Samuel Cronwright

Samuel Cronwright
Samuel Cronwright
Gebore	Samuel Cron Cronwright 26 Januarie 1863 Distrik Bedford
Sterf	8 September 1936 Rondebosch, Kaapprovinsie
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Boer, politikus, eiendomsagent, skrywer
Bekend vir	Eggenoot van Olive Schreiner, biograaf en lid van die Kaapse Wetgewende Vergadering
Eggenoot	Olive Schreiner
Kinders	Twee dogters, van wie een net 16 uur gelewe het
Ouer(s)	Samuel Cronwright en Zipporah Featherstone
Handtekening

Samuel Cron Cronwright (distrik Bedford, Kaapland, 26 Januarie 1863 – Rondebosch, 8 of 9 September 1936) was 'n Suid-Afrikaanse openbare figuur, boer, prokureur, sakeman, politikus en 'n biograaf van sy eerste vrou, Olive Schreiner, wie se van hy van hul huwelik in Februarie 1894 tot vier jaar ná haar dood in 1920 deel van syne gemaak het, toe hy bekendgestaan het as Samuel Cron Cronwright-Schreiner. Dit was destyds selfs meer ongewoon as vandag, maar hy het dit op haar versoek gedoen omdat hy haar oortuigings oor vroueregte en die bevryding van die vrou gedeel het.

Cronwright het met die jare 'n omstrede figuur geword weens sy biografie oor sy vrou, The life of Olive Schreiner (1924), en veral weens die wyse waarop hy haar briewe uitgekies, geredigeer en gesny het voor hy dit gepubliseer het, asook die publikasie van sommige van haar werke wat sy uitdruklik in haar testament gevra het nie gepubliseer moet word nie.

Hy is ook al daarvan beskuldig dat hy geen begrip vir sy vrou se genialiteit gehad het nie. Hy word beskryf as 'n gevoelsmens, pleks van 'n letterkundige, en hoewel hy intelligent was en heelwat werke uit sy pen verskyn het, word hy selde enigsins as 'n skrywer beskou, veral nie een met meriete nie. Sy benadering tot sy vrou se geskrifte word ook as "fantasieloos" beskryf omdat hy deurentyd feite van versinsels wou skei, iets waarop sy nooit gesteld was nie.

Tog het hy veral in die eerste jare van hul getroude lewe feitlik alles opgeoffer ter bevordering van haar skrywersloopbaan en altyd getrou aan haar gebly. Dit het dan ook 'n tyd lank geblyk dat hy bestendigheid in haar lewe sou kon bring, veral toe die sekerheid van moederskap meer aantreklikheid aan die huwelik verleen het.

Toe sy dit ná skaars 'n jaar op sy huurplaas, Krantz Plaats in die distrik Cradock, nie meer kon uithou nie weens haar gedurige asma-aanvalle en omdat sy stilte en afsondering wou hê terwyl die plaas gewemel het van die werkmense, het hy ter wille van haar die boerdery prysgegee wat hy eiehandig oor nege jaar opgebou het sodat hulle elders kon gaan woon.

Verskeie kritici het met die jare aan die hand gedoen dat haar asma, wat sy aangegee het as die vernaamste rede vir haar rusteloosheid, deur haarself veroorsaak is en die gevolg was van 'n diep gesetelde emosionele onbestendigheid. Niemand twyfel egter daaraan dat die liggaamlike lyding wat sy gevolglik moes verduur, eg was nie.

Toe sy kort ná hul vertrek van die plaas daarop aandring om op Kimberley te gaan woon pleks van op 'n huurplaas waar Cronwright steeds die enigste beroep sou kon beoefen wat hy geken het, moes hy dit laat vaar om aan haar wens gehoor te gee. Enkele jare later, toe hy hom in Johannesburg byna as 'n prokureur bekwaam het, moes hy weereens verhuis weens haar gesondheid.

Volgens Schreiner se biograaf Vera Buchanan-Gould was Olive met al haar eienaardighede teen omstreeks 1910 ’n las vir Cronwright en beweer sy dat hy indertyd nie meer veel selfopofferende toewyding getoon het nie en selfs dat hy, wat die eerste man op De Aar was wat ’n motorkar besit het, so suinig was dat hy geweier het om haar te trakteer op ritte in sy motor en dat sy net toegelaat is om dit uit die verte te bewonder.

Nog ’n biograaf, Johannes Meintjes, voer egter aan dat hy, hoewel hy hard aan sy onderneming gewerk het, nie ’n probleem met haar talle eksentrisiteite gehad het nie, dat dit hom net nog liewer vir haar gemaak het en hoewel sy kwaai druk op sy senuwees moes geplaas het, hy haar steeds met die grootse geduld versorg het.

Biograwe verskil oor die laaste dekade van hul lewe. Sommige beweer die egpaar het ál meer van mekaar verwyderd geraak totdat hulle van omstreeks 1913 af tot haar dood in 1920 so te sê vervreemd was. Volgens hulle het die twee eers tydens die laaste maand van haar lewe, in Londen, versoen geraak voordat sy na haar vaderland teruggekeer het om daar te sterf.

Meintjes skryf egter dat hulle voortdurend liefdesbriewe aan mekaar geskryf het en opreg na mekaar verlang het toe hulle, weens die Eerste Wêreldoorlog, noodgedwonge geskei was.

Herkoms

Die Anglikaanse katedraal van St. Michael en St. George in Grahamstad waar Cronwright se ouers in 1860 getroud is. Die toring is eers in 1878 opgerig en ná talle veranderings met die jare is die dameskapel in 1953 voltooi toe die katedraal sy huidige vorm aangeneem het. Die oudste gedeelte van die gebou is reeds in 1830 voltooi. Grahamstad het in 1853 stadstatus verkry toe 'n biskop aangestel is en die kerk 'n katedraal geword het.

Samuel Cron Cronwright se moeder, Zipporah Featherstone (3 Januarie 1835, Fort England, Grahamstad – 8 Junie 1912, Muizenberg), se ouers was Lucy Finaughty en Robert Featherstone. Mej. Finaughty, wat deels van Ierse herkoms was, was 'n kind van een van die vroeë Britse Setlaars wat hom gaan vestig het in Laer-Albanie (tussen Grahamstad en die see). Sy het as jong dogter saam met haar ouers na Suid-Afrika gekom en is getroud met Robert Featherstone, die seun van ’n Engelse boer naby Bristol wat ’n soldaat in die Britse Leër was. Robert Featherstone was saam met sy afdeling in Grahamstad gestasioneer. Ná sy huwelik het hy uit die leër getree en gaan boer. Sy ou plaas naby Grahamstad heet vandag nog Featherstone Kloof. Cronwright se moeder is in 1835 in Grahamstad gebore en het haar lewe lank nooit buite die Kaapkolonie gereis nie.

Sy vader se ouers was eerw. John Wright en Margery Cron. Hulle is in Engeland getroud. Mej. Cron was deels van Skotse herkoms en haar familie was afkomstig van Dumfries. Die egpaar was taamlik jonk toe hulle in 1822, kort ná hul huwelik, deur die Londense Sendinggenootskap uitgestuur is om onder die inboorlinge van Suid-Afrika te gaan werk. Hulle het eers twee jaar op Theopolis naby Grahamstad gewoon en is toe verplaas na Griekwastad om onder die Griekwas en die Betsjoeanas te gaan werk. Eindelik is hulle in 1842 na Philippolis in die Suid-Vrystaat verplaas.

Cronwright se vader, Samuel Cron Cronwright (1834–1888), is in Kaapstad gebore terwyl sy ouers daarheen gereis het van Griekwaland-Wes af saam met die Griekwa-hoofman Waterboer om die imperiale owerheid oor die een of ander saak te spreek. Cronwright het later geskryf dit is merkwaardig dat sy oupa en Olive Schreiner se pa, Gottlob, in ’n stadium op dieselfde sendingstasie gewerk het.

Geeneen van Cronwright se grootouers het, nadat hulle hul in Suid-Afrika kom vestig het, ook weer Engeland besoek nie. Al hul kinders is ook in Suid-Afrika gebore. Drie van hulle is in Grahamstad begrawe en die sendeling Wright op Philippolis. Cronwright se vader, ook Samuel Cron Wright, was 13 jaar oud toe hy Engeland toe gestuur is om daar skool te gaan. Hy was 17 met sy terugkeer in Suid-Afrika en het nooit weer die land verlaat nie. Ná sy skoolopleiding het hy eers ’n sakeman geword en later gaan boer, in welke tyd hy op 15 Mei 1860 in die Anglikaanse katedraal van St. Michael en St. George in Grahamstad getroud is met mej. Featherstone. Hy was later vier jaar agtereenvolgens burgemeester van Grahamstad en het Albanie twee maal van 1866 tot 1884 in die ou Kaapse Wetgewende Vergadering verteenwoordig.

Hoewel die familienaam eintlik Wright was, het Samuel Cronwright in 1857 sy en sy familie se van verander na Cronwright nadat hy sy naam tot in daardie stadium in elk geval geteken het as "Cron wright" met 'n kleinletter "w". Hy het sy twee doopname, Samuel Cron, behou en sodoende het sy seun ook bekendgestaan as Samuel Cron Cronwright, wat die tweede van sy ouers se agt kinders was.

Jeugjare

Cronwright is 'n jaar ná die groot droogte van 1862 op sy vader se skaapplaas, Gideonshoek, in die distrik Bedford gebore en sowat twee jaar later het die gesin verhuis na Grahamstad, waar sy vader 'n sakeonderneming begin het en 'n winkelier en handelaar geword het. Later het Samuel Cronwright sr. ook aktief aan die plaaslike politiek deelgeneem.

Cronwright het sy opleiding in Grahamstad, waar hy van 1866 tot 1884 gewoon het, ontvang aan die Anglikaanse seunskool St. Andrew's-kollege, waar hy in verskeie sportsoorte uitgeblink en kaptein was van die eerste rugby- sowel as krieketspan. Dit is op sigself waarskynlik nie so 'n groot prestasie nie omdat die skool se getal leerders in 1882 tot net 17 gedaal het, en dit gevaar geloop het om te sluit. Dit was wel 'n prestasie dat hy in daardie jaar aangewys is as die stad, destyds die naasgrootste nedersetting in die Kaapkolonie, se kampioenatleet. Hy was ook kaptein van die plaaslike rugbyspan, was gek oor gimnastiek en boks en allerlei sportsoorte en oefeninge.

Volgens 'n biograaf van sy vrou, die skilder, skrywer en amateur-geskiedkundige Johannes Meintjes, was Cronwright 'n aantreklike ("attractive, almost handsome") jong man met pikswart hare, sterk gelaatstrekke en mooi oë. Hy was met 'n lengte van 1,8 m nie uitsonderlik lank nie, maar was sterk gebou en het oor groot liggaamskrag beskik. Dié atletiese jong man het 'n buitengewone belangstelling in studie getoon en was besonder intelligent. In die vyfde vorm (deesdae se gr. 11) het hy St. Andrew's se Barry-prys vir die beste opstel, waarvoor die hele skool in aanmerking gekom het, gewen. In dié stadium was hy heeltemal eentalig Engels en sou eers later as boer in die distrik Cradock die "Taal" (Afrikaans-Hollands) leer praat en groter begrip vir die Afrikaners ontwikkel.

Ná skool

Samuel Cronwright as 'n jong boer.

Cronwright het die intermediêre B.A. geslaag in die eerste jaar wat dit aangebied is, maar weens die een of ander geldelike terugslag wat sy vader beleef het, waarskynlik 'n sakeonderneming wat misluk het, moes hy sy universiteitsloopbaan, wat beloof het om uitmuntend te wees, prysgee. Hy het St. Andrew's in April 1884 verlaat kort voor sy finale B.A.-eksamen, en toe gaan boer. Al wat hy met hom saamgeneem het, was enkele stukkies klere en byna niks anders nie. Volgens Meintjes kon hy egter staatmaak op sy voortreflike liggaamsbou, sy krag, skerp sig, liefde vir vuurwapens en vir boeke. Hy het reeds op 'n vroeë ouderdom, waarskynlik omstreeks die tyd dat hy sy studie moes laat vaar, sy ortodokse Christelike opvoeding verwerp nadat hy vroeër die kerklike bediening as 'n loopbaan oorweeg het, en 'n Vrydenker geword.

Cronwright het sy eerste tien maande as boer deurgebring op sy oom Robert Featherstone se plaas Weltevreden naby Pearston in die distrik Graaff-Reinet. Dié oom was 'n onverbiddelike man wat die jong student onmenslike handearbeid laat verrig het. Nadat hy by sy oom vort is, het Cronwright gaan boer op John E. Woods se volstruisplaas Krantz Plaats aan die Groot Visrivier in die distrik Cradock. Dit was aan die einde van 1884 en die 21-jarige boer is in beheer van die plaas, wat amper 4 000 ha beslaan het, gestel. Dié plaas het die berg Buffelskop ingesluit wat later beroemd sou word omdat Olive, haar baba en hondjie daar herbegrawe is en Cronwright (in 1936) ook daar ter ruste gelê is. Indertyd was hy ook 'n rubriekskrywer oor landbousake vir die Cradockse nuusblad die Midland News, hoewel hy nie geskroom het om sy teenkanting teen Cecil John Rhodes se beleid in dié rubriek te laat blyk nie.

Teenstand teen Rhodes en die Bond

Hy was reeds van voor sy ontmoeting met Olive Schreiner aktief in die politiek toe hy en talle ander jong boere die Cradock Farmers’ Association gestig het waarvan hy die sekretaris was. Dit het, volgens hom, kort voor lank die invloedrykste boerevereniging in die Kaapkolonie geword. Destyds was die Afrikanerbond oppermagtig in die politiek van die Kolonie. Dit het Cecil John Rhodes ondersteun en, volgens Cronwright, het al die vooraanstaande politici van die Kolonie na die Bond se pype gedans.

Hoewel die Bond destyds oor slegs ’n derde van die 76 setels in die Kaapse Wetgewende Vergadering beskik het, kon dié derde deur bankvas saam te staan, die Huis oorheers danksy die verdeeldheid onder die ander twee derdes, wat in twee verdeel was en elkeen die Bond se guns probeer werf het om aan hulle ’n meerderheid in die raad te besorg. Cronwright het later geskryf die toestand in die Kolonie het sleg daar uitgesien, meer as gevolg van die gebrek aan morele stamina van die vooraanstaande nie-Bond-politici as weens die konserwatiewe mag van die Bond. Rhodes kon staatmaak op sterk en gedienstige ondersteuning. So kon hy kapitalistiese wetgewing deurdruk wat die lewe vir inboorlinge (swart mense) bemoeilik het.

Cronwright het gemeen dié toedrag van sake was uiters nadelig vir die openbare moraliteit en besluit die oplossing sou wees om die progressiewer elemente van die samelewing, Engels, Hollands en inboorling (swart), saam te snoer in een party. Geen vooraanstaande politikus en geen koerant wou hom ondersteun in dié onderneming teen die magtige Bond nie.

Die Kolonie se boereverenigings was beperk tot die Oostelike Provinsie en die Middelland. Hulle was amper uitsluitlik Engels en gevolglik nie baie invloed- of getalryk nie. Cronwright wou dié verenigings die kern maak van die nuwe party, wat hy die “Progressiewe Party” (volgens ander bronne die "Liberale Party") wou noem. Dié verenigings is jaarliks op ’n kongres verteenwoordig wat bekendgestaan het as die Sentrale Vereniging ("Central Association"). Met die ondersteuning van die Cradockse vereniging wou hy sy voorstel aan die Sentrale Vereniging voorlê en het gehoop dat, namate ál meer verenigings op dorpe en in distrikte gestig kon word, Afrikaners in toenemende getalle hulle by die party sou aansluit terwyl die “minder gevorderde (of progressiewe) Britte” sou oorgaan na die Bond toe. So het hy gehoop sou daar twee mededingende politieke partye op nierassige (die Engelse en Afrikaners is destyds as twee “rasse” beskryf) grondslag ontstaan.

Deur dié idee voor te staan het Cronwright noodwendig hewig gebots met die Afrikanerbond tot hy, na sy mening, hul bekendste teenstander geword het en die een wie hulle die meeste aangeval het. Dit was te wagte aangesien Cronwright sy opponente met mening aangeval het. Hy is ernstig gekap deur koerante soos die Cape Times en die Cape Argus omdat hy dit durf waag het om die Bond aan te vat. Volgens die pers het Cronwright rassegevoel aangewakker, maar toe die Bond Rhodes in Januarie 1896 uitwerp, het hulle self die Bond met mag en mening aangeval.

Rondom dié tyd is Cronwright die veilige setel Temboeland aangebied, wat grootliks uit inboorlinge (swart mense) bestaan het. Hoewel sy oorwinning feitlik verseker was, het hy geweier om te staan, nietemin het hy aktief in sy veldtog teen Rhodes gebly en toe hy en Olive later op Kimberley gaan woon, steeds gehoop hy sou 'n Progressiewe party op die been kon bring.

Dié plan, het hy later geskryf, sou kon geslaag het en ’n klein maar sterk party tot gevolg gehad het, as dit nie was vir die Jameson-inval nie. Van toe af was dit vir Cronwright onmoontlik om enige verdere stappe te doen ten einde die party te stig. Wat hy beskryf het as die “sogenaamde” Progressiewe Party in die Kaapkolonie, is “in die geheel die mees retrogressiewe organisasie wat tot op hede in Suid-Afrika bestaan het. Dit word grotendeels befonds deur mnr. Rhodes en byeengehou deur geen sement nie buiten dié van rassehaat" (hoofsaaklik die meerderwaardigheid wat Engelse jeens Afrikaners gevoel het). "Op sy beurt het dit die werktuig van die kapitaliste geword en word gelei om rampspoedige werk vir sowel Suid-Afrika as die Ryk te verrig."

Ontmoeting met Olive Schreiner

Volgens haar biograaf Johannes Meintjes het Olive Schreiner, hier afgeneem in die dekade ná 1880, haar skoonheid en figuur verloor weens die asma-aanvalle wat gedurig vererger het wanneer sy te lank op 'n plek gewoon het, selfs in die dorre Karoo met sy heilsame klimaat.

Cronwright en Olive Schreiner het mekaar in Desember 1892 op die Cawoods se plaas, Gannahoek, suid van Cradock ontmoet.

Cronwright het omstreeks die middel van 1890, toe hy nog op Krantz Plaats was, op aanbeveling van sy destydse skoolhoof, met wie hy nog altyd op vriendelike voet verkeer het, Story of an African farm gelees. Dit was die eerste roman uit Suid-Afrika wat wêreldroem verwerf het en die boek wat Olive Schreiner 'n bekende en gevierde skrywer gemaak het. Hy het later geskryf: "Dié boek het 'n buitengewone uitwerking op my gehad; maar die hoë dunk wat ek toe daarvan gevorm het, neem met die ouderdom en volwasse oordeel steeds toe.” Toe hy dit klaar gelees het, het hy terstond besluit dat hy "Lyndall" (die karakter in die deels outobiografiese roman wat in 'n groot mate op Olive Schreiner gegrond is) moes ontmoet en met haar sou trou. Op besoek aan sy bure die Cawoods van Gannahoek het hy geesdriftig oor sy groot ontdekking gepraat en was verbaas om te hoor dat die Cawoods die skrywer goed geken het.

In dieselfde jaar het hy aan Schreiner geskryf wat hy beskryf as sy eerste, nogal "senuagtige en stywe" ("nervous and stiff") brief. Ondanks dié brief, sou hy haar eers twee en 'n half jaar later, middel Desember 1892, ontmoet. Hy beskryf in The life of Olive Schreiner hoe hy destyds daar uitgesien het: "Die son het my vel gebrand tot byna die kleur van mahoniehout; my hare was gitswart, en ek het 'n kort geknipte, swart baard gedra." Volgens wat hy vertel het, het sy onmiddellik op hom 'n indruk gemaak en met die jare (en blykbaar ten spyte van sy toenemende ontnugtering veral met haar eksentrisiteite) het sy bewondering ontwikkel tot iets wat aan verering gegrens het.

In die daaropvolgende maand het hul vriendskap verinnerlik, want dit is voortgesit nadat sy Gannahoek verlaat het, deur ononderbroke briefwisseling wat Cronwright van Krantz Plaats af gevoer het en Olive van Grahamstad (waar sy by haar moeder gaan kuier het wat in 'n klooster gaan woon het), Middelburg (van die begin van Februarie af en waar hy by haar kom kuier het toe sy geskryf het dat hulle passie sterker is as ander mense s'n), Wittebergen (om haar geboorteplek te gaan besoek), Matjiesfontein, Kaapstad en later uit Engeland, wat sy besluit het om te besoek nog voor sy Cronwright ontmoet het. Hoewel sy seksueel sterk tot hom aangetrokke was, het sy in dié tyd uit Middelburg aan hom geskryf: "Ons moenie weer ontmoet nie." Nadat sy 'n paar maande oorsee deurgebring het waar sy probeer het om te besluit om hom nooit weer te sien nie en tot sy uiteindelik in haar dagboek geskryf het: "Ek is syne", het sy teruggekeer Kaapstad toe.

Eerste huwelik

Troue

Die Cronwright-Schreiners op die plaas Krantz Plaats in die distrik Cradock, kort ná hul huwelik.

'n Straattoneel op Middelburg, Kaap, omstreeks 1894 toe die Cronwright-Schreiners daar getroud is.

'n Jaar nadat hulle mekaar ontmoet het en ten spyte van Olive se bedenkinge, trou hulle op 24 Februarie 1894 in die landdroskantoor op Middelburg in die Karoo. Hulle het saam besluit om in gewone klere te trou en nie 'n ophef oor die geleentheid te maak nie. Dit was op dié Karoodorp dat hulle mekaar weer ná al die maande ontmoet het by die rivier waar hulle mekaar die laaste keer gesien het. Hulle is uit beginsels in alledaagse klere getroud. 'n Beriggie in die Queenstown Free Press van Vrydag 2 Maart 1894 het gelui: "Koloniste oor die algemeen sal belangstel in die stil troue wat Saterdag plaasgevind het op die dorpie Middelburg, toe mnr. S.C. Cronwright, een van die mees vooraanstaande van die jonger geslag koloniste, in die eg verbind is met die dame wat van alle Suid-Afrikaners die bekendste is, mej. Olive Schreiner, die begaafde skryfster. Die seremonie, wat van die privaatste aard was, is gehou in die woning van die burgerlike kommissaris, mnr. C.J. Roux. Die bruid is vergesel van haar broer mnr. Theophilus Schreiner; die bruidegom is bygestaan deur mnr. C.W. Webber, van Avondale, Bedford. Ons verneem die egpaar sal voortaan bekendstaan as mnr. en mev. Cronwright-Schreiner."

Die twee het daarna na die opstal op Krantz Plaats vertrek om hul getroude lewe te begin. Om haar tevrede te stel, het Cronwright sy van verander na Cronwright-Schreiner en so sou dit bly tot hy in 1924 in Engeland in die huwelik getree het met Leonara Gann, gebore Bush. In Life het hy gemeld dat hy haar houding jeens die vryheid van die vrou gedeel het, maar miskien was dit ook sy manier om te wys dat hy trots was daarop dat 'n genie haar liefde met hom gedeel het. Cronwright was heeltemal gemaklik met sy vansverandering, hoewel dit destyds selfs meer ongehoord as in latere jare was, maar hy was so verlief dat hy enigiets sou doen wat sy hom gevra het. Dit was die eerste van talle opofferings wat hy vir haar gemaak het, en een wat nie sonder 'n mate van vernedering gepaard gegaan het nie, want op 'n politieke vergadering enkele jare later het iemand byvoorbeeld uit die gehoor vir Cronwright-Schreiner geskreeu dat hy onder sy nooiensvan moes praat.

Hoewel die twee soms gelukkig was, was hul huwelik in die geheel ongelukkig. Soos 'n biograaf van Schreiner, Heather Parker Lewis, dit opsom: Ná vier jaar het elkeen in sy eie bed geslaap, ná tien jaar elkeen in sy eie slaapkamer en vir die laaste sewe jaar van hul getroude lewe het hulle op afsonderlike vastelande gewoon.

Verlaat Krantz Plaats

Die egpaar maak gereed om die Krantz Plaats, in die distrik Cradock, te verlaat en Kimberley toe te verhuis.

Die paartjie was aanvanklik gelukkig op Krantz Plaats in die Karoo wat hulle albei liefgehad het en het lang wandelinge geneem waartydens hulle ook Buffelshoek besoek het, maar slegs enkele maande nadat hulle getroud is, is die egpaar verplig om Krantz Plaats te verlaat weens Olive se gedurige asma-aanvalle wat telkens vererger het wanneer sy te lank op een plek vertoef het. Dit was 'n baie groot opoffering vir Cronwright om die plaas te verlaat wat hy uit niks uit opgebou het. Volgens sy vertelling in Life was Cronwright bereid om alles op te offer wat sy vrou miskien kon weerhou om haar skryfkuns te beoefen, selfs al was The story of an African farm (waarvan sy die eerste weergawe reeds in 1880 voltooi het) haar grootste letterkundige werk en sou sy nooit weer soortgelyke letterkundige hoogtes bereik nie. Hy skryf: "Dit sou amper krimineel wees as enige daad van my sou verhoed dat sy skryf." Hulle het alle moontlikhede vir hom bespreek en dit het geblyk dat boerdery die enigste opsie was. Hulle het na 'n plasie met die naam Fonteintjie tussen Philipstown en Colesberg gaan kyk, maar omdat sy middele beperk was, sou hulle 'n plaas iewers moes huur waar Olive vrylik kon asemhaal en waar sy ongestoord sou kon skryf. Met hulle aankoms op Fonteintjie het Cronwright dadelik besef dat die plek ongeskik was en daardie nag het Olive die ergste asma-aanval gehad wat hy tot in daardie stadium beleef het.

Op Kimberley

Cronwright en Olive kort voor sy die lewe aan hul enigste kind geskenk het. Die babadogtertjie is 16 uur ná haar geboorte, op 30 April 1895, oorlede, hoewel sy blakend gesond was. Die vermoede bestaan dat sy verstik het nadat sy deur die nag sonder toesig gelaat is.

Hulle het verder gereis na Kimberley, waar Olive se suster Ettie in The Homestead aan die buitewyke van die dorp gewoon het. Olive het wonderbaarlik herstel en aan Cronwright voorgestel dat hulle daar moes kom woon waar sy geglo het sy twee romans sou kon voltooi en so £30 000 sou kon verdien sodat hulle geldelik onafhanklik kon wees. Cronwright het reeds sy plaas prysgegee en nou moes hy ook die enigste beroep laat vaar wat hy kon beoefen. Sy gesonde verstand het gesê hy moes aanhou boer, maar dit was vir hom onmoontlik om Olive se wense teen te gaan. Ten spyte van sy bedenkinge en sy onsekerheid oor die toekoms het hy toegegee. Hulle het The Homestead by Ettie gekoop.

Dit was op Kimberley, waar die klimaat, afsondering en stilte (omdat die huis ver van die middedorp geleë was) haar gepas het, dat hulle hul enigste kind verloor het, slegs 'n dag nadat sy op 30 April 1895 gebore is. Die kind is gesond gebore, maar is 16 uur later dood aangetref nadat sy blykbaar verstik het toe sy deur die nag sonder toesig gelaat is. Olive sou hierna altesaam ses miskrame hê.

In dié tyd op Kimberley, terwyl Cronwright gewikkel was in die aanvalle op Rhodes se “kapitalistiese party”, dat die De Beers-maatskappy, waarvan Rhodes die hoof was, ’n aanbod van ’n pos met 'n ruim salaris aan Cronwright gemaak het, soos hy beweer het gemaak is aan amper elke man wat hom en sy party met welslae teengestaan het. Cronwright het “dit onmiddellik geweier, want geen mens wat ’n pos aanvaar onder De Beers, behou sy politieke onafhanklikheid nie”.

Die laaste groot springbokmigrasie

'n Jagtog in 1896 in die Vrystaat toe 370 springbokke en blesbokke binne 'n dag geskiet is. Dit is waarskynlik dieselfde migrasie wat Cronwright waargeneem en beskryf het in The migratory springbucks of South Africa (1925).

In 1896 was Cronwright ooggetuie van die laaste groot springboktrek, ’n gebeurtenis wat hy in enige besonderhede opgeteken het. Dié trek is eerste waargeneem by Kaaien Bult naby Prieska waar groot getalle springbokke die jaar vantevore bymekaargekom en gelam het. In 1896 het die bokke die plaas Karreekloof genader in die distrik Hopetown wat aan ’n neef van Cronwright behoort het en waar Cronwright en sy vrou op die vooraand van die Tweede Vryheidsoorlog gaan vertoef het sodat haar gesondheid ná hul verblyf in Johannesburg kon herstel. Cronwright se familie het aan hom op Kimberley geskryf dat hy moes kom kyk omdat hulle gemeen het dat dit ’n besonderse groot trek was.

Cronwright het die uitnodiging aangeneem en per trein uit die Diamantstad geruis tot op die stasie Krankuil op die Oranjerivier. Ná ’n tien uur lange karrit oor Strydenburg het Cronwright Karreekloof teen die aand bereik. Die volgende dag het hy per kapkar uitgery om die migrasie te gaan aanskou. By sy aankoms was die jag op die bokke reeds in volle gang en talle honderde is toe al geslag vir biltong en selfs luiperds en wildehonde is geskiet omdat hulle ook agter die bokke aangekom het op soek na kos. Cronwright het die spoor van die springbokke enkele dae lank deur die veld gevolg waar dit skaars moontlik was “om jou voet neer te sit in die uitgestrekte gebied sonder dat jy op die spoor van ’n springbok trap”, in die hoop om die digte deel van die trek op te spoor.

Nadat hy by honderde boere en jagters se kampe verbygery het wat oortrek was van die biltong wat opgehang is om uit te droog, het Cronwright uiteindelik afgekom op ’n “reuse, onverhinderde, glinsterende vlakte” waarop “oor sy hele oppervlak die voortreflike wildsbokke rustig staan en wei het in die warm namiddag-winterson”, in ’n toneel wat vir hom “ewe mooi as wonderbaarlik” was. Cronwright en twee van sy metgeselle het van die kar afgeklim, hul wapens eenkant geplaas en gaan sit om die bokke dop te hou en die toneel waar te neem wat hulle besef het hulle nooit weer sou sien nie. “Ons het in stilte gesit en ons verlustig aan dié wonderlike skouspel,” het hy later geskryf.

Omdat hulle gewoond was daaraan om plaasdiere te getalle te skat, het hulle probeer om die springbokke te tel en uitgekom by “nie minder nie as vyfhonderd duisend met een oogopslag”. Die trekbokke wat hulle gesien het, het “drie-en-twintig uur in die een rigting en van twee tot drie in die ander rigting gestrek”.

Dié bokke wat Cronwright in 1896 waargeneem het, word as die laaste groot trek beskou en hy het self gesê: “Dit is hoogs waarskynlik dat die dae van die baie groot migrasies verby is.” Kleiner migrasies is wel nog later aangeteken, byvoorbeeld dié van sowat 15 000 wildsbokke van die Nossobrivier na Upington in 1946, terwyl die skrywer en avonturier sir Laurens van der Post etlike duisende springbokke op sy omswerwinge in Botswana teëgekom het.

Politieke betrokkenheid

Uit eie reg danksy sy jare lange agitasie teen Rhodes en moontlik ook omdat hy getroud was met die uitgesproke skryfster, word verskeie politieke voorstelle in dié donker tyd in die Suid-Afrikaanse geskiedenis op die vooraand van die Anglo-Boereoorlog aan Cronwright gedoen. Hy het geweier om hom, soos sy vader destyds, vir die Kaapse Wetgewende Vergadering verkiesbaar te stel, maar hy en sy vrou het wel 'n Liberale/Progressiewe party in die Kaapkolonie probeer stig om Cecil John Rhodes teen te staan. Cronwright het sy vrou se politieke, humanitêre en feministiese opvattings gedeel. Hy het op moedige wyse op 20 Augustus 1895 'n referaat gelewer oor The political situation wat hy saam met sy vrou opgestel het, in Kimberley, die vesting van Cecil Rhodes vir wie Olive toe reeds alle agting verloor het. Die Cronwright-Schreiners was politiek gesproke progressief en volgens hulle was Rhodes retrogressief, hoewel hy die leier was van wat sedert 1896 bekendgestaan het as die Progressiewe Party toe die Jameson-inval 'n breuk veroorsaak het tussen hom die Afrikanerbond, sy eertydse politieke bondgenote. Die Cronwright-Schreiners het ál meer betrokke geraak in die politieke aangeleenthede van Suid-Afrika namate hulle gestry het om die naderende oorlog te voorkom. Hulle standpunt teen Rhodes het tot 'n ernstige botsing met Olive se familie gelei en tot vyandige briewe van Olive se moeder en haar suster Ettie waarin hulle beweer het dat Cronwright haar gedagtes verdraai en haar karakter afgebreek het. Sy het geantwoord dat haar oortuigings reeds gevorm is jare voordat sy Cronwright ontmoet het.

Sy eerste maal oorsee

Op 6 Januarie 1897 het Cronwright en Olive Engeland toe gevaar op die Dunvegan Castle om daar haar pasifistiese allegorie Trooper Halket, wat haar opvatting oor Rhodes baie duidelik gemaak het en waarin sy veral te velde getrek het teen sy wrede behandeling van die inheemse bevolking van wat vandag Zimbabwe is, te laat publiseer. Sy het uiteindelik die boek vir 'n kontantbedrag, blykbaar £1 500, verkoop en dit is in die loop van die jaar uitgegee. Dit was Cronwright se eerste keer oorsee en alles daar het hom geboei. Van Engeland af het hulle na die vasteland gereis en Switserland, Italië en Frankryk besoek terwyl Cronwright sy vrou deurentyd moes verpleeg. Met hul terugkeer in Engeland het hulle spesialiste oor haar gesondheid geraadpleeg wat gesê het dat sy nog 'n goeie twee dekades kon lewe as sy goed versorg word. Hulle het voor die einde van die jaar teruggekeer Kimberley toe met hul geld byna uitgeput. Hul huwelik het nou kwaai spanning verduur en Cronwright het in hierdie tyd besluit om na Johannesburg toe te gaan om hom as prokureur te bekwaam omdat Olive op 'n vorige besoek aan die stad gesond en sonder asma-aanvalle was. Hy vertrek in April 1898 na die Goudstad terwyl sy vrou vir eers by The Homestead agtergebly het.

Anglo-Boereoorlog

Verblyf in Johannesburg

Cronwright in Maart 1900 toe hy deur Engeland getoer het om 'n veldtog te voer teen die Britse militêre optrede in Suid-Afrika.

Hanover, Kaapkolonie, omstreeks 1906, kort voor die ou NG kruiskerk (links middel) gesloop is om plek te maak vir die teenswoordige gebou wat in 1908 ingewy is. Die donker geboutjie links agter net voor die laaste huis, was die egpaar se woonplek tydens die Tweede Vryheidsoorlog en daarna. Olive het Hanover beskryf as "the prettiest village" wat sy al gesien het, maar later eensaam en terneergedruk gevoel en die dorpie as 'n "mislike plekkie" beskryf.

Gedurende dié moeilike tyd kon Olive nie haar tweede roman voltooi nie, maar Cronwright skryf The Angora goat (1898, lang titel: The Angora goat (published under the auspices of the South African Angora Goat Breeders' Association) and a paper on the ostrich (reprinted from the Zoologist for March, 1897)), The migratory springbucks of South Africa en verskeie korter artikels oor soortgelyke onderwerpe. Hy het hom ingeskryf as leerlingprokureur aan 'n regsfirma in Johannesburg, waar hulle 'n huis op Hospital Hill teen £12 per maand gehuur het. Cronwright se inkomste was slegs £20 per maand; daarom het hulle baie min oorgehad om van te lewe. Olive het darem nog 'n klein inkomste gehad van die verkope van Story of an African farm en deur eenvoudig te lewe, kon hulle oorleef. Vir Cronwright was dit interessant om so na aan die kern te lewe van die sameswering teen die Transvaalse regering, waarmee hy en sy vrou simpatie gehad het. Hulle is destyds as wat vandag sou bekendstaan as "glanspersoonlikhede" in Johannesburg behandel danksy die sukses van Story of an African farm. In dié tyd is Cronwright en sy vrou aan pres. Paul Kruger voorgestel in sy huis in Pretoria. Die ou president is vergesel van F.W. Reitz, 'n oudpresident van die Vrystaat. Die ontmoeting tussen die Cronwright-Schreiners en die leier was 'n groot sukses en Cronwright, wat net so Republikeinsgesind soos sy vrou was, het gedink die president was die mees indrukwekkende mens wat hy al ontmoet het, naas sy vrou.

Hoewel die twee se verhouding verinnig het en veral Cronwright besonder gelukkig in die Noorde was, kon hulle net 'n jaar in die Goudstad vertoef, weereens weens Olive se asma-aanvalle. Cronwright, wat nie sy opleiding kon voltooi nie, kon dit nie verduur om haar so te sien ly nie en nadat hy die beste mediese raad aan die Rand ingewin het, was dit duidelik dat sy weereens weggeneem moes word. Hy het die omstandighede by sy kantoor gaan verduidelik en verlof gekry om haar te vergesel na die plaas Karreekloof, nie ver van die Oranjerivier nie in die Kaapkolonie. Dit het aan 'n neef van hom behoort. Hulle het retoerkaartjies gekoop, min wetende dat hulle dit nooit sou gebruik nie, want kort ná hul aankoms op die plaas, het die Tweede Vryheidsoorlog uitgebreek.

Toer deur Engeland

Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog haal hulle hulself groot vyandigheid van sommige Engelssprekende Suid-Afrikaners op die hals omdat hulle as kampvegters vir die saak van die Boere optree. In 1900 bring Cronwright, op aandrang van John A. Hobson van die Manchester Guardian ('n Liberale dagblad wat teen die oorlog gekant was), ses maande in Engeland en Skotland deur (hy het op 26 Januarie, toevallig sy 37ste verjaardag, daar aangekom) om 'n veldtog te voer teen die Britse militêre optrede nadat hy geweier het om oorlogskorrespondent vir dié koerant te word. Hoewel daar 'n uitgelese groep Britte was wat hewig teen die oorlog gekant was, was die meerderheid ten gunste daarvan en van hulle het Cronwright se besoek allermins aangenaam gemaak; hy het selfs 'n doodsdreigement gekry en moes die weermag en polisie hom meermale red. Cronwright het op 7 Julie 1900 'n skip terug na Suid-Afrika gehaal nadat hy sy reis voortydig moes kortknip.

Op Hanover

Cronwright en sy vrou, waarskynlik op Hanover in die Karoo.

Teen die einde van die oorlog word hy onder meer 'n eiendoms- en assuransieagent op Hanover in die noordelike Karoo. Die egpaar het van 1899 tot 1907 hier gewoon op wat Olive beskryf het as die mooiste en aangenaamste dorpie wat sy al gesien het. Hulle woonplekke was tipiese Karoohuisies, aanvanklik op die hoek van Grace- en Nuwestraat en toe van 1900 tot 1907 by Gracestraat 11, wat in 1994 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar is. Tydens hul verblyf gedurende die oorlog op Hanover was die Cronwright-Schreiners onder militêre toesig weens hul uitgesproke standpunt teen die Britse oorlogspoging, maar omdat Schreiner 'n beroemde skrywer was en gesukkel het met asma, kon "sy feitlik kom en gaan soos sy wou en is sy selfs toegelaat om saans 'n kers aan te steek". Cronwright het gedurende dié tyd spinnekoppe vir Suid-Afrikaanse museums versamel en selfs enkele nuwe spesies ontdek. Die versameling miere wat hy in 1913 op De Aar bymekaargemaak het, word vandag nog in die Albanie-museum in Grahamstad bewaar.

Ook in Grahamstad bewaar die National English Literary Museum (NELM) enkele boeke uit Cronwright se privaat versameling wat hulle in 2010 aangekoop het. Die museum kon nie die hele versameling aankoop nie weens beperkte middele, maar dié wat wel aangekoop is teen altesaam R90 000, 'n groot deel van hul jaarlikse begroting vir aankope, dra by tot die diens wat die museum kan lewer aan navorsers oor Olive Schreiner. 'n Kleinseun van Cronwright, Peter Cron Haine, maak aanspraak op 'n belangrike versameling Schreiner-dokumente wat in die NELM gehuisves word.

Danksy sy huwelik met dié vermaarde skrywer, het sommige boeke wat aan Cronwright behoort het, in die afgelope jare byna onbekostigbaar geword, byvoorbeeld Mary B. Curry se A book of thoughts, deur hom geteken, wat op Bidorbuy.co.za teen R9 000 te koop aangebied is. Dit het egter nie verkoop nie.

Op De Aar

Oudergewoonte het hulle ook op Hanover nie lank gebly nie en van 1907 tot 1913 (toe sy Engeland toe is, maar hy agtergebly het) gaan woon hulle op De Aar, waar Cronwright-Schreiner onder meer stadsklerk en markmeester was. Dit was die eerste keer in hul getroude lewe dat die voorstel om te verhuis van Cronwright gekom het en nie van Olive nie. Sy loopbaan het gedy op Hanover, maar hy het besef die dorpie het beperkte groeipotensiaal gehad. In De Aar het hy groter toekomsmoontlikhede gesien en aanvanklik 'n takkantoor van sy regspraktyk daar geopen. Terwyl hy op en af tussen Hanover en De Aar gereis het om sy belange op albei dorpe te behartig, het Olive op Hanover agtergebly. Eindelik het Cronwright besluit om heeltyds op De Aar te gaan woon, al was dit toe nog net 'n stowwerige klein dorpie wat uit 'n stasie, hotel en enkele huisies van rooi bakstene of sinkplate bestaan het. Olive was aanvanklik hewig gekant teen die verhuising, maar as 'n proeflopie het Cronwright vir haar 'n eenvertrekwoonplek aan die buitewyke van die dorpie gebou sodat sy kon kyk of sy daar sou aard. Dié proefneming was 'n sukses en Cronwright het daarna vir hulle 'n ruim huis, wat die oorspronklike een vertrek ingesluit het, op De Aar gebou. Sy voorspelling was reg en De Aar het kort voor lank 'n bedrywige sentrum geword waar Cronwright se onderneming verder floreer het. Dié onderneming het bestaan uit 'n regs-, eiendoms-, afslaers en algemene agentskap.

Op De Aar, soos trouens hul hele huwelikslewe lank, het Cronwright en Olive hul geldsake streng geskei gehou veral vanweë Olive se sterk gevoelens oor vroueregte en die belangrikheid van vroue se geldelike onafhanklikheid. Wanneer dit nodig was saam vir iets te betaal, selfs iets onbenulligs, het sy daarop aangedring om haar deel te betaal. Cronwright het self geskryf: “Dit was hoe sy aangedring het op die ‘ekonomiese onafhanklikheid’ van die vrou, ’n groot en fundamentele beginsel vir haar en een van die hoofoplossings vir die ‘Vrouevraagstuk’.” Olive se inkomste was natuurlik hoegenaamd nie groot nie en Cronwright moes sy bydrae verbloem deur vir haar vakansies te betaal en vir haar geskenke te gee. Soms, wanneer sy siek was en geen geld ingekry het nie, het hy vir alles betaal, maar Olive het altyd spaarsaam gelewe en kon dus eenvoudig nie ’n geldlas vir haar man wees nie.

Politieke loopbaan

Dutoitspanweg, Kimberley, 'n jaar of wat (1899) nadat die Cronwright-Schreiners in die ontluikende stad gewoon het.

Cronwright is in 1902, hoofsaaklik danksy sy teenkanting teen die Tweede Vryheidsoorlog, verkies as lid van die Kaapse Wetgewende Vergadering vir die kiesafdeling Colesberg en in 1904 vir Beaufort-Wes, wat hy verteenwoordig het tot Uniewording in 1910. (Hy het hom egter nie in die eerste Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1910 verkiesbaar gestel nie.) In dié tyd het Cronwright en sy vrou ál meer van mekaar vervreemd geraak, dermate dat toe sy van 1913 tot 1920 in Engeland gaan woon, hy op De Aar agtergebly het om na sy sakebelange om te sien. Indertyd het hy heelwat politieke artikels vir verskeie koerante geskryf. Die twee het egter in verbinding gebly deur die briewe wat hulle gereeld aan mekaar geskryf het.

Olive se dood

Hy verkoop sy sakeonderneming op dié dorp in 1919 nadat hy besluit het om af te tree (hy was toe 56 jaar oud en het gevoel hy is na aan 'n senu-ineenstorting omdat hy in die voorafgaande jare so hard gewerk het) en hom in Engeland by sy vrou aan te sluit, waarna hy van plan was om Amerika toe te gaan. Hulle was slegs 'n maand bymekaar toe Olive, wat blykbaar aangevoel het haar dood is naby en besluit het dat sy in haar vaderland wou sterf, na Suid-Afrika teruggekeer het. Sy het op 13 Augustus 1920 in Tafelbaai-hawe aangeland. Cronwright wou egter 'n paar maande in die buiteland vertoef sodat hy kon rus voor sy reis Amerika toe, maar sy vrou sterf aan hartversaking in die nag van 10 op 11 Desember 1920 in 'n losieshuis, Oak Hall, op die hoek van Constantia- en Hoofweg, Wynberg. Terwyl briewe Cronwright nog deurentyd van Olive in Suid-Afrika bereik het, het hy op die oggend van 14 Desember die koerant oopgeslaan en die skoknuus gekry dat sy vrou oorlede is.

By sy terugkeer in Suid-Afrika die volgende jaar laat hy haar herbegrawe (sy is aanvanklik in die Woltemade-begraafplaas in Maitland begrawe tydens 'n roerende begrafnis waartydens niemand 'n preek of toespraak gelewer het nie), volgens haar wens, op Buffelskop, saam met die oorskot van hul kind wat Olive sedert 1895 oral met haar saamgeneem het, en dié van haar geliefde foksterriër Neta oftewel Nita. Sy het in Mei 1894 die wens uitgespreek dat hulle albei op Buffelskop begrawe word toe sy en Cronwright dié berg in die weste van die plaas uitgeklim het. Weens haar asma was dit vir haar inspannend, maar bo gekom, was sy oorweldig deur die uitsig. Cronwright het dié oomblik in sy dagboek beskryf: "Voor ons af gegaan het, het sy gesê: 'Ons moet hier begrawe word, ek en jy, Cron." Hoewel sy nooit weer Buffelskop besoek het nie, het sy wel later die omliggende grond gekoop sodat hulle daar begrawe kon word. Eindelik het Cronwright 'n sarkofaag daar laat oprig waar hulle, die kind se oorskot en dié van die hondjie begrawe is. Dié sarkofaag is 'n nasionale gedenkwaardigheid.

Ná sy vrou se dood

Dié foto het Cronwright op 12 Augustus 1921 van homself geneem op Cradock, 'n dag voor sy vrou herbegrawe is op Buffelskop.

Cronwright het ná Olive Schreiner se dood haar eerste biograaf asook redakteur van haar publikasies geword. By geleentheid het hy opgetree as apologeet sowel as beskuldiger, veral in verband met feite wat sy in haar briewe genoem het waarmee hy nie saamgestem het omdat hy uiters gesteld was op korrektheid. Van 1924 tot 1929 het hy hoofsaaklik gewerk aan die persklaarmaak van The life of Olive Schreiner (1924), The letters of Olive Schreiner (1924), haar Thoughts on South Africa (1923), haar Stories, dreams and allegories (1923) en twee onhersiene romans, From man to man (1926) en Undine (1929). Twyfel is intussen uitgespreek oor of dit verstandig van hom was om al die ongepubliseerde werk wat hy in die hande kon kry, te publiseer omdat baie daarvan ongetwyfeld onrype en ongeformuleerde materiaal was. Hy is selfs daarvan verdink, trouens tot vandag toe nog, dat hy munt geslaan het uit haar reputasie, hoewel dit nouliks 'n bewuste motief kon gewees het by dié "onkreukbare man" (soos dr. B.R. Beeton hom noem in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek), al het hy fantasieloos gehandel.

Johannes Meintjes skryf: “Cronwright het verkeerd opgetree deur haar biografie so kort ná haar dood uit te gee. Hy het ongetwyfeld gemeen dat hy genoeg stof gehad het om dit sonder die hulp van die Schreiner-familie te doen. Dit was ook ’n fout. Hy het egter ’n brandende begeerte na roem gehad, selfs in weerkaatste glorie – of as roem ’n te sterk woord is, noem dit erkenning – en in die strewe daarna het mense al eindelose opofferings gedoen, almal uit hul pad gevee en geen hindernisse in die verwesenliking van hul doelwit geduld nie. Daar kan sonder twyfel aangeneem word dat dit sy motivering was, onverstandig soos dit ook in ’n sekere mate was en ons moet hom vergewe selfs al het hy die herinnering aan Olive Schreiner soveel skade berokken.”

In haar biografie van Olive beweer Vera Buchanan-Gould dat Cronwight se ‘’Life’’ en sy bundel ‘’Letters’’ getuig van ’n sameswering tussen Cronwright en Havelock Ellis, ’n Britse skrywersvriend van Olive, om haar swart te smeer of haar nalatenskap te beklad, veral omdat Ellis wou wraak neem nadat Olive jare vantevore sy huweliksaanbod van die hand gewys het en omdat sy later nie genoeg erkenning aan hom as skrywer gegee het nie. Ook dat Cronwright vasbeslote was dat die wêreld moes weet hoeveel hy vir Olive opgeoffer het. Meintjes skryf daar was geen sameswering van dié aard nie omdat albei mans nie tot so iets in staat was nie, maar hy gee wel toe dat albei Olive ’n ondiens bewys het met die biografie, waarmee Ellis Cronwright gehelp het. “Olive Schreiner,” skryf Meintjes, “was, ten spyte van haar talle psigosomatiese ongesteldhede, ’n briljante, dapper en verstandige vrou en die gevolglike wanvoorstelling (in Cronwright se biografie), kan net verklaar word as ’n jammerlike gebrek aan begrip.”

In 1924 laat hy die "Schreiner" weg uit sy van en tree in Engeland in die huwelik met Leonara (Lyn) Gann, gebore Bush. Op 28 Julie 1925 is 'n dogter, Cronlyn Mary Featherstone (later getroud met ene Raine), uit die huwelik gebore. Sy laaste boek het hy in 1930 gepubliseer, naamlik 'n betoog aan sy toe vierjarige dogter oor Her South Africa ancestors.

Sy laaste jare

Cronwright, 'n songebruinde man met 'n sterk voorkoms en spierwit hare (soos dr. Beeton na hom verwys), het die laaste vyftien jaar van sy lewe in die Kaapse voorstad Rondebosch of digby in die Strand deurgebring. Dit is nie bekend waarmee hy hom in dié tyd besig gehou het nie, maar hy het wel geld uit die verkoop in 1919 van sy sakebelange op De Aar verdien om gemaklik te kon lewe. Ná sy dood in September 1936 in Rondebosch is hy langs Olive op Buffelskop begrawe. Hoewel dit nie bekend is wat van sy vrou en dogter geword het nie, lewe sy nageslag wel voort, want 'n kleinseun, Peter Cron Raine, maak aanspraak op 'n belangrike versameling dokumente wat gehuisves word by die National English Literary Museum in Grahamstad.

Skryfwerk

Oor Olive Schreiner

Die buiteblad van Cronwright se boek oor die migrasie van springbokke in Suid-Afrika, waarvan hy die laaste groot geval in 1896 naby Hopetown waargeneem het.

Titelblad van die 1906-uitgawe van The land of free speech, wat Cronwright geskryf het oor sy ervaringe tydens 'n toer van Januarie tot Junie 1900 in Engeland en Skotland waartydens hy toesprake gelewer het teen die Britse oorlogspoging in Suid-Afrika.

Reeds tydens die jaar ná haar dood toe hy in Engeland gewoon het, het Cronwright dokumente en briewe begin versamel en sy beroemde vrou se biograaf en redakteur geword. Dié bedrywighede het gelei tot die publikasie van The Life of Olive Schreiner (1924, maar selfs nog in 1973 herdruk) en The Letters of Olive Schreiner (1924). Laasgenoemde is kwaai gesny, veral die briewe wat sy geskryf het voor sy hom ontmoet het. Werke van haar wat eers ná haar dood verskyn het en waarvoor Cronwright verantwoordelik was, is Thoughts on South Africa (1923, met talle wysigings aan haar oorspronklike teks) en Stories, dreams and allegories (1923), asook haar tweede en derde roman, From man to man, waaraan sy veertig jaar lank sporadies gewerk het en ten tyde van haar dood reeds 500 bladsye geskryf het (1926, toe Cronwright talle moontlike eindes bygevoeg het wat in latere uitgawes verwyder is) en Undine (1929). Hy het ook 'n inleiding voorsien vir Story of an African farm in Unwin's Cabinet Library (1924). Hy was ook verantwoordelik vir die uitgee van die kortverhaal The Buddhist Priest's Wife, wat hy saamgestel het uit verskillende weergawes en wat sy aan haar man te kenne gegee het 'n roman moes word.

Ander onderwerpe

Cronwright se ander skryfwerk, wat nie regstreeks met sy vrou of haar lewe verband hou nie, sluit in: The Angora goat (1898, lang titel: The Angora goat (published under the auspices of the South African Angora Goat Breeders' Association) and a paper on the ostrich (reprinted from the Zoologist for March, 1897)), The land of free speech: Record of a campaign on behalf of peace in England and Scotland in 1900 (1906, herdruk in 2009), die reeds vermelde The migratory springbucks of South Africa (1925), Some arachnids at Hanover ('n pamflet) en Little songs for South Africans (privaat gedruk). Cronwirght was die eerste mens wat die trekbokverskynsel deeglik nagevors het nadat hy getuie was van die laaste groot springboktrekke wat plaasgevind het van 1892 tot 1896.

Waardering

Cronwright op Buffelskop 24 km suid van Cradock, op 'n stukkie grond wat Olive spesiaal as 'n laaste rusplek vir hom en haar uitgekies het, met die oorskot van sy vrou, haar hondjie Nita en dié van haar dag oue kind, wat almal daar herbegrawe is volgens haar wens. John E. Wood, op wie se plaas Krantz Plaats die grond eers geleë was, het die stukkie om Buffelskop aan Olive geskenk omdat hy geweet het dat sy daar begrawe wou word. Dis in 1896 oorgedra op haar naam.

Die Afrikaanse skrywer en letterkundige Etienne van Heerden skryf ná 'n besoek aan Cradock en die sarkofaag op Buffelskop: "Cronwright-Schreiner – Cron – is onteenseglik ’n interessante man, en hy’s (dalk is ek die eerste en enigste wat dit sê) ook skrywer – en wel van boeiende egodokumente. Hy’t homself as literêre impresario van Olive se lewe, en veral haar dood, deeglik by die Schreiner-teks ingeskryf. Hy skryf soms boeiend – oor treinreise deur die Karoo, of oor ’n swerm skoenlappers wat om ’n rooi aalwynkandelaar saamtros bo-op Buffelskop terwyl ’n jong Olive sy hand vashou en aan hom verklaar: hier wil ek eendag begrawe word. Sy verhaal oor hoe swerms sprinkane treine tot stilstand bring omdat die sappe van hul lywe die wiele laat gly, bly my by. En dan is daar sy fassinasie met foto’s en sy stipte dokumentering van dinge by wyse van die dienste van ene Lidbetter, fotograaf van Cradock, of sy eie getroue “kodak”, soos hy sy primitiewe kameratjie noem. Deesdae is ons hom dankbaar vir hierdie visuele egodokumentasie. Die geskrewe verslae van sy lewe saam met Olive is dikwels onbetroubaar, en tog juis om daardie rede outentiek: ’n doodsdromer, wat die regie van sy voormalige eggenoot se begraafplek en die mitologie wat daaruit sou voortspruit, wonderbaarlik hanteer het: waarlik ’n literêre impresario van formaat."

Die Afrikaanse skrywer Karel Schoeman skryf in Olive Schreiner, ’n Lewe in Suid-Afrika 1855–1881 oor Cronwright se nagelate dokumente: "Vertekenings, verdraaiings, verswygings en reëlregte foute of waarhede (sic, maar waarskynlik bedoel: onwaarhede), die tendensieuse en eensydige beeld . . . van Schreiner."

'n Onbekende skrywer skryf in 'n aanlyn biografie oor Olive Schreiner: "(Cronwright-Schreiner) het waarskynlik die dubbeldoor-van (en Olive Schreiner se roem) beskou as 'n moontlike hupstoot vir sy loopbaan; hy het om die beurt as boer, grondhandelaar en eiendomsagent gewerk voor hy in 1902 verkies is tot die Kaapse Parlement. (Cronwright het gewis merkbaar geldelik gebaat ná Schreiner se dood toe hy 'n ellendige ("abysmal") biografie geskryf en manuskripte gepubliseer het, was Schreiner uitdruklik gesê het nie uitgegee moes word nie."

Dié skrywer skryf voorts: "Miskien is die mees onvergeeflike daad van Cronwright dat hy die manuskrip Undine gepubliseer het, 'n jeugdige werk wat Schreiner in 1884 in Havelock Ellis se sorg gelaat het. Sy het aan Ellis gesê dat sy nie daarna gekyk het vandat sy dit geskryf het nie en "dit lank al moes verbrand het", maar dat sy nie kon nie vanweë die outobiografiese aard daarvan. Sy het uitdruklik gesê dit moenie uitgegee word nie. Kort ná Schreiner se dood het Ellis die bestaan van die manuskrip bekendgemaak toe hy dit in 'n trommel tussen ou dokumente ontdek het; Cronwright het gou aangedring op 'n afskrif. Die manuskrip was onvolledig; glad nie verbasend nie omdat dit so was toe sy Engeland die eerste keer besoek het. Cronwright beweer egter in sy inleiding dat hy die verlore einde gekry het; hy het selfs 'n benaderde weergawe daarvan in The Letters of Olive Schreiner gepubliseer ter voorbereiding hierop. Snaaks genoeg het onlangse ondersoeke van die gepubliseerde einde van Undine aan die lig gebring dat die teks nie deur Schreiner geskryf is nie – en 'n mens kan maar net raai waar dit vandaan kom."

Bronne

• (en) Cronwright-Schreiner, Samuel Cron. 1906. Land of free speech: Record of a campaign on behalf of peace in England and Scotland in 1900. London: The New Age Press.
• (af) De Kock, W.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk, 1968.
• (en) Meintjes, Johannes. 1965. Olive Schreiner: Portrait of a South African Woman. Johannesburg: Hugh Keartland Publishers.
• (en) Potgieter, D.J. (hoofred.) Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd., 1973.
• (en) Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town and Johannesburg: Juta and Company Limited.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• (en) Lewensverhaal van Samuel Cron Cronwright-Schreiner op Olive Schreiner Letters Online. URL besoek op 13 Augustus 2013.

Sien ook

• William Philip Schreiner

Eksterne skakels

• (en) Cronwright-Schreiner se skryfwerk op Google Books. URL besoek op 9 Augustus 2013.
• (en) 'n Opstel waarin die wyse ontleed word waarop Cronwright sy (vervreemde) vrou se briewe ná haar dood geredigeer het. Geargiveer 26 Oktober 2015 op Wayback Machine URL besoek op 12 Augustus 2013.
• (en) How to keep SA's literary treasures in the country, Mail & Guardian, 21 September 2012. URL besoek op 12 Augustus 2013.
• (en) 'n Beskrywing van die onluste wat Cronwright-Schreiner in 1900 in Engeland veroorsaak het toe hy toesprake teen die oorlogspoging in Suid-Afrika gelewer het. Geargiveer 4 Januarie 2016 op Wayback Machine URL besoek op 12 Augustus 2013.
• (en) Die Schreiner-huis op De Aar soos te sien op Google Maps. URL besoek op 23 September 2013.