Hochtütschi Luutverschiebig

Mit Hochtütschi Lutverschiebig oder Zwaiti Lutverschiebig bizaichnet mer i de Sproochwüsseschaft, d Verändrige im Konsonantesystem, wo zum Althochtütsche gfüert hend. Die wichtigste Ändrige sind Affrizierig vo p, t, k zu pf, ts, kch wo em Tütsche en typische Charakter gee het, well Affrikate (usser ts und tsch) selte vorchömed.

Verbraitig

Di hochtütschi Lutverschiebig isch vom Alperuum uusgange und isch im Alemannische und Bayrische em stärchste duregfüert worde. S Altalemannische het /p/ und /k/ am wiitiste verschobe, wo im Aalut /f-/ (pflegan, flegan) und /ch-/ (chind) ergee hend. Allerdings het sich d Extremverschiebig zu /f-/ nöd chöne halte, aber d Extremverschiebig zu /ch-/ isch hüt e Merkmool (k/ch-Lini) vom Hooch- und Höchstalemannische. Degege sind im Altbayrische /b/ und /g/ konsequent zu /p/ und /k/ verschobe worde, im Gegesatz zum Altalemannische, wo voralem intervokalisch /b/ und /g/ (keban, regan) erhalte het.

D Lutverschiebig het au s Langobardische südlich vode Alpe und im Norde s Fränkische erfasst, wobi jede fränkische Dialekt verschide starch tailgnoo het. Nöd bitroffe sind s Niderfränkische und s Altsächsische. D Grenze zwüschet de Dialekt mit Lutverschiebig und dene oni nennt mer Benrather Lini. Si verlauft vo Aache öber Benrath (Düsseldorf) uf Berlin und Frankfurt a de Oder.

Ziitruum

Wenn die zwait Lutverschiebig agfange het, isch umstritte. Do de Name vom Hunnekönig Attila († 453) im Althochtütsche Etcilo glutet het, taar mer aane, as d Verschiebig nöd vorem 5. Joorhundert agfange het. De alemannischi Herzog Butilin (†554) werd i de zitgnössische Literatur imer Butilin (= *Butilîn) gnennt, spööter aber au Buccelinus (= *Butzilîn).

E wiiters Zügnis isch d Vita vom Hailige Columban, wo im 7. Joorhundert no Vodanus (ahd. Wuotan) schribt. D Ruuneinschrife dütet druf hii, ass im 7. Joorhundert d Verschiebig in Gang cho isch.

Latinischi Leenwörter zaiget maist Lutverschiebig (Pfund, Ziegel, Chilche), aber anderi Wörter nöd (Paradiis, Satan).

Luutverschiebig

Germanischi Tenues (p, t, k)

Die germanische stimmlose Plosive /p, t, k/ hend je noch Stellig en andere Lut gee. Im Aalut (Wortafang) /c-/ und nocheme Sonorlut (m, n, l, r) /Lc/ sinds zunere Affrikate verschobe worde, aber d Geminate /cc/ zu lange Affrikate. Zwüschet zwee Vokaal /VcV/ sind si zunere Doppelspirans und im Uuslut /-Vc/ zunere aifache Spirans worde. S Verschiebigsprodukt isch nöd identisch mit ererbtem /f, s, h ~ ch/.

D Lutgruppe sp, sk, st, ft, ht, tr werdet nöd verschobe: ahd. spil, sterno, skînan, luft, lioht, triuwi; alem. Schpiil, Schtern, schiine, Luft, Liecht, Troiji.

*p- > /pf/ (ph, pf): as. plegan, ahd. pflegan, alem. pflege. Im Altalemannische Extremverschiebig zu /f/: ahd. flegan.
*Lp > /pf/ (ph, pf): as. helpan, ahd. helpfan. Im Altalemannische Extremverschiebig zu /f/: helfan, alem. helffe.
*pp > /ppf/ (pph, ppf): as. sceppian, ahd. skepphen, mhd. schepfen, alem. schöpfe. Im Altalemannische Extremverschiebig zu /ff/: ae. æppel, ahd. apful, afful, alem. Öpfel. Erhalte im Ortsname Affoltere "Öpfelbomm".
*VpV > /ff/ (ff): as. slâpan, ahd. slâffan, alem. schlooffe.
-Vp > /-f/: as. skip, ahd. skif, mhd. schif, alem. Schiff.
- Altererbts /f/ isch im Althochtütsche mit f, v, u gschribe worde: as. faran, ahd. faran varan uaran, mhd. varen, alem. faare. Im Mittelhochtütsche werd dodeför nume v bruucht: varen, vater, visch, vogel, wolves, usser im Uuslut: wolf und ide Geminate: heffen. Da isch en dütliche Hiiwiis druf, dass de Luut leniert worden isch: /v̥/ im Gegesatz zum Verschiebigsprodukt.

*t- > /ts/ (z): as. tiohan, ahd. ziohan. alem. züche.
*Lt > /ts/ (z): as. herta, ahd. herza, alem. Herz.
*tt > /tts/ (tz, zz): as. sittan, ahd. sitzen, mhd. sitzen, alem. sitze.
*VtV > /ss/ (zz): as. etan, ahd. ezzan, mhd. ezzen, alem. esse.
*-Vt > /s/ (z): as. fôt, ahd. fuoz, alem. Fuess.
- Di althochdütschi und mittelhochtütschi Schriibig unterschaided nöd zwüschet de Affrikate und em Spirant. Degege werd altererbts /s/ immer mit s widergee: as. ahd. sunna, mhd. sunne, alem. Sunn. Au do drus werd ersichtlich, dass s alti S andersch usgsproche worden isch, vermuetli leniert s /z̥/.
- Die Verschiebig isch i allne Dialekt duregfüert worde. Nume s Mittelfränkische wiicht ab mit de aisilbige Satzwörtli (that, thit, it, wat).

*k- > /kx/ (ch, kh, k): as. korn, ahd. korn, khorn; im Hochalemannische Extremverschiebig zu /x/ ahd. chorn, alem. Chorn.
*Lk > /kx/ (ch, kh): as. berka, ahd. bircha; im Höchstsalemannische Extremverschiebig zu /x/: ahd. birihha, alem. Bilche.
*kk > /kkx/ (cch, kkh): as. akkar, ahd. acchar, südalem. Akcher.
*VkV > /xx/ (ch, hh): as. makôn, ahd. mahhôn, mhd. machen, alem. mache /maxxə/.
*-Vk > /x/ (ch, h): as. ik, ahd. ich, ih, mhd. ich, ih, alem. ich, ii.
- Altererbts /h/ blibt erhalte as /h/ (h): as. ahd. mhd. hûs, alem. Huus; as. ahd. sehan, alem. gsee; usser voreme Konsonant werds zu /x/ (ch, h): as. ahd. lioht, mhd. lieht, alem. Liecht.
- Die Verschiebig isch nöd emol i allne alemannische Dialekt konsequent duregfüert worde.

Germanischi Lenes (b, d, g) und Thorn (þ)

*b > /b̥/ (b, p): as. burg, ahd. purc, alem. Burg / as. geƀan, ahd. ceban, alem. gee.
*bb > /pp/ (pp): as. sibbia, ahd. sippea, mhd. sippe, alem. Sippe.

*d > /t/ (t): as. dag, ahd. tag tac, mhd. tac, alem. Taag / as. biodan, ahd. biotan, alem. büüte.
*dd > /tt/ (tt): as. biddian, ahd. pitten, mhd. pitten, alem. bitte.

*þ > /d̥/ (th, d): as. thorn, ahd. thorn dorn, alem. Dorn / as. brôðar, ahd. bruoder, alem. Brüeder.
*þþ > /tt/: ahd. smitta, alem. Schmitti

*g > /g̊/ (g, c, k): as. geƀan, ahd. ceban, alem. gee / as. ahd. stîgan, mhd. stîgen, alem. schtiige.
*gg > /kk/ (cc, ck, kk): as. hruggi, ahd. rucki, mhd. rügge rücke, alem. Rugge.

Büecher

Hans Krahe: Germanische Sprachwissenschaft; Sammlung Göschen 238.
Stefan Sonderegger: Althochdeutsche Sprache und Literatur; Sammlung Göschen 8005; Berlin (1974); ISBN 3-11004559-1
Wilhelm Braune: Althochdeutsche Grammatik; Tübingen 1987 (14. Auflage); ISBN 3-484-10231-4