación que fa alusión a l'antigo contau de Sobrarbe: Lo Grau, Guaso, A Torriciella, Sant Velián, Santa María de Buil, Os Rials, Castillazo, O Coscollar, As Pauls, Santa María de La Nuez, Sasa, Mondot, Elsón, Xabierre d'Elsón, Eripol, Almazore, Lo Espitalet, Barcabo, Lecina, Betorz, Abizanda, Escaniella, Lamata, Ligüerre de Cinca, Samitier, Mediano, A Pardina, A Torre, Castillón de Sobrarbe, Camparretuno, Cosculluela de Sobrarbe, Plampalacios y Moriello de Tou.

Os caracters actuals fan que se clasifique en l'aragonés meridional, pero bi ha evidencias que mos fan pensar que en o sieglo XIX (y segurament primer terz d'o sieglo XX) teneba os principals caracters de l'aragonés central.

Fonetica

editar

Morfolochía

editar
  • L'articlo que s'emplega ye o, a, os, as, o mas cheneral en aragonés.
  • Quedan repuis de lo, la, los, las:
    • busca lo conil, lo trico lo traco.
  • Lo, la podió estar cheneral en a zona, porque en una buegada de termins d'o S XVI sale en toz os toponimos d'una lista y porque ye cerca d'o navalés, on encara s'emplega, porque s'emplegaba en 1933 en L'Ainsa.
  • O pronombre adverbial i/bi/ie con a forma i encara ye vivo y s'emplega:
    • Como locativo: con as veces que i he estau, no i cabe.
    • Substituir complementos preposicionals con pensar y creyer: ni i creigo, agora que i pienso.
    • Con verbos como haber: i hai. Ye documentau o emplego antigo d'a forma orichinal i ha en Camparretuno, en una copla: Astí baixo d'a fonata / i ha una craba parita / con un pitonet.
  • En Elsón se registra la forma bi, pero elidida:
    • b'ha: En b'ha tres en a caja.
  • A combinación con en ye n'i y en i :
    • L'otro día en i eba uno ahí, por a parra; no n'i hai.
  • O participio ye -au, -iu, como en a mayoría de dialectos actuals, pero s'han emplegau dica fa poco sieglo XX partipios en -ato, -ito, tal y como se documentó en Pablo Muro d'A Cort. Ye documentau en Barcabo un emplego antigo de -ito:
    • a burra nos ha traíto a ista casa.
  • A toponimia amuestra muitos casos:
    • Molino Vetato, Vinyaparata, Penyacicata, A Puyata, A Torcita, O Cinglo d'a Zancata.
  • Y tamién a literatura popular, no nomás o romance de Marichuana, tamién atras muestras en Pauls y Os Rials.
  • Os pasaus perfectos simples se fan siempre con pasaus fuertes, a diferencia d'o que veyemos en l'aragonés d'as vals axials (ansotano, cheso, belsetán, ecetra..), como veyemos en os textos d'Ana Abarca de Bolea, a literatura alchamiada y o chipranesco:
    • Tubon, pudon, huvon.
  • O verbo veyer conserva a -d- etimolochica en o suyo pasau perfecto simple, que ye un pasau fuerte:
    • vide, vides, vido, videnos, videz, vidon.
  • O present de subchuntivo d'o verbo ser tien as tres formas posibles en aragonés:
    • siga, seiga, sía.
  • O present de subchuntivo d'o verbo fer tiene dos formas:
    • faiga y faya.
  • O Present de subchuntivo d'o verbo ir ye vaiga pero s'emplega cada vegada menos.

En Elsón y Erípol se documenta l'uso d'a preposición cuentra, d'uso en textos medievals y que seguntes Chabier Tomás Arias debeba estar cheneral en os lugars en o curso d'os ríos Vero y Alcanadre.

Lexico

editar

En o Viello Sobrarbe Chabier Tomás Arias ha documentau a coexistencia de Alcontrar y Trobar. Encara que en aragonés común esta zaguera palabra la han considerada un castellanismo, resulta que una informanta de Liners li comentó que Alcontrar ye con cosas que se miran u buscan en ixe inte y trobar ye cuan son cosas casuals u accidentals que no se miraban. En occitán tamién bi ha una dicotomía entre encontrar y trobar, a l'igual como en francés rencontrer y trouver, y en rumano entre a afla, a gasi y a întâlni.

Referencias

editar

Bibliografía

editar


Variedatz meridionals de l'aragonés
Ayerbense | Aragonés d'o Semontano de Balbastro incluindo o Navalés | Aragonés d'o Viello Sobrarbe