Liberalisme

John Locke word as die grondlegger van liberalisme beskou

Liberalisme (afgelei van die Latynse liber "vry"; liberalis "vryheidsliewend, vry, vryheids-") is 'n grondhouding binne die politieke filosofie en 'n historiese en huidige stroming wat 'n vrye politieke, ekonomiese en sosiale maatskaplike orde nastreef. Liberalisme het sy historiese wortels in die 17de eeuse Engelse rewolusies en die sentrale beginsels van die Verligting. Die sentrale doelwit van liberalisme is die vryheid van die indiwidu, veral teenoor die staatsgesag of enige ander sosiale, politieke of geestelike dwang. Naas konserwatisme en sosialisme word liberalisme by die drie groot politieke ideologieë gereken wat in die 18de en 19de eeu in Europa gevorm is.

Die vier belangrikste beginsels van liberalisme is

• die reg op selfbeskikking wat op gesonde verstand en insig baseer,
• die beperking van politieke mag,
• die vryheid teenoor die staatsgesag, en
• 'n selfregulerende vryemarkstelsel in die ekonomie wat op privaat eiendom gebaseer is.

Vandag is liberalisme allesbehalwe 'n geslote wêreldbeskouing, maar eerder 'n soort sambreelterm vir soms uiteenlopende politieke en ekonomiese gedagtes en strominge, soos byvoorbeeld uit die groot verskeidenheid liberale politieke partye in Europa blyk. Opvallend is ook die verskil tussen Europese en Amerikaanse liberalisme. Die laasgenoemde politieke stroming word veral vereenselwig met die erkenning van burgerregte, openbare beheer oor ekonomiese invloed en mag, en maatskaplike vooruitgang.

Vorme van liberalisme

Dikwels word daar 'n onderskeiding gemaak tussen politieke, grondwetlike, sosiale en ekonomiese liberalisme.

Politieke en grondwetlike liberalisme

Politieke liberalisme beywer hom vir die vryheid van die indiwidu (byvoorbeeld deur geloofsvryheid, menings- en persvryheid, en ander burgerregte) en die beperking van politieke herrskappy. Hierby word die reikwydte van staatsgesag beperk deur die vryheid van die indiwidu, waarby daardie vryheid op sy beurt weer sy grense het waar dit dié van 'n ander indiwidu inperk. Volgens die 17de eeuse Engelse filosoof John Locke, wat as een van die grondleggers van liberalisme as filosofiese tradisie beskou word, word die noodsaaklikheid van 'n staat as oorkoepelende politieke struktuur nòg ontken nòg bevraagteken. Dit is juis die instellings van 'n regsstaat (soos basiese mense- en burgerregte wat deur 'n grondwet gewaarborg word) en 'n onafhanklike regstelsel, insluitende die geweldmonopolie van die staat, waardeur liberale doelwitte verwesenlik word.

Elke mens het volgens Locke 'n natuurlike reg op lewe, vryheid en eiendom wat volgens die teorie van die sosiale kontrak (waardeur indiwidue sommige van hul regte aan die staat afstaan) deur die staat beskerm en nie aangetas moet word nie. Belangrike politieke mylpale by die ontwikkeling van liberalisme was die afkondiging van die Bill of Rights in Engeland (1689) en die Bill of Rights van Virginië (1776), die afkondiging van die Amerikaanse grondwet (1787) en die Verklaring van Menseregte gedurende die Franse Rewolusie (1789),

In Europa is sedertdien individuele regte gaandeweg deur die staat gewaarborg en wette as basis vir die staat se politieke handelinge afgekondig. Die Republiek van Suid-Afrika het hierdie voorbeeld met die eerste demokratiese grondwet in 1994 gevolg. In die Verenigde State het die grondwet op 'n ander manier ontwikkel wat die vestiging van 'n staatsbestel volgens die Europese model tot vandag verhoed het. Die beginsel van magsdeling, soos geformuleer deur die Franse filosoof Charles Montesquieu, vorm die sentrale element van moderne grondwette en regeringstelsels.

Ekonomiese liberalisme

Ekonomiese liberalisme baseer onder meer op die wegwysende werke van Adam Smith (1776) en beskou privaat eiendom (veral dié van produksiemiddels), vrye mededinging en vryehandel as die grondleggende voorvereistes vir die skepping van maatskaplike en ekonomiese welvaart. Ekonomiese liberalisering het weliswaar die dinamiese proses van nywerheidsomwenteling en die ontwikkeling van 'n privaat-kapitalistiese ekonomiese stelsel in Europa, veral die Verenigde Koninkryk, bevorder, maar tegelykertyd groot dele van die bevolking teen die middel en einde van die 19de eeu in groot ellende laat verkeer.

Sosiale liberalisme

Terwyl ekonomiese liberalisme die oorkoming van politieke struikelblokke as voldoende beskou om gelyke geleenthede vir almal te skep, beywer sosiale liberalisme hom ook vir die regstelling van sosiale ongelykhede. Om nie die individuele outonomie in te perk nie, het sosiale liberale in die 19de eeu veral selfhulpprogramme soos die daarstelling van koöperasies voorgestel om sosiale kwessies aan te spreek. 'n Ander liberale oplossing is die daarstelling van 'n gebalanseerde onderwysstelsel deur middel van 'n doelgerigte regeringsbeleid. Binne die raamwerk van die sosiale markekonomie - 'n politieke en ekonomiese stelsel wat onder meer in Duitsland en Frankryk verwesenlik is - is ekonomies liberale houdings met die oplossing van sosiale vraagstukke verbind.

Teen die agtergrond van die Groot Depressie in die 1930's het die Britse ekonoom John Maynard Keynes - met 'n liberale politieke houding as uitgangspunt - verduidelik hoe die daarstelling en uitbou van 'n welvaartstaat die opkoms van anti-kapitalistiese ideologieë (soos kommunisme en fascisme) kan verhoed. Keynes het verteenwoordigende vakbonde, wat oor lone en diensvoorwaardes kan beding en sodoende invloed op die ekonomiese en politieke beleid kan uitoefen, as een voorvereiste vir voldoende werkgeleenthede vir almal beskou. Vir 'n markekonomie skep stygende vlakke van welvaart vir die armste deel van die bevolking die basis vir optimale ekonomiese groei en sodoende ook vir individuele onafhanklikheid.

Sien ook

• Liberale Party